У сярэдзіне 1980-х бацькі аддалі Машу Барлукову ў дзіцячы сад у Новасібірску. У першы ж дзень іншыя дзеці павалілі яе на снег і пабілі.
Цяпер Марыі 40 гадоў, яна змяніла прозвішча (сёння яна В'юшкова, па мужу), але і цяпер памятае, што ёй тады казалі: «А чаму ў цябе валасы чорныя? Ты, напэўна, брудная і не мыешся». Так дзяўчынка зразумела, што яна адрозніваецца ад людзей, побач з якімі жыве.
В'юшкова — буратка. Яе бацькі пераехалі ў Новасібірск, калі вучыліся ў ВНУ. Замацавацца ў горадзе ім было няпроста — сям'я часта пераязджала, а дачка падоўгу жыла ў бабулі ў Бураціі і некалькі гадоў хадзіла там у школу.
Дзіцячы сад, як аказалася, быў толькі пачаткам: у Новасібірскай школе Машу пастаянна называлі «вузкавокай»; на другім курсе ўніверсітэта, дзе яна вучылася на хіміка, выкладчык тэорыі верагоднасці нават сказаў пра дзяўчыну, што «яна занадта разумная для сваёй нацыянальнасці», таму што добра напісала кантрольную. Іншая выкладчыца казала пра мангольскія народы, што яны «ступілі з юрты ў сацыялізм».
Калі В'юшкова пачала працаваць у адным з навукова-даследчых інстытутаў Акадэмгарадка, калега адпускаў на яе адрас недарэчныя жарты, малюючы «вузкія вочы». Дзяўчыне ўсё гэта вельмі не падабалася, але яна прызвычаілася: штодзённая дыскрымінацыя стала для яе як «паветра, якім дыхаеш».
«Не вайне» па-бурацку
Тым не менш, бяспечна ў Новасібірску дзяўчына сябе не адчувала — тым больш што ў 2000-х гадах яна ўсё часцей стала чуць пра напады на людзей неславянскай знешнасці.
Калі ў 2010 годзе В'юшкова абараніла дысертацыю, ёй прапанавалі працу ў амерыканскім універсітэце; цяпер яна жыве ў Апала Альта, адным з галоўных гарадоў Крамянёвай даліны, і супрацоўнічае з кампаніяй IBM.
«Я не цікавілася палітыкай, — прызнаецца В'юшкова. — Мяне хвалявалі толькі мае квантавыя вылічэнні і больш нічога».
Усё змянілася 24 лютага, калі расійскія войскі ўварваліся ва Украіну. Амаль адразу пачалі прыходзіць паведамленні аб тым, што ў палоне апынуліся бураты, і В'юшкова зрабіла з гэтага выснову, што яе землякоў на вайне шмат.
«Для мяне гэта не пытанне палітыкі, а сумлення, элементарнай чалавечнасці і здаровага сэнсу, — тлумачыць яна. — Я зразумела, што трэба нешта рабіць».
28 лютага В'юшкова надрукавала плакат «Stop Putin» і пайшла на мітынг у Сан-Францыска. Бураты ў іншых краінах рабілі гэтак жа сама. Прадстаўнікі дыяспары ў іншых краінах звязваліся адзін з адным, здымалі антываенныя відэа і збіраліся разам на акцыях з лозунгамі «Buryats against Putin's war». Так стыхійна з'явіўся бурацкі антываенны рух.
«На мітынгах нас пастаянна пыталіся, якую арганізацыю мы прадстаўляем. Вось мы і вырашылі зрабіць фонд «Свабодная Бурація», — кажа Вьюшкова. — Вайна, як вампір, высмоктвае маладую кроў з майго народа — і, вядома, сваю ідэнтычнасць я цяпер адчуваю ярчэй. Для мяне стала вельмі важна, што я буратка і я супраць вайны».
«Буратам здаецца, што ўдзел у вайне ўзвышае іх да рускіх». Чаму расійскія нацменшасці так ахвотна едуць ваяваць ва Украіну
Адказ рускаму свету
У Расіі дыскрымінацыя ў той ці іншай ступені закранае ўсіх, хто не адпавядае «стандарту рускасці» па этнічнай, рэлігійнай, расавай прыкмеце, кажа журналіст, аўтар падкаста «Краіна рэгіёнаў» і телеграм-канала пра рэгіяналізм Тадар Бактэмір.
«Рамкі нарматыўнасці, па-за якімі людзей дыскрымінуюць, вельмі вузкія, і пры гэтым змяняюцца ад чалавека да чалавека і ад рэгіёна да рэгіёна, — разважае ён. — Ад дыскрымінацыі і ксенафобіі не застрахаваны ў прынцыпе ніхто».
Як расказвае Наталля Юдзіна, эксперт цэнтра «Сава», які аналізуе злачынствы на глебе нянавісці, з пачатку 2000-х у Расіі дзейнічала шмат неанацысцкіх груповак, якія беспакарана здзяйснялі злачынствы супраць этнічных меншасцяў і мігрантаў.
«Пасля распаду СССР у Расію прыехала шмат мігрантаў, што спарадзіла нейкае супрацьдзеянне. А б'юць не па пашпарту, таму нападалі на тых, хто адрозніваўся вонкава», — кажа Юдзіна.
Па дадзеных «Савы», піку злачыннасць на глебе нацыянальнай нянавісці дасягнула ў 2008 годзе. У снежні 2010-га ў Маскве ў сутычцы з выхадцамі з Паўночнага Каўказа загінуў заўзятар «Спартака» Ягор Свірыдаў. Сярод футбольных фанатаў заўсёды было шмат радыкальных нацыяналістаў: акцыі памяці забітага ў выніку выліліся ў стыхійны мітынг на Манежнай плошчы і масавыя беспарадкі, а з прадстаўнікамі заўзятараў асабіста сустракаўся Уладзімір Пуцін.
Пасля гэтага ўлады заняліся нацыяналістамі сур'ёзна. За наступныя некалькі гадоў усе арганізаваныя нацыяналістычныя рухі былі разгромленыя або кааптаваныя Крамлём; з пачаткам працы цэнтраў «Э», якімі мы іх ведаем цяпер, ультраправых пачалі актыўна саджаць.
Па словах Юдзінай, у гэты момант узровень радыкальнага гвалту ўпаў. «Пры гэтым узровень падспудна дрэмлючай этнічнай ксенафобіі асабліва не змяняецца, гэта відаць па сацапытаннях, — дадае экспертка цэнтра «Сава». — Паліцыя, вядома, пераследуе ўсіх, каго можа, але варта ледзь-ледзь аслабіць [кантроль], як здарыцца новы ўсплёск гвалту».
У 2014 годзе пасля кіеўскага Еўрамайдана дзяржаўныя расійскія СМІ пачалі актыўна казаць пра ўкраінскіх «нацыстаў» і «бандэраўцаў». Юдзіна мяркуе, што праз гэта казаць пра нацыяналістаў у Расіі стала «не камільфо», а злачынствы на глебе нянавісці пачалі свядома замоўчваць.
Паводле звестак «Савы», у 2021 годзе ад такіх злачынстваў пацярпелі як мінімум 63 чалавекі; трое з іх загінулі.
Калмык Алдар Эранджэнаў перажыў сучасную гісторыю расійскай ксенафобіі на асабістым прыкладзе. У 2007—2008 гадах, калі ён вучыўся на факультэце міжнародных адносін у МГІМО, некалькі разоў біўся са скінхэдамі ў метро: «Мне крычалі, што я чурка вузкавокая і нярускі».
Падчас сесіі на другім курсе Эранджэнаў пасварыўся з выкладчыкам англійскай мовы, і яго адлічылі: «Выкладчыца не ставіла залік мне і двум армянам. Я паспадзяваўся на свае веды і спрабаваў даказаць сваю рацыю. Выкладчык кінула: «Чорт нярускі». Я паслаў яе на тры літары і ляпнуў дзвярыма. Кар'ера дыпламата не адбылася».
Эранджэнаў жартуе, што калі б тады «праглынуў» абразу выкладчыцы, то цяпер быў бы расійскім аташэ ў Пхеньяне.
«Не вайне!» па-калмыцку
Пасля адлічэння ён вярнуўся ў Элісту, давучыўся ў Калмыцкім дзяржаўным універсітэце на гістфаку і потым нават выкладаў у ім гісторыю Расіі, па якой у свой час займаў прызавыя месцы ў школьнай Усерасійскай алімпіядзе: «Памятаю, на ўзнагароджанні старшыня камісіі абураўся, што ўсе прызёры нярускія: татарын, башкір і калмык».
У 2013 годзе Эранджэнаў з жонкай стварыў брэнд адзення 4 Oirad, які папулярызуе культуру малых народаў: калмыцкія, бурацкія, алтайскія тэмы, будызм, тэнгрыянства, шаманізм. У 2019 годзе Эранджэнавы пераехалі ў Маскву, каб развіваць свой бізнэс. Алдар думаў, што горад змяніўся і папрыгажэў, але сутыкнуўся з праблемамі, калі ўжо спрабаваў знайсці жыллё.
Як успамінае Эранджэнаў, калі ён прадстаўляўся па тэлефоне рыэлтарам або гаспадарам кватэраў, ён амаль заўсёды сутыкаўся з ксенафобіяй. «Алдар? Вы не рускі, ці што? Мы нярускім не здаём». «Вы мусульманін? Мусульманам не здаём» (калмыкі — будысты). «Вы, напэўна, прывязецё сваіх 30 чалавек і запаскудзіце нам кватэру».
Кватэру калмыцкі дызайнер знайсці так і не змог. У выніку яго сям'я два гады жыла ў лофте на адным з былых маскоўскіх заводах — праз сцяну ад швейнага і друкарскага цэха, дзе яны вырабляюць вопратку.
Калі пачалася пандэмія, а жонка Эрэнджанава зацяжарыла, яны вярнуліся ў Элісту. Пасля пачатку вайны ў сталіцы Калмыкіі з'явіўся білборд у падтрымку расійскіх войскаў з надпісам «Я калмык, але сёння мы ўсе рускія». Калі Эрэнджанаў убачыў яго, ён успомніў футболкі, папулярныя ў нацыяналістаў: белы надпіс традыцыйным кірылічным шрыфтам «Я рускі» на чорным фоне.
4 Oirad вырашыў абыграць гэтыя фразы і выпусціў рэчы з прынтам «Нерусcкий» — гэта слова напісана тым жа кірылічным шрыфтам, што ў нацыяналістаў.
«Гэта адказ рускаму свету, таму што на самай справе ў нас свой нярускі свет, — тлумачыць Эранджэнаў. — Мы хацелі зрабіць слова «нярускі», якое выкарыстоўваецца як абраза, пазітыўным. Я не рускі, і я гэтым ганаруся».
У красавіку Эранджэнавы пераехалі са сваім бізнэсам у Манголію, баючыся, што расійскія сілавікі могуць імі зацікавіцца з-за антываеннай пазіцыі. На пытанне, чаму яны выбралі менавіта гэтую краіну для рэлакацыі, дызайнер адказвае: «Тут на нас не глядзяць як на людзей другога гатунку».
Духоўны каркас краіны
Нацыянальнае пытанне ў Расіі — складаная і нявырашаная праблема. З аднаго боку, Канстытуцыя напісаная ад імя «шматнацыянальнага народа, злучанага агульным лёсам на сваёй зямлі». Прадстаўнікі ўлады рэгулярна апелююць да гэтай шматнацыянальнасці — напрыклад, Уладзімір Пуцін у пачатку вайны, кажучы пра загінулага ва Украіне лакца Нурмагамеда Гаджымагамедава з Дагестана, заяўляў: «Я рускі чалавек, як той казаў, у мяне ў родзе кругом Іваны ды Мар'і, але калі я бачу прыклады такога гераізму, <…> мне хочацца сказаць: Я лакец, я дагестанец, я чачэнец, інгуш, рускі, татарын, габрэй, мардвін, асецін».
З іншага боку, на прэс-канферэнцыі ў 2018 годзе на пытанне журналісткі ДТРК «Дагестан» Алены Еськінай, ці не заўважае прэзідэнт, што ў вялікай шматнацыянальнай краіне па тэлебачанні паказваюць толькі «прыгожанькіх дзетак» са светлымі валасамі і вялікімі блакітнымі вачыма і што ў крамлёўскім палку «негалосным крытэрыем» з'яўляецца славянская знешнасць, Пуцін адказаў: «Вам здаецца».
Зусім нядаўна, 20 красавіка, прэзідэнт публічна паздзекаваўся над башкірскай мовай, сказаўшы назву уфімскай кавярні як «Айпад, халява».
Бытавая ксенафобія заўсёды была звычайнай справай для расійскіх палітыкаў, аднак у апошнія гады, як мяркуе Тадар Бактэмір, Крэмль сур'ёзна звярнуўся да імперскіх штампаў і прасоўвае вяршэнства рускага народа як дзяржаваўтваральнага. Журналіст звязвае гэта з эфектам «Рускай вясны» ў Данбасе ў 2014 годзе.
Адна з праяў такой дзяржаўнай палітыкі — тое, што адбываецца ў Расіі з нацыянальнымі мовамі. У 2017 годзе, выступаючы ў Яшкар-Але, прэзідэнт заявіў, што руская мова — «натуральны духоўны каркас краіны», «яго павінен ведаць кожны», а зніжаць ўзровень і час выкладання рускай недапушчальна.
Праз год у закон аб адукацыі ўнеслі папраўкі, супраць якіх выступалі лінгвісты і моўныя актывісты. Фармальна ад навучання дзяржаўным мовам нацыянальных рэспублік вызвалілі тых вучняў, хто не лічыць іх роднымі, але па факце выйшла інакш. «Напрыклад, у класе больш рускіх, чым татараў, і дырэктару нявыгадна трымаць настаўніка татарскай мовы з-за нізкага попыту, таму ён мог сказаць бацькам: «А давайце вы напішыце, што ваш родная мова руская, вы што, Пушкіна не любіце?», — прыводзіць прыклад Бактэмір.
Асабліва вострым пытанне аказалася ў Татарстане: там некаторыя школы адкрыта супраціўляліся прадпісанням пракуратуры скараціць колькасць урокаў татарскай мовы.
Ва Удмуртыі ў 2019 годзе ля будынка Дзяржсавета ў Іжэўску ў знак пратэсту падпаліў сябе заслужаны навуковы дзеяч рэспублікі Альберт Разін; побач з ім ляжаў плакат «І калі заўтра мая мова знікне, то я гатовы сёння памерці». Пазней Разін памёр у бальніцы.
Змагацца з дзяржавай у Расіі цяжка — і ў выніку актывісты назіраюць, як са школ у нацыянальных рэспубліках паступова знікае выкладанне моў гэтых рэспублік: на іх выдзяляецца менш гадзін, а навучанне робяць факультатыўным.
«Не вайне» па-алтайску
У той жа час практычна ўсе нацыянальныя і рэспубліканскія рухі, якія выступалі за самастойнасць рэгіёнаў, культурную аўтаномію і прасоўванне нацыянальных моваў, былі задушаныя сілавікамі, распавядае кіраўнік раздзела «Неправамерны антыэкстрэмізм» цэнтра «Сава» Марыя Краўчанка.
Напрыклад, улады Татарстана і Башкартастана метадычна змагаліся з нацыянальнымі рухамі. Башкірскага актывіста Айрата Дыльмухаметава ў 2020 годзе пасадзілі на дзевяць гадоў за заклікі да захавання федэралізму, якія суд палічыў заклікам да сепаратызму.
Грамадскіх лідараў Інгушэціі, якія пратэставалі супраць змены межаў рэспублік на карысць Чачні, прысудзілі да тэрмінаў ад сямі з паловай да дзевяці гадоў за экстрэмізм і процідзеянне сілавікам.
Многія рэгіянальныя актывісты, у якіх была такая магчымасць, з'ехалі з Расіі. Аднак палітычная і культурная барацьба за захаванне рэгіянальных ідэнтычнасцяў працягваецца.
Стваральніца вэбзіна пра жыццё этнакультурных супольнасцяў у Расіі Agasshin Соф'я Джунг Шын Ан, па паходжанні габрэйка і карэянка, кажа, што пасля 24 лютага назірае ўздым антываенных і дэкаланіяльных рухаў у Расіі. Нейкія паўсталі яшчэ да вайны, але перафарматаваліся пад новы парадак дня (напрыклад, супольнасць «Азіяты Расіі» раней распавядала пра праблемы і традыцыі азіяцкіх народаў Расеі, а цяпер публікуе фатаграфіі з акцый пратэсту і інфармацыю пра загінулых вайскоўцаў); нейкія з'явіліся менавіта з-за вайны — напрыклад, створаная пры ўдзеле Марыі В'юшковай «Свабодная Бурація».
Ёсць і тыя, хто пратэстуе ў адзіночку. Напрыклад, актывіст Айхал Амосаў правёў некалькі антываенных акцый у Якуцку — у тым ліку адзіночны пікет ля мемарыяльнай дошкі вядомага навукоўца-тапаніміста і заслужанага настаўніка ЯАССР Міхаіла Іванова (сапраўднае імя — Багдарыын Сулбэ). Фразу на сваім плакаце Амосаў напісаў па-якуцку; перакладаецца яна так: «Чалавек сонца жаласлівы, чалавек айыы міласэрны, хай не будзе вайны». Першая частка гэтай фразы — якуцкая прыказка, якая заклікае да міласэрнасці і дапамогі людзям у бядзе, а «чалавек айыы» — гэта той, хто вядзе стваральны лад жыцця, шануе сваю культуру, малую радзіму, людзей вакол сябе і сваіх продкаў.
25 красавіка Амосава затрымалі, праз двое сутак суд аштрафаваў яго на 500 рублёў за дробнае хуліганства — а пасля суда паліцэйскія тут жа затрымалі Амосава зноў.
Са слоў Соф'і Джунг Шын Ан, пасля пачатку вайны ва Украіне дэкаланіяльныя актывісткі з усяго свету кожны дзень выпускаюць тэксты пра імперыялізм, расізм і дыскрымінацыю ў Расіі. «Быццам адбываецца постсавецкі BLM, не толькі ў Расіі, але і ў постсавецкіх краінах, якія пацярпелі ад расійскай агрэсіі, — кажа стваральніца Agasshin. — Я адчуваю, што гэтыя ідэі растуць, як трава, вельмі шчыльна і гарызантальна. Мы нарэшце ўсе аб'яднаныя, і гэта дае надзею на тое, што мы пераможам».
Жыць назло
Абвастрэнне нацыянальнай ідэнтычнасці на фоне вайны — натуральны спосаб дыстанцыявацца ад палітыкі і рыторыкі Крамля, мяркуе журналіст і даследчык рэгіяналізму Тадар Бактэмір.
«Масква пасылае людзей ваяваць ва Украіну. Рабіла б гэта незалежная Казань? Я не думаю, таму што ў татараў як у палітычнай нацыі няма ніякіх прэтэнзій да ўкраінцаў», — тлумачыць ён.
26-гадовая Аліна (імя зменена па яе просьбе) з Санкт-Пецярбурга па маці мокша і эрзя, а па бацьку — на чвэрць цыганка. Свае этнічныя карані яна выявіла нядаўна — у сям'і пра гэта не гаварылі. А па-сапраўднаму дзяўчына пачала адчуваць сваю ідэнтычнасць восенню 2021 года, калі пачаліся размовы пра вайну.
«Я зразумела, чаму ў маёй сям'і не гавораць ні на адной з фіна-вугорскіх моў, чаму ў мяне рускае імя, чаму мама казала, што тата рускі, чаму бабулі з дзядулем было напляваць, дзе яны нарадзіліся, — разважае яна. — Іх гісторыю сцерлі, ім было прасцей прызнаць: маўляў, я рускі, ад'я…ся ад мяне, калі ласка».
З пачаткам уварвання ва Украіну Аліна зразумела, што сто гадоў таму з яе продкамі зрабілі тое ж самае, што зараз адбываецца ва Украіне. Дзяўчына адчувала сябе «мёртвай» і нават думала скончыць жыццё самагубствам:
«Хацела пайсці на Дварцовую плошчу і павесіцца на варотах Зімовага палаца ў якасці палітычнага жэсту. Але я зразумела, што дзеду ў бункеры пляваць на фіна-вугорскую дзяўчынку, таму вырашыла жыць ім усім назло».
«Не вайне» па-фінску
Зараз Аліна вучыць фінскую як нейкую кампрамісную мову фіна-вугорскай сям'і, шмат чытае пра фіна-вугорскія народы, ходзіць у лес (па словах дзяўчыны, гэта важная частка фіна-вугорскай ідэнтычнасці) і перастала саромецца сваёй знешнасці.
«У мяне вельмі шырокія скулы, трохі грубыя рысы твару і вельмі тонкія вусны. Я пагугліла, як выглядаюць фіна-вугры, і ўсё стала на свае месцы. Я не падыходжу пад канвенцыянальныя параметры прыгажосці, таму што я не руская і ніколі ёю не была».
Падобныя жыццёвыя стратэгіі выкарыстоўваюць пасля 24 лютага многія людзі нятытульнай нацыі. 22-гадовая алтайка Талунай (імя змененае па яе просьбе) пачала ўсведамляць сваю ідэнтычнасць, толькі калі пераехала ў Маскву на вучобу і выявіла, што для многіх яе родная культура — «гэта шаман, які б'е ў бубен і танчыць».
Пасля пачатку вайны яна перастала мець зносіны з рускімі, якія не разумелі, пра што яна кажа, калі распавядае пра ксенафобію.
«З пачатку вайны я зразумела, што ў нас не бачаць такіх жа членаў грамадства, — кажа Талунай. — Мне захацелася дыстанцыявацца і цалкам перайсці на алтайскую мову».
Дэнацыфікацыя Расіі
У фонд «Свабодная Бурація» цяпер уваходзіць дзесяць чалавек. Па словах яго віцэ-прэзідэнткі Вікторыі Маладаевай, у асноўным яны знаходзяцца за мяжой — але ў фонд пастаянна звяртаюцца людзі з Расіі.
«Мы не хочам падвяргаць небяспецы нашых землякоў у Расіі, — тлумачыць яна. — Пішам, што трэба разумець рызыкі, такія ў нас законы, што ёсць пагроза да 15 гадоў зняволення [паводле артыкула пра «фэйкі»]».
Актывісты «Свабоднай Бураціі» пастаянна выпускаюць антываенныя відэаролікі: «Нас трыгернула» дэнацыфікацыя Украіны». Мы пастаянна сутыкаемся з дыскрымінацыяй у нашай краіне — дзе дэнацыфікацыя Расіі?»
Адной са сваіх задач фонд бачыць змену іміджу свайго народа, да якога прыляпіўся ярлык «баявых буратаў Пуціна»: спачатку пасля гісторыі танкіста Доржы Батамункуева, які абгарэў у Дэбальцаве ў 2015 годзе, а потым — пасля відэазвароту пракрамлёўскіх актывістаў з Іркуцка да «перапалоханых украінцаў».
Таксама фонд праводзіць юрыдычныя кансультацыі; складае інструкцыі для вайскоўцаў, якія хочуць звольніцца, каб не ваяваць; выступае за санкцыі супраць рэгіянальных чыноўнікаў — напрыклад, кіраўніка Бураціі Аляксея Цыдзенава і дэпутатаў Народнага хуралу, якія падтрымалі вайну.
Марыя В'юшкова адказвае ў фондзе за аналітычную працу: яна складае спісы этнічных буратаў з Расіі, якія загінулі ва Украіне, па адкрытых крыніцах. Як піша выданне «Людзі Байкала», першыя труны ў Бурацію прыйшлі ў пачатку сакавіка; з тых часоў пахаванні вайскоўцаў праходзяць амаль кожны дзень.
Паводле звестак «Медыязоны», рэспубліка займае другое месца па колькасці афіцыйна прызнаных загінулых (85 чалавек), больш — толькі ў Дагестане (125). Вайсковыя часці, раскватараваныя ў Маскве і Пецярбургу, афіцыйна страцілі 13 чалавек.
В'юшкова ўжо налічыла 150 загінулых буратаў з Бураціі, Забайкальскага края і Іркуцкай вобласці. Пры тым, што бураты ў рэспубліцы складаюць 29,5% насельніцтва, сярод загінулых з Бураціі іх 44%.
«Відаць, што бураты на гэтай вайне гінуць дыспрапарцыйна, а народ у нас вельмі маленькі, 400 з чымсьці тысяч чалавек у краіне, — кажа В'юшкова. — Бураты складаюць усяго 0,3% ад насельніцтва Расіі, а сярод загінулых афіцыйна іх 2,8%. Страты набываюць маштаб нацыянальнай катастрофы».
Каб зразумець маштаб гэтай катастрофы, В'юшкова прыводзіць для параўнання афіцыйныя дадзеныя за дзесяць гадоў афганскай вайны: 26 чалавек з Бураціі загінулі, двое прапалі без вестак.
Падобная статыстыка — у Астраханскай вобласці, адкуль родам Тадар Бактэмір: улады прызналі смерць 22-х вайскоўцаў ва Украіне, з іх 18 чалавек — казахі (такую выснову Бактэмір зрабіў па прозвішчы, імя, месцы нараджэння і фота), якія складаюць усяго 16% насельніцтва рэгіёна.
25-гадовая кабардзінка Зарэма (імя зменена па яе просьбе) працуе журналісткай у Стаўрапалі. Тры яе аднакласнікі і стрыечны брат з'ехалі на вайну; у кожнай сям'і яе роднага горада пад Нальчыкам ёсць хтосьці, хто з'ехаў ваяваць. Зарэма лічыць, што салдат з Каўказа адпраўлялі ва Украіну ў першую чаргу; яе крыніцы кажуць тое ж самае.
«Мала таго, што вайна сама па сабе вельмі гадкая, дык яшчэ і ў якасці гарматнага мяса выкарыстоўваюць тых, каго не шкада», — абураецца яна.
Яе стрыечны брат служыў па кантракце. Як і многія, ён з'ехаў «на вучэнні», а апынуўся на вайне. Праз тыдзень, па словах Зарэмы, ён вярнуўся, напісаў рапарт і звольніўся: «Іх туды адправілі, не даўшы нармальнае ўзбраенне, яны не маглі не тое што кагосьці забіваць, а нават абараняцца. Яны зразумелі, што іх адправілі паміраць».
«Мы не хочам вайны» па-кабардзінску
У тым, што большая частка вайскоўцаў — выхадцы з праблемных абласцей і рэспублік, ёсць прычыны сацыяльна-эканамічнага характару: пра іх расказваў «Холаду» палітолаг з Цэнтральна-Еўрапейскага ўніверсітэта Кірыл Шаміеў.
«Хлопцы з дэпрэсіўных рэгіёнаў сканчаюць школу, і перад імі паўстае выбар, што рабіць далей. Вайсковая служба зразумелая, у ёй ёсць ідэалагічная грамадзянская пазіцыя — ты абараняеш сваю краіну, — тлумачыць даследчык. — Пры гэтым па рэгіянальных стандартах за гэта плацяць добрыя грошы і даюць сацыяльную падтрымку: кватэру і ахову здароўя».
Сярэдні заробак у Расіі па кантракце складае 32 тысячы рублёў у месяц. Сем'ям загінулых ва Украіне вайскоўцаў Пуцін абяцаў 7,4 мільёны страхавых забеспячэнняў і аднаразовых дапамог.
«Гвалцяць і забіваюць не толькі рускія, але і татары, казахі і ўсе астатнія ў складзе расійскай арміі, — прызнае Бактэмір. — Але сам факт, што яны там апынуліся, кажа пра тое, што яны яшчэ і ахвяры імперскага рэжыму».
Алтайка Талунай 14 сакавіка пахавала траюраднага брата — ён быў кантрактнікам і ваяваў ва Украіне. У яе сям'і загінулага шануюць як героя: да яго бацькоў прыязджалі намеснік кіраўніка Рэспублікі Алтай і прадстаўнік генпракуратуры, каб расказаць пра яго подзвігі. Цяпер у сям'і Талунай пра вайну кепска не гавораць — гэта лічыцца здрадай.
«Я не разумею, за што ваяваў мой брат. За рускі свет? Навошта? Ён алтаец, абодва яго бацькі алтайцы, у яго засталося двое дзяцей, малодшага ён нават не паспеў убачыць, — абураецца Талунай. — Я не ведаю, як данесці да родных гэты нонсэнс.
Нас у Расіі 70 тысяч чалавек, і нас адпраўляюць туды ваяваць. Людзі ў алтайскіх нацыянальных касцюмах выстройваюцца ў літару Z. Пры гэтым у адзінай школе [у рэгіёне], у якой алтайскай мове вучаць з першага класа, нават свайго будынка няма. Яго не могуць пабудаваць ужо шмат гадоў».
Чытайце таксама:
«Мы ж не «маскалі», пры чым тут мы?» У Маскве студэнтка «дыскрэдытавала расійскую армію» на марыйскай мове
