Фота: Getty Image
Раніцай 27 красавіка Расія перастала пастаўляць газ у Балгарыю і Польшчу з-за адмовы плаціць за яго «ў рублях». Увечары таго ж дня стала вядома, што іх прыклад пяроймуць Фінляндыя (заявіла міністр краіны па справах Еўропы) і Эстонія (сказаў кіраўнік мясцовай газавай кампаніі). «Газпрам» пакуль не адрэагаваў, але, мяркуючы па кейсах іншых краін, прыпыненне пампавання газу і гэтым краінам — пытанне найбліжэйшага часу.
У чым канфлікт
«Газ за рублі» — не зусім карэктная назва для схемы, з-за якой закручваюцца вентылі. Яе сутнасць у тым, што «недружалюбныя» краіны (у прыватнасці, увесь Еўрасаюз) павінны плаціць за газ у валюце — як і прапісана ў кантрактах — але не на еўрапейскі рахунак «Газпрама», а на свой уласны рахунак у расійскім «Газпрамбанку». Такія рахункі ўжо адкрылі 10 краін, адной з іх можа быць Італія, піша Bloomberg. Афіцыйна на расійскую схему пакуль пагадзілася толькі Венгрыя.
Атрымаўшы валюту ад пакупніка, «Газпрамбанк» павінен сам абмяняць яе на рублі і залічыць іх на рахунак прадаўца — «Газпрама». Гэта значыць, не пакупнік «плаціць рублямі», а «Газпрам» «атрымлівае аплату ў рублях». Калі рублі патрапяць яму на рахунак, абавязальніцтва аб аплаце будзе лічыцца выкананым.
Апошні этап — і галоўнае адрозненне новай схемы ад ранейшай («Газпрам» даўно быў абавязаны мяняць частку валютнай выручкі на рублі), і галоўны камень спатыкнення. Еўракамісія бачыць тут магчымае парушэнне санкцый. Яна тлумачыць гэта так: працэс канвертавання цалкам у руках расійскіх уладаў, а значыць, да яго можа атрымаць доступ Цэнтрабанк (які, згодна з санкцыямі, павінен быць адрэзаны ад валютных транзакцый).
Таксама ў законе аб «газе за рублі» не зафіксавана, у які тэрмін «Газпрамбанк» павінен памяняць валюту — значыць, працэс можа быць доўгім. Тады плацеж ператворыцца ў пазыку расійскай юрыдычнай асобе ад еўрапейскай, што таксама забаронена санкцыямі.
Адназначна «чысты» з санкцыйнага пункту гледжання варыянт — рабіць усё па-старому: Расія лічыць кантракт аплачаным у момант, калі валюта «падае» на рахунак «Газпрама» (дзе ён адкрыты — усё адно), тлумачыць Еўракамісія. Яе кіраўнік Урсула фон дэр Ляен назвала адмову «Газпрама» пампаваць газ у Польшчу і Балгарыю яшчэ адной правакацыяй. «Нічога дзіўнага, што Крэмль выкарыстоўвае энэргарэсурсы для шантажу», — мяркуе яна.
Прадстаўнік Пуціна Дзмітрый Пяскоў адмовіўся лічыць новую схему шантажом і назваў яе заканамерным крокам у адказ на тое, што ў Расіі «скралі значную частку рэзерваў». Хутчэй за ўсё, так і ёсць — у тым сэнсе, што схема сапраўды стала праявай боязні расійскіх уладаў, што «еўрапейскія пакупнікі газу накіруюць еўра на еўрапейскія рахункі і самі ж іх арыштуюць», іранізавала ў размове з Бі-бі-сі эканаміст банка «Рэнесанс Капітал» Соф'я Данец. Яна лічыць такі сцэнар малаверагодным.
Што чакае Польшчу і Балгарыю
Спачатку ім будзе няпроста, як і ўсім еўрапейскім краінам. На Расію прыпадае 40% ад усіх паставак газу ў ЕС — таму адмовіцца ад яго будзе складаней, чым ад нафты і вугалю.
Пры гэтым становішча Балгарыі і, у першую чаргу, Польшчы значна больш выгаднае, чым у іхніх суседзяў.
Па-першае, іх шматгадовыя кантракты з «Газпрамам» і так канчаліся ў гэтым годзе, кажа прэзідэнт Інстытута энергетыкі і фінансаў Марсэль Саліхаў.
Па-другое, у іх ёсць відавочныя альтэрнатывы расійскаму газу. Для Польшчы гэта Baltic Pipe — газаправод з Нарвегіі, які павінны дабудаваць да кастрычніка 2022 года, акурат пад ацяпляльны сезон. «Нарвежскі газ будзе крыху даражэйшы за расійскі, але розніца неістотная», — кажа інвестыцыйны стратэг КК «Арыкапітал» Сяргей Сувераў.
Польшча цалкам гатовая адмовіцца ад расійскага газу, запэўнівае ўпаўнаважаны яе ўрада па пытаннях стратэгічнай энергетычнай інфраструктуры Пётр Наімскі. Ён спадзяецца, што па Baltic Pipe краіна будзе атрымліваць 10 млрд кубаметраў газу ў год. Амаль столькі ж — 9,67 млрд — у яе пампаваў «Газпрам» (гэта яго афіцыйныя дадзеныя па выніках 2020 года, больш позніх няма).
З Балгарыяй ўсё складаней. З аднаго боку, яна амаль на 90% залежыць ад расійскага газу. З іншага, у краіну паступае газ з Азербайджана. Саліхаў падкрэслівае, што Балгарыя і раней збіралася адмаўляцца ад расійскага газу, але не праз палітыку, а таму што азербайджанскі — таннейшы. Вось-вось запусціцца інтэрканектар (дадатковы трубаправод) Грэцыя — Балгарыя, і краіна зможа істотна нарасціць яго пастаўкі.
Нарэшце, у Грэцыі ёсць плавучы тэрмінал для звадкаванага прыроднага газу (ЗПГ), які таксама можа купляць Балгарыя. Усё гэта не гарантыя, што Балгарыя наогул не адчуе страту расійскага газу. Але, па меншай меры, у яе ёсць інфраструктура для гэтага.
Не выключана, што гэтыя краіны працягнуць атрымліваць расійскі газ праз перакупшчыкаў, дапускае Саліхаў. «У Еўропе адзіны рынак газу, таму вялікіх складанасцяў, акрамя палітычных, не будзе. На ўзроўні кампаній такую схему можна арганізаваць», — тлумачыць ён.
Ці з'явяцца новыя «адмоўнікі»
Еўракамісія яшчэ ў мінулым годзе сфармулявала план паступовага разрыву газавых адносін з Расіяй. Ён быў даволі расслабленым, з дэдлайнамі у 2050 годзе. Але вайна ўнесла карэктывы.
Новы план, анансаваны 8 сакавіка, распісаны да 2030 года. Па ім краіны ЕС абавяжуць запаўняць сховішчы газу як мінімум на 90% да 1 кастрычніка кожнага года (звычайна да пачатку ацяпляльнага сезона яны запоўненыя на 20—30%). Пра чый газ гаворка і ці можа ён быць расійскім, не ўдакладняецца.
Таксама краіны будуць актыўна нарошчваць пастаўкі газу, у прыватнасці, ЗПГ з Нарвегіі (23% усіх паставак у ЕС цяпер), Алжыра( 12%), Катара (5%), ЗША (6%), Азербайджана і іншых краін.
Апошні пункт плана — фарсіраваны пераход на аднаўляльную энергію. Для гэтага ўлады ЕС, сярод іншага, хочуць паскорыць сертыфікацыю ўсіх праектаў у гэтай сферы і заклікаюць еўрапейцаў ўсталёўваць сонечныя батарэі на даху сваіх дамоў.
Складаней за ўсё гэта будзе зрабіць найбуйнейшым спажыўцам газу — Германіі, Італіі і Францыі, кажа Саліхаў з Інстытута энергетыкі і фінансаў.
Як гэта паўплывае на Расію
«Для» Газпрама « страта Польшчы і Балгарыі — гэта страта выручкі, скарачэнне інвестыцый, магчыма — кансервацыя радовішчаў. Для расійскага бюджэту — страта падаткаў», — папярэджвае Сувераў з «Арыкапіталу».
На Польшчу і Балгарыю, якім ужо спынілі пастаўляць газ, прыпадала каля 8—9% яго экспарту з Расіі ў Еўропу. Пры вельмі грубым падліку гэта эквівалентна прыкладна 600 млрд рублёў (зыходзячы з памеру чыстага прыбытку «Газпрама» ў 2021-м). Адчувальна, але некрытычна.
Для параўнання, у Германію і Францыю ішло 45% усяго экспарту «Газпрама». Страта гэтых краін была б значна больш балючай і вылічалася б ужо трыльёнамі рублёў. Але пакуль казаць пра яе рана.
Еўрасаюз значна мацней завязаны на расійскі газ, чым на нафту. Пры гэтым адмовіцца ад яго нашмат складаней: як пісала ў адкрытым лісце група ўплывовых эканамістаў, хутка замясціць пастаўкі наўрад ці атрымаецца.