Фота: Tut.by
«Калі б ведаў, што адбудзецца, не звязваў бы жыццё з органамі ўнутраных спраў»
44-гадовы Сяргей Курачкін распавядае пра свой прафесійны шлях бегла і хутка: у 2000-х працаваў у Лідзе, паспеў змяніць некалькі «міліцэйскіх пасад», а жнівень 2020-га сустрэў ужо ў амплуа старшага аператыўнага дзяжурнага Іўеўскага РАУС.
— Яшчэ тады ўсё, што адбывалася ў міліцыі, мяне бянтэжыла, з цягам часу прэтэнзіі павялічваліся. Мне было брыдка назіраць за некаторымі рэчамі і глядзець у рот начальству. Я зрабіў выснову, што праца ў нас ідзе не дзякуючы створаным умовам, а насуперак ім, — распавядае Сяргей. — Плюс да ўсяго сітуацыя з выбарамі пачынала ўсё абвастрацца. Я разумеў, што сілавы разгон, як у 2010 годзе, зноў можа паўтарыцца, але цяпер — у больш перакручаных формах.
Сяргей успамінае, што за некалькі месяцаў да прэзідэнцкіх выбараў 2020 года ён усё яшчэ быў «як і належыць міліцыянту — па-за палітыкай».
— Начальства заўсёды спрабавала весці гэтую ідэалогію чырвонай ніткай. Мая праца ніяк не была звязаная з палітыкай. Часам нейкія судакрананні з ёй па службе былі, але гэта здаралася рэдка, і я заўсёды разумеў, што ў чарговы раз маё добрае імя выкарыстоўваюць. Мне не падабалася гэтым займацца, і больш паўтарэння такіх памылак не хацелася, — працягвае суразмоўца выдання. — Мае будні былі звязаныя з расследаваннем крыміналу. Я непасрэдна займаўся справамі, якія тычыліся незаконнага абароту наркотыкаў і гандлю людзьмі. І ў гэтым кірунку я стараўся не выходзіць за рамкі. Спрабаваў, напэўна, проста сыходзіць ад палітычных пытанняў, не развіваў гэтую тэму. Але вы ж ведаеце народную мудрасць? «Калі ты не цікавішся палітыкай, рана ці позна яна зацікавіцца табой».
Пазіцыя Сяргея змянілася за паўгода да выбараў. Мужчына не хацеў, каб яго прыцягнулі да сілавога разгону пратэстоўцаў: гэта тое, што ніяк не адпавядала рабочым абавязкам міліцыянера.
— За некалькі месяцаў да 9 жніўня я ўжо пачаў напружвацца. Час ад часу мая жонка задавала пытанне: «А што будзе? Калі цябе паставяць са шчытамі на вуліцы, якое рашэнне ты прымеш?» Тады я вызначыўся: пераступаць рысу не збіраюся, калі што — уторкну шчыт у зямлю і скажу, што міліцыя з народам, — дадае Сяргей. — Унутры самой структуры ў гэты час настрой таксама быў нервовы. Выбары, як і любыя іншыя мерапрыемствы ў міліцыі, гэта як для каня вяселле. Я вырашыў, што пайду дзяжурыць на які-небудзь ціхі ўчастак, буду назіраць за тым, што адбываецца збоку. Так і адбылося. За тыдзень да выбараў, калі выбарчыя бюлетэні паступілі ў камісіі, усе міліцыянты сабраліся ў тэрытарыяльных РАУС і размеркаваліся па выбарчых участках. У Іўі я патрапіў на адзін з іх з напарнікам. Ужо тады наша кіраўніцтва пачало клапаціцца аб «парадку» ўнутры сістэмы. З'явіліся публічныя выступы Караева (кіраўнік МУС да 29 кастрычніка 2020 года.), у якіх паміж радкоў чыталася, што нам даецца карт-бланш — трэба проста выканаць каманду дзяржавы, а яна нас абароніць, і гэтак далей. Гэта, натуральна, ужо насцярожвала. Праходзілі штодзённыя інструктажы, на якіх збіралася кіраўніцтва, правярала экіпіроўку. Гэта ўсё больш і больш набірала абароты. Заставалася толькі гадаць, што будзе далей.
Дзень выбараў 9 жніўня Сяргей памятае выдатна. Тады мужчына, як і планаваў, пайшоў дзяжурыць на адным з выбарчых участкаў.
— Я вырашыў, што ніякіх затрыманняў праводзіць не буду. Калі нешта здарыцца, максімум — пагавару з чалавекам. Я ведаў, што ў Іўі усплёскаў быць не павінна, таму мяне больш хвалявала тое, што адбывалася на вуліцах бліжэй да цэнтраў. І вядома, калі ўвечары я даведаўся пра гвалт, абурыўся: гэта зусім няправільна! Для чаго прыдумалі ўсе гэтыя законы? Для чаго мы працавалі ўвесь гэты час, калі ўсё настолькі проста? Аказваецца, міліцыя проста павінна выконваць каманды нейкага аднаго чалавека — разважае Сяргей. — Калі скончыўся прыём бюлетэняў, традыцыйна па ўсіх РАУС прайшла каманда: міліцыянтам трэба заставацца на сваіх месцах. Нягледзячы на тое, што адсутнічаў інтэрнэт, інфармацыя да нас даходзіла, і па абрыўках навін можна было зразумець, што адбываецца. Было ясна, што па ўсёй краіне людзі не разыходзіліся. Так, яны зразумелі, што ў іх скралі галасы, скарысталіся сваім правам і вырашылі спытаць, чаму гэта адбылося. У Іўі чагосьці такога не было: людзі мірна стаялі каля райвыканкама, без абраз выкрыквалі лозунгі «Жыве Беларусь!». Яны проста разумелі, што іх падманулі, і спрабавалі дамагчыся праўды. Якой была рэакцыя міліцыі? Каля ўчастка проста выставілі ланцужок сілавікоў. Трэба аддаць належнае начальніку Іўеўскага РАУС — ніякіх дурных каманд ён не аддаваў. Мы проста стаялі і нікога не затрымлівалі.
Сяргей успамінае, што бліжэй да сярэдзіны ночы людзі сталі разыходзіцца, але міліцыянтам было загадана працягваць патруляванне.
— Натуральна, усе гэтыя каманды ішлі праз вышэйшае кіраўніцтва і Міністэрства. Мы заставаліся на месцах, таму што ў больш буйных рэгіёнах усё было не так ціха: людзі абураліся гучней, дзесьці нават спрабавалі прабрацца ў выканкам. Паступіў кліч ехаць у Ліду на ўзмацненне. Падахвоціліся 10 чалавек, сказалі: «Мы хочам, нам у кайф», узялі абмундзіраванне, селі ў аўтобус і паехалі. Я ж адразу адмовіўся, застаўся на ахове РАУС. Каля дзвюх гадзін ночы нас усё ж адпусцілі па дамах — растлумачылі, што ўсё супакоілася. Дома я адключыў усе тэлефоны, нягледзячы на тое, што так рабіць было забаронена, і лёг спаць.
Сяргей кажа, наступныя два выходныя дні ён адсыпаўся: «Не браў у рукі тэлефон, на працу мне дакладна не хацелася».
— У той момант мая жонка працавала ў Лідскім РАУС у падраздзяленні грамадзянства і міграцыі. Калі я прачнуўся на другі дзень пасля выбараў, вырашыў забраць яе са службы.
Падышоў да будынка міліцыі — і абамлеў. Там столькі было народу … ну проста як на плошчы! Людзі сядзелі збітыя, зусім разгубленыя, плакалі… я адразу не мог зразумець, дзе я знаходжуся — на нейкім рынку або ў РАУС? Ужо тады стала ясна, што сілавікі затрымлівалі іх вельмі жорстка.
Праз два дні мне трэба было заступаць на дзяжурства, у тым ліку і ў мясцовым ізалятары часовага ўтрымання. Звычайна там знаходзілася некалькі чалавек, затрыманых за якое-небудзь дробнае хуліганства. А цяпер усе камеры былі бітком забітыя пратэстоўцамі з Ліды. Паводле маіх абавязкаў, я павінен быў аглядаць кожнага чалавека. Яны распраналіся — і я бачыў, што ў большасці з іх ёсць цялесныя пашкоджанні. Хтосьці быў размаляваны фарбай, хтосьці сядзеў у падранай вопратцы… і такая сітуацыя была ўсюды. У дзяжурную частку тэлефанавалі сваякі зніклых людзей, адвакаты спрабавалі ўстанавіць іх месцазнаходжанне … Я ўвесь час здымаў слухаўку і правяраў людзей па спісах. Сітуацыя была для мяне зусім незразумелай. Я проста не мог паверыць, што людзей маглі так жорстка затрымліваць… нервовасць майго стану была максімальнай. У рэшце рэшт я прыняў рашэнне: далей так працягвацца не можа, з мяне хопіць, працаваць у міліцыі я не змагу. 19 жніўня я запісаў відэазварот да сілавікоў і склаў рапарт на звальненне, — дадае Сяргей.
Аб гэтым рашэнні мужчына расказвае павольна, спрабуючы ўспомніць усе дэталі.
— Цяпер я кажу пра гэта ужо трохі супакоіўшыся… Я заўсёды разумеў, што рана ці позна мне давядзецца сысці з міліцыі. Але калі ты да гэтага не рыхтуешся і такога крутога павароту ад жыцця не чакаеш, раптам вырашыцца — гэта складана псіхалагічна. Мне было нялёгка гэта прыняць. Пытаўся ў сябе, а як далей будзе? А як адрэагуюць людзі? А калегі? Але ў выніку сітуацыя аказалася індыкатарам, расставіла ўсё на свае месцы… ужо потым стала зразумела, хто ёсць хто, — дадае Сяргей. — Пасля майго відэазвароту хтосьці з міліцыянтаў падыходзіў да мяне і ціснуў руку, казаў: «Ты мужык!» Іншыя лічылі, што я здраднік.
Я неяк не зацыкліваўся на гэтых эмоцыях, таму што, ведаеце, у мяне наогул не было плана, што рабіць далей. Але сітуацыя, жыццёвы вопыт і інтуіцыя дапамаглі. У жніўні стала паступаць інфармацыя, што па маім месцы працы пачалі прыходзіць людзі з КДБ, наводзілі даведкі. Задавалі звычайныя пытанні — хто я, як характарызуюся… і я зразумеў, што ўсё гэта так проста для мяне не скончыцца.
Сяргей кажа, што пасля таго, як ён напісаў рапарт, кіраўніцтва паабяцала звольніць яго па пагадненні бакоў. У канцы месяца дакумент разгледзелі, але абяцанне не стрымалі — мужчыну звольнілі за парушэнне ўмоў кантракту і абавязалі выплаціць грошы за неадпрацаваны да канца кантракт.
— Тады стала ясна: нічога добрага ні для сябе, ні для сваёй сям'і мне чакаць дакладна не варта. Я звярнуўся ў польскае консульства па дапамогу. Падрабязнасці сітуацыі распавядаць не стану, але ў выніку мы з жонкай прынялі рашэнне ўцякаць. 10 верасня наша сям'я ўжо перасекла беларускую мяжу. Як аказалася, мы ўсё зрабілі своечасова і правільна. Праз некаторы час, калі рэжым трохі прыйшоў у сябе, я стаў фігурантам адной з крымінальных спраў і быў унесены ў спіс тэрарыстаў.
Сяргей кажа, што ні пра якое са сваіх рашэнняў ён не шкадуе. Лічыць правільным і тое, што сышоў з міліцыі менавіта ў жніўні.
— Цяпер сілавікі — гэта проста інструмент Лукашэнкі. Усю дзейнасць сілавой сістэмы ён трымае ў сваіх руках. Я пачынаю вяртацца да гэтага — і вось, нервуюся і выходжу з сябе. Проста не магу зразумець: як такое магчыма? Ну гэта ж не па-чалавечы, гэта няправільна! Нельга так рабіць — і гэта ўсё роўна адбываецца, — эмацыйна рэагуе мужчына. — І тыя, хто дагэтуль знаходзіцца ў гэтай сістэме… Мне здаецца, многія займаюць зручную для сябе пазіцыю страуса. Гэта трусы, людзі, якія баяцца прыняць рашэнне, выйсці з зоны камфорту: «Не, я лепш проста заплюшчу вочы і буду рабіць тое, што мне кажуць».
Пра тое, як устроенае жыццё Сяргея цяпер, ён шмат не кажа: «Хай да мяне будзе меней увагі».
— Магу сказаць наступнае: я жыву ў адной з еўрапейскіх краін, займаюся сям'ёй і працую. Як толькі прыехаў сюды, было няпроста. Працаваў і кур'ерам, і кіроўцам па міжнародных перавозках. Цяпер я пайшоў трохі ў іншую дзейнасць: працую спецыялістам у фірме, адказваю за адзін з напрамкаў бяспекі. Вядома, маё жыццё кардынальна змянілася. Я не мог уявіць, што мне давядзецца выйсці з зоны камфорту, у экстрэмальных для сваёй псіхікі ўмовах кідаць рэчы ў крэдытную машыну і з'язджаць. Мне давялося пакінуць у Беларусі наогул усё. Усё тое нямногае, што зарабіў … — распавядае Сяргей і цяжка ўздыхае. — Але праз два гады я ўжо разумею, што праца ў міліцыі добра дэманструе стаўленне дзяржавы да людзей на дзяржслужбе. Заставацца там было няма чаго. Я зусім не шкадую, што прыняў рашэнне сысці. Гісторыя не ведае ўмоўнага ладу, але калі б да 2020 года я ведаў, што са мной адбудзецца, я б і зусім не звязваў жыццё з органамі ўнутраных спраў Беларусі.
«Калі ў Беларусі адбудуцца перамены, Я б хацеў вярнуцца дадому»
Улетку 2020-га тады яшчэ 35-гадовы Ігар Лобан працаваў у Следчым камітэце Гродзенскай вобласці і займаўся расследаваннем асабліва важных спраў. Да жніўня, калі ў Беларусі прайшлі прэзідэнцкія выбары, палітыкай мужчына асабліва не цікавіўся. Кажа, што разумеў: у Лукашэнкі ўнутры краіны ёсць сур'ёзная падтрымка.
«Так, я ўсведамляў, што папярэднія выбары былі неаднаразова сфальсіфікаваныя. Але мне здавалася, што свае 50% падтрымкі Лукашэнка ўсё ж збіраў. Таму да 2020 года тузацца ў гэтай сферы для мяне сэнсу не было, ды і грамадства было не такім палітызаваным. Я плыў па цячэнні. А два гады таму стала відавочна: народ сапраўды супраць улады, на выбарах ён будзе галасаваць дакладна гэтак жа. У гэты момант мае погляды сталі мяняцца: стала зразумела, што перамены сапраўды могуць адбыцца».
Пры гэтым Ігар распавядае, што Следчы камітэт — гэта «найбольш інтэлектуальнае ведамства» ў сілавых структурах. Мужчына дадае: большасць яго калег у той час разумелі, што палітычнаму жыццю ў краіне час мяняцца.
— Натуральна, я ведаў людзей, якіх усё задавальняла. Дзякуючы службе, яны перабраліся ў абласны цэнтр з глыбінкі, пабудавалі сабе кватэру за льготны крэдыт, атрымлівалі заробак, вышэйшы за сярэдні па краіне. Ім наўрад ці было б добра на грамадзянскай пасадзе, — усміхаецца Ігар. — Але 99% людзей у нашым ведамстве — людзі з вышэйшай адукацыяй, юрысты, яны бачылі змены і былі ў прыўзнятым настроі. Калі пачаўся збор подпісаў за кандыдатаў, хтосьці дзяліўся, што падтрымлівае Валерыя Цапкалу, хтосьці выступаў за Віктара Бабарыку. Адназначна большасць калег з майго кола зносін мела намер галасаваць на выбарах за Святлану Ціханоўскую пасля таго, як яе зарэгістравалі кандыдатам у прэзідэнты. У цэлым была нейкая перакананасць, што перамены здарацца, што краіна пойдзе па шляху дэмакратычнага развіцця.
Што тычыцца Следчага камітэта… натуральна, былі і ў нас скептыкі, якія лічылі, што нічога з гэтага, хутчэй за ўсё, не атрымаецца. На жаль, у выніку яны мелі рацыю.
Экс-следчы ўспамінае, што ў жніўні яго калегі ўсё яшчэ падрабязна абмяркоўвалі затрыманне Віктара Бабарыкі. Па словах Ігара, ужо тады многія людзі ў ведамстве лічылі: гэта — палітычная замова.
— Я выдатна памятаю і само дзявятае жніўня. Тады мяне якраз паставілі дзяжурыць. Я загадзя прадбачыў, што будзе нешта нядобрае, і каб не ўдзельнічаць у нейкіх супрацьпраўных дзеяннях з боку сілавога блока, напісаў рапарт на адпачынак. Па законе ўжо апоўначы 10 жніўня чысла я мог сысці са службы. Калі пачаліся пратэсты і затрыманні людзей, мяне вырашылі адправіць на месца палітычных акцый. А я проста сказаў, што я ў адпачынку і нікуды не паеду. Пайшоў дадому, — распавядае Ігар Лобан.
Падчас адпачынку мужчына выходзіў на пратэсты ў цэнтры Гродна. Праўда, свой удзел у іх ён ніяк не афішаваў.
— У горадзе знікаў інтэрнэт, і калі ён з'явіўся і сталі ўсплываць сведчанні катаванняў і прымянення празмернага гвалту ў дачыненні да людзей, я апублікаваў пост у Instagram, асудзіў дзеянні сілавікоў і звярнуўся да Караева. Я не ведаў, якой будзе рэакцыя, але ў выніку ўбачыў велізарную хвалю падтрымкі ад калегаў. Затым я выйшаў на плошчу ў Гродне, даў інтэрв'ю незалежным СМІ. І з гэтага пачалася мая гісторыя — уздыхае Ігар. — Калі пратэсты сталі згасаць, стала зразумела, што першымі, за каго возьмуцца сілавікі, стануць актывісты і іх калегі, якія заявілі аб сваёй пазіцыі. Менавіта па гэтай прычыне я вырашыў, што мне час з'язджаць.
Перад ад'ездам у Польшчу Ігар накіраваў поштай на працу рапарт з усімі патрэбнымі дакументамі: спадзяваўся, што з сілавым ведамствам ён развітаецца «па пагадненні бакоў» (у выніку яго звольнілі па артыкуле за прагул). 28 жніўня ён і яго сям'я ўжо перасеклі дзяржаўную мяжу.
— Добра, што жонку і дваіх дзяцей я вывез разам з сабой і не пакінуў у закладніках. Я думаў, што з'язджаю на некалькі месяцаў, што пратэст будзе развівацца і пераможа, што я змагу вярнуцца. На той момант у мяне нават не было ніякага плана — мы выязджалі, груба кажучы, у пустэчу.
Я звярнуўся па міжнародную абарону, бо разумеў, што без гэтага Беларусь будзе спрабаваць накіроўваць запыты праз інтэрпал і прасіць маёй экстрадыцыі. Менавіта па гэтай прычыне нейкі час мне давялося пажыць у лагеры для бежанцаў. Гэты этап у сваім жыцці я буду памятаць доўга: умовы там былі не самымі лепшымі. Я выязджаў з дзецьмі, і аднаму з іх на той момант было 3,5 месяца. Цяпер Ігар Лобан працягвае жыць у Польшчы і імкнецца «чагосьці дамагчыся». А ў Еўрапейскім саюзе, па яго словах, для гэтага ёсць шмат магчымасцяў.
— Пасля лагера мы нейкі час пражывалі ў сямейным хостэле, потым, па меры працаўладкавання, знялі кватэру. Старэйшае дзіця пайшло ў польскі сад, пачало вучыць мову. Малодшанькі пакуль з маці, з маёй жонкай — ён маленькі, яго нікуды не адправіш — распавядае Ігар. — Так, спачатку даводзілася ўсюды працаваць, недзе ўціскацца, траціць нейкія зберажэнні, якія вёз з сабой. Для забеспячэння сябе і сваёй сям'і некваліфікаванай працай я ніколі не грэбаваў. А яе ў Польшчы хапае.
Ну, а цяпер паціху ўсё наладжваецца. Не буду казаць, з кім менавіта я працую. Скажу толькі, што сяджу ў офісе, усё стабільна. На нармальнае звычайнае жыццё хапае, у чэргах у сэканд-хэнд не стаю, харчуюся лепш, чым у Беларусі. У эканамічным плане горш я жыць не стаў.
Пры гэтым Ігар дадае, што са жніўня 2020 года ён ні разу не шкадаваў пра тое, што сышоў са Следчага камітэта.
— Хто можа прадбачыць свой лёс наперад? Ніхто. Не мог гэта зрабіць і я. Але ў тым жніўні трэба было вырашаць: ці ты праявіш сваю пазіцыю ці будзеш шкадаваць пра тое, чаго не зрабіў. Я ведаю, што я гнабіў бы сябе, седзячы на той жа пасадзе і працягваючы выконваць загады. Можа быць, гэты прынцып цяпер пафасна гучыць, але я кіраваўся менавіта ім: рабі што павінен, і няхай будзе што будзе. Няма ліха без дабра: на цяперашні момант маё жыццё стабілізаванае. Я гляджу на сілавыя ведамствы цяпер — і разумею, што гэтыя хлопцы проста выслужваюцца.
Цяпер мы спакойна гаворым пра тое, што пратэст падаўлены і перадумоў для яго няма. І на гэтым фоне сілавікі адчуваюць сваю ўсёдазволенасць, адсюль бярэцца іх жорсткасць. Людзі да ўсяго прывыкаюць: і да добрага, і да дрэннага. І калі спачатку праявы гэтай жэсці ўспрымаліся з жахам, цяпер рэпрэсіі ўжо ні для каго не ў навінку. Тыя, хто не сутыкаецца па працы з палітычнымі справамі, супакойваюць сябе, што яны наўпрост ні ў чым такім не задзейнічаныя, нічога не робяць. А таму застаюцца на месцах і не думаюць сыходзіць.
Ігар прызнаецца, што цяпер ён імкнецца пазітыўна думаць пра будучыню — нават нягледзячы на тое, што ў дачыненні да яго заведзеныя крымінальныя справы, а на маёмасць яго сваякоў накладзены арышт.
— Першы раз Генпракуратура распачала крымінальную справу ў дачыненні да мяне нібыта за распальванне нянавісці за адзін са стрымаў BYPOL (Ігар — адзін з прадстаўнікоў ініцыятывы, створанай былымі сілавікамі для процідзеяння беларускім уладам). Другая справа была заведзеная нібыта за нейкі там тэрарызм — тады сілавікі заявілі, што BYPOL рыхтаваў у Беларусі тэракт. Я ўспрымаю гэта проста як чарговы этап ціску, але не адчайваюся: калі б я тады не прыняў рашэнне сысці, я б не змог жыць спакойна, — кажа мужчына.
— Таму — якое шкадаванне? Ніхто не вечны, рана ці позна зло скончыцца, і ў любым выпадку мы да нечага прыйдзем. Я не ведаю, як зменіцца маё жыццё, на якім этапе я буду, але калі ў Беларусі адбудуцца перамены … напэўна, я б хацеў вярнуцца дадому.
