Зношванне ствалоў і снарадны голад
Адна з праблем, якую недаацэньваюць — вычарпальнасць расійскіх запасаў артылерыйскіх снарадаў і гармат. Сярод экспертаў, аглядальнікаў і грамадзян, якія проста цікавяцца пытаннем, існуе ўстойлівае ўяўленне пра наяўнасць велізарных запасаў артылерыйскага ўзбраення, якія дасталіся Расіі ў спадчыну ад СССР.
Праблема ў тым, што савецкія снарады для ствольнай артылерыі не маглі захоўвацца доўга, і ўжо летам 2002 года ў ходзе Другой чачэнскай кампаніі расійская армія сутыкнулася з дэфіцытам артылерыйскіх снарадаў асноўных калібраў — 122 мм і 152 мм.
Зразумела, гэта не значыць, што ўвесь савецкі артылерыйскі арсенал варта спісваць з рахункаў. Напрыклад, цвёрдапаліўныя снарады для рэактыўных сістэм залпавага агню значна менш адчувальныя да працяглага захоўвання, чым снарады для наразных артылерыйскіх гармат, асноўная маса якіх, як мінімум, даўно мела патрэбу ў рамонце.
Акрамя таго, гэты арсенал быў грунтоўна пад'едзены не толькі дзвюма чачэнскімі войнамі і хуткаплыннай грузінскай кампаніяй, але і ваеннай кампаніяй ва Украіне ў 2014-2015 гадах і, верагодна, нават у большай ступені — кампаніяй у Сірыі.
Пры гэтым варта разумець, што тэмпы расходу снарадаў падчас дзвюх чачэнскіх войнаў былі нашмат ніжэйшыя, чым у ходзе цяперашняй вайны, калі яны дасягаюць 40000—60000 снарадаў усіх тыпаў у суткі пры высокай інтэнсіўнасці баявых дзеянняў, зніжаючыся да 24000 у суткі ў перыяды вельмі ўмоўнага «зацішша».
Варта паспрабаваць ацаніць тэмпы расійскай вытворчасці снарадаў для артылерыі, улічваючы той факт, што ў 1990-2000-х гадах яна было параўнальна невялікай, а ў поўную сілу разгорнутая ў 2010-х. Аднак нават набраны тэмп вытворчасці снарадаў, якія былі на ўзбраенні, як і дынаміка распрацоўкі і стварэння новых боепрыпасаў, Міністэрства абароны не задавальнялі.
Таму ў 2014 годзе была запушчаная маштабная праграма аднаўлення снарадаў, якія захаваліся ў артылерыйскіх і ракетных арсеналах. Да канца 2017 года па гэтай праграме было адноўлена 1,7 мільёна боепрыпасаў і ракет усіх тыпаў, гэта значыць каля 570 тысяч у год. Асабліва падкрэслівалася, што іх вытворчасць з нуля абышлася б бюджэту ў 117 млрд рублёў, або 39 млрд рублёў у год.
Грунтуючыся на гэтых лічбах, можна ацаніць аб'ёмы ўласна вытворчасці артылерыйскіх боепрыпасаў. Калі ўзяць звесткі аб выручцы адпаведных галіновых прадпрыемстваў і холдынгаў, то мы ўбачым, што ў тыя ж гады яна вар'іравалася ў раёне 80-100 млрд рублёў. Пры гэтым выручка, вядома, уключае ў сябе і долю грамадзянскай прадукцыі, якая па асобных прадпрыемствах даходзіць да 25-30%.
Як наступства, суадносіны рамонту і вытворчасці новых боепрыпасаў можа быць ацэнена, хай і даволі груба, як 1:2. Або на кожныя 570 тысяч адноўленых снарадаў прыпадае да 1,14 млн новых. Такім чынам, агульны гадавы тэмп папаўнення артылерыйскіх арсеналаў у 2010-х гадах не перавышаў 1,6—1,7 млн снарадаў усіх тыпаў.
І тут варта згадаць цікавую дэталь: пастаўкі рэактыўных снарадаў усіх тыпаў, напрыклад, у 2017 годзе склалі ўсяго 10700 штук. У выніку атрымліваецца, што за паўгода агрэсіі супраць Украіны Расея павінна была выдаткаваць не менш за 7 млн снарадаў, без уліку стратаў прыфрантавых складоў у выніку ўкраінскіх удараў.
Іншымі словамі, пры захаванні інтэнсіўнасці вайны на цяперашнім узроўні Масква ўжо да канца 2022 года сутыкнецца з сапраўдным снарадным голадам і ў мэтах эканоміі вымушаная будзе скарачаць выкарыстанне артылерыі.
Акрамя снарадаў існуе таксама праблема зношвання ствалоў. І калі накіроўваючыя на рэактыўных сістэмах залпавага агню пры належным абслугоўванні маюць працяглы рэсурс эксплуатацыі, то ў наразных артылерыйскіх гармат, таксама як і ў танкавых гармат, ствалы зношваюцца значна хутчэй. Так, напрыклад, ствалы расейскіх танкаў маюць рэсурс ад 210 стрэлаў бранябойнымі падкалібернымі снарадамі да 840 стрэлаў аскепкава-фугаснымі і кумулятыўнымі снарадамі. У той жа час артылерыйскія наразныя ствалы ў залежнасці ад калібра, тыпу снарада і далёкасці стрэлу, маюць рэсурс да 2000-3000 стрэлаў.
Для параўнання, частка нямецкіх самаходных гаўбіц PzH2000, пастаўленых Украіне, выйшла са строю праз месяц выкарыстання пры інтэнсіўнасці стральбы ў 100 снарадаў за суткі на прыладу.
І нават калі выказаць здагадку, што расійскія салдаты не грэбуюць працэдурамі тэхнічнага абслугоўвання ствалоў і іншых гарматных механізмаў, а ў Расіі ёсць хай і невядомая, але зусім не бясконцая іх колькасць у запасе (асабліва на гарматах з базаў захоўвання), да канца 2022 года знос артылерыі сам па сабе прывядзе да рэзкага зніжэння яе эфектыўнасці.
Акрамя таго, самі расійскія вайскоўцы яшчэ ў 2020 годзе асцярожна звярталі ўвагу на праблемы з жывучасцю артылерыйскіх ствалоў, а таксама на недастатковую эфектыўнасць сістэмы палявога абслугоўвання і рамонту артылерыйскіх гармат.
Атрымліваецца, што чаканы снарадны голад павінен супасці з нарастаючым дэфіцытам артылерыйскіх гармат саміх па сабе. У сувязі з гэтым не дзіўна, што Расія пачала наносіць удары па ўкраінскіх гарадах з дапамогай сістэм СПА/ПРА С-300 і С-400, рэгулярная адпрацоўка чаго пачалася па меншай меры яшчэ пяць гадоў таму. Праўда, боезапас адпаведных ракет для гэтых сістэм вымяраецца ўсё ж тысячамі або, максімум, дзесяткамі тысяч, але ніяк не сотнямі тысяч і тым больш не мільёнамі штук.
Уплыў санкцый: пераход ад прамысловай вытворчасці да мануфактуры
У гэтай сувязі варта зірнуць і на стан прамысловасці па вытворчасці артылерыі і боепрыпасаў. Калі судзіць па раптоўнаму візіту ў апошнія выходныя жніўня 2022 года віцэ-прэм'ера Дзяніса Мантурава і намесніка старшыні Савета бяспекі Дзмітрыя Мядзведзева на Матавіхілінскія заводы і Пермскі парахавы завод, справы на гэтым кірунку ідуць зусім не гладка. Галіне ўласцівыя тыя ж праблемы, што і ўсёй расійскай вайсковай прамысловасці. Было некалькі экспертных дакладаў аб залежнасці прадпрыемстваў ВПК ад імпартных паставак і аб фактычным правале праграм імпартазамяшчэння.
Сама па сабе ідэя імпартазамяшчэння і аўтаркіі — тупіковая, неразумная і ў цэлым ілжывая, якая проста адмаўляе падзел працы і карысць міжнароднай кааперацыі. Аднак для аўтарытарнай сістэмы ўлады і для камандна-адміністрацыйнай эканамічнай мадэлі шлях да самаізаляцыі і непазбежнага самаразбурэння наканаваны.
Прадпрыемствы па вытворчасці боепрыпасаў і артылерыйскіх гармат на рубяжы 2000-2010-х гадоў прайшлі тэхнічнае пераўзбраенне. Напрыклад, Казанскі парахавы завод закупіў абсталяванне ў Германіі, Швейцарыі і Аўстрыі (гэта значыць, што ён непазбежна вымушаны быў закупляць за мяжой і частку хімічных кампанентаў для сваёй вытворчасці). Тое ж самае ў тыя гады рабілі і ФНПЦ «Алтай», і ўсе астатнія распрацоўшчыкі і вытворцы порахаў і цвёрдых ракетных паліваў.
Вытворцы артылерыі таксама запазычылі заходнія тэхналогіі і закуплялі еўрапейскае прамысловае абсталяванне. Напрыклад, «Матавіліхінскія заводы» ў 2011 годзе заключылі кантракт на пастаўку з Аўстрыі радыяльна-ковачнай машыны, неабходнай для вытворчасці артылерыйскіх ствалоў (сам завод паспеў, праўда, прайсці праз банкруцтва ў 2018 годзе).
З 2014 года ўсе гэтыя кааперацыйныя сувязі пачалі паступова згортвацца і рвацца, абсталяванне зношвалася хутчэй, чым абнаўлялася (калі наогул захоўвалася магчымасць яго абнаўлення).
На гэта накладаліся дэфіцыт кадраў і натуральная нерытмічнасць абароннага заказу, якая вядзе да дадатковых страт або, як мінімум, новых выдаткаў. І нават калі асобныя заводы выходзілі на прыбытак, як той жа Казанскі парахавы завод, гэта азначала толькі, што пакрыццё вытворчых выдаткаў адкладалася на будучыню і фактычна клалася на плечы расійскіх грамадзян, таму што страты і інвестыцыі ў развіццё аплачваюцца ў канчатковым выніку федэральным бюджэтам.
Тут таксама цікава і тое, што, мяркуючы па ўсім, у спробе павышэння эфектыўнасці працы галіны боепрыпасаў, на рубяжы 2010-2020-х гадоў было вырашана аб'яднаць яе прадпрыемствы, якія належаць дзяржаўным карпарацыям і непасрэдна дзяржаве, пад адным дахам. Такі дахам стаў канцэрн «Тэхнадынаміка», кантраляваны дзяржаўнай карпарацыяй «Растэх». У гэты канцэрн таксама перайшоў і «Тэхмаш», іншы холдынг «Растэха», які спецыялізуецца на боепрыпасах.
Аднак арганізацыйныя трансфармацыі і кансалідацыя фінансавых патокаў не прывялі да змены якасных параметраў. Так, напрыклад, прадукцыйнасць працы ў «Тэхнадынаміцы» па выручцы складае каля 2,3 млн рублёў у год (менш за 32000 даляраў), што прыкладна ў 9-10 разоў ніжэй, чым у амерыканскіх вытворцаў боепрыпасаў. І ў расійскіх палітэканамічных і тэхналагічных рэаліях нарасціць прадукцыйнасць можна толькі праз сур'ёзнае павелічэнне персаналу, што ва ўмовах згаданага дэфіцыту кадраў і, шырэй, агульнай дэмаграфічнай сітуацыі зрабіць практычна немагчыма.
Такім чынам, будучы адрэзанымі ад паставак заходняга абсталявання, запчастак і матэрыялаў і адначасова абмежаванымі па чалавечым капітале і прадукцыйнасці працы, расійскія вытворцы артылерыі і боепрыпасаў непазбежна сутыкнуцца ў агляднай перспектыве не столькі са стагнацыяй, колькі з скарачэннем вытворчасці. Магчыма, што ў 2022-2023 гадах яны яшчэ змогуць падтрымліваць набраныя ў папярэднія гады тэмпы вытворчасці, але ў наступныя гады непазбежнае іх зніжэнне. Па меры сілаў будзе ажыццяўляцца падтрыманне і рамонт закупленага раней абсталявання, але колькасць і якасць выпусканай прадукцыі пачне скарачацца. Па сутнасці гэта азначае пераход ад масавай прамысловай вытворчасці да мануфактуры.
Вычарпанне ракет
На фоне паступова і няўхільна ўзрастаючых праблем з артылерыяй мае сэнс кінуць позірк на іншыя віды ўзбраенняў і вайсковай тэхнікі (больш падрабязны аналіз быў зроблены аўтарам на старонках Riddle).
Тут ёсць тры асноўныя групы сістэм: высокадакладная зброя, авіяцыя і бранятэхніка.
Да расійскай высокадакладнай зброі адносяцца некалькі тыпаў ракет. Ракеты з далёкасцю больш за 300 км: балістычныя ракеты для комплексаў «Іскандэр-М», крылатыя ракеты «Калібр» марскога і наземнага (9М729) базавання, крылатыя звышгукавыя супрацькарабельныя ракеты «Онікс» (П-800) марскога і наземнага базавання, крылатыя ракеты паветранага базавання Х-101, Х-555 і Х-22/Х-32. Ракеты з далёкасцю да 300 км: авіяцыйныя крылатыя ракеты Х-35 і Х-59. З іх ракеты Х-555 і Х-22 дасталіся Расеі з арсеналаў СССР, а таксама ад Украіны ў 1990-я гады, і больш не вырабляюцца.
За выключэннем больш простых крылатых ракет Х-35 і Х-59, колькасць якіх ацаніць цяжка, кожнага з гэтых тыпаў у арсенале Расіі напярэдадні вайны было па некалькі соцень адзінак. Пра гэта можна меркаваць па тым, як інтэнсіўнасць іх выкарыстання знізілася з некалькіх дзясяткаў адзінак у суткі ў першыя дні вайны да адзінкавых пускаў цяпер, і часам раз у некалькі дзён.
Пры гэтым Расія маскіруе рост дэфіцыту дальнабойных ракет абстрэламі ўкраінскіх гарадоў з дальнабойнай рэактыўнай артылерыі і выкарыстаннем комплексаў СПА/Про С-300/С-400 для ўдараў па наземных цэлях.
Ацэнка актуальных вытворчых магутнасцяў Расіі з'яўляецца прадметам экспертнай дыскусіі, аднак можна зыходзіць з таго, што аб'ёмы штогадовай вытворчасці дальнабойных крылатых і аператыўна-тактычных балістычных ракет кожнага тыпу вымяраюцца ў колькасці да 50 адзінак. Прычым па марскіх ракетах «Калібр», авіяцыйнай ракеце Х-101 і крылатай ракеце наземнага базавання 9м729, якія па вялікім рахунку з'яўляюцца разнавіднасцямі адной і той жа ракеты, сумарная ацэнка складае 100 адзінак у год.
У сваю чаргу, па крылатым ракетам «Онікс» гэтая колькасць крыху вышэйшая — 55 адзінак, а па ракетах Х-32, чыя вытворчасць на замену Х-22 пачалося ў 2018-2019 гадах — ледзь перавышае 20 адзінак. У цэлым атрымліваецца, што аб'ёмы вытворчасці расійскіх высокадакладных ракет далёкасцю звыш 300 км складаюць 225 адзінак у год. Аднак гэтая ацэнка можа быць скарэктаваная па меры паступлення новых звестак.
Акрамя таго, варта яшчэ раз падкрэсліць, што з гэтай ацэнкі выключаныя ракеты далёкасцю да 300 км, Х-35 і Х-59, аб'ёмы вытворчасці якіх ацаніць пакуль цяжка.
У сувязі з гэтым наўрад ці ў расійскай прамысловасці ёсць патэнцыял для сур'ёзнага павелічэння вытворчасці па прычыне не толькі эмбарга на пастаўкі абсталявання і кадравых абмежаванняў, але і па прычыне параўнальна нізкай прадукцыйнасці працы. Абмежаванні на апошнюю накладаюць сама арганізацыя працы на прадпрыемствах расійскага ВПК і расійская палітэканамічныя мадэль у цэлым.
Праблемы з бранятэхнікай
Па бранятэхніцы сітуацыя такая, што асноўныя яе страты па вопыту мінулых войнаў могуць прыходзіцца нават не на прамое знішчэнне ў баявых дзеяннях, а на пашкоджанні ад патраплянняў снарадаў, паломкі і вычарпанне мотарэсурса.
У гэтай сувязі, мотарэсурс асноўных расійскіх баявых танкаў, Т-72 і Т-80 розных мадыфікацый, складае не больш за 1000 гадзін. Пасля гэтага ім неабходна мяняць рухавікі, якія сёння вырабляюцца на імпартным абсталяванні. Вядома, танкавыя рухавікі рамантуюць, аднак магчымасці гэтага абмежаваныя пры масавым перавышэнні прызначанага рэсурсу.
Зразумела, танкі, БМП, БТР і БМД вялікую частку часу нават на вайне стаяць выключанымі, аднак калі ў суткі яны працуюць хоць бы 2-3 гадзіны, то з пачатку вайны яны адпрацавалі 370-560 гадзін. І нават з улікам падвозу адносна свежай, хай і не новай бранятэхнікі з вайсковых часцей і базаў захоўвання львіная яе доля пры захаванні высокай інтэнсіўнасці баявых дзеянняў да канца 2022 года павінна будзе сысці на рамонт, пры ўмове, што не будзе знішчаная.
І тут варта яшчэ раз нагадаць пра тое, што было сказана вышэй: рэсурс танкавых гармат таксама вычарпальны. Тэмпы вытворчасці і мадэрнізацыі бранятэхнікі ў 2010-х гадах складалі прыкладна 650 танкаў і баявых браніраваных машын у год. З гэтай колькасці на танкі прыходзілася: не больш за 160-170 адзінак Т-72Б3/Б3М у год у 2011-2020 гадах з прадпрыемстваў Уралвагонзавода (УВЗ) у Ніжнім Тагіле і Омску (у 2021 годзе пастаўкі гэтых танкаў скараціліся да 34 адзінак) і не больш за 45-50 адзінак Т-80БВМ у 2017-2021 гадах з завода ў Омску.
Што тычыцца вытворчасці танкаў Т-90м, таксама як і мадэрнізацыі танкаў Т-90, выпушчаных у 1990-2000-х гадах, то іх серыйную вытворчасць пачалі толькі ў канцы 2021 года. І можна з упэўненасцю казаць, што пакуль гэтая вытворчасць вымяралася парай дзясяткаў у год, і яна можа быць павялічаная толькі за кошт магутнасцяў, занятых сёння мадэрнізацыяй танкаў Т-72.
Такім чынам, да пачатку вайны расійская армія мела каля 2000 мадэрнізаваных танкаў з каля 3300 танкаў, якія знаходзіліся ў войсках. А з больш чым 16000 баявых браніраваных машын усіх тыпаў на долю новых і мадэрнізаваных прыпадала прыкладна чвэрць.
Тут варта таксама мець на ўвазе, што вытворчасць новай і мадэрнізацыя існуючай бранятэхнікі таксама робяцца на імпартным абсталяванні і з выкарыстаннем імпартных камплектуючых.
Праблемы вайсковай авіяцыі
На гэтым фоне сітуацыя ў авіяцыі, на першы погляд, выглядае лепш. Нават з улікам таго, што самы маленькі мотарэсурс маюць рухавікі штурмавікоў Су-25 (500 гадзін), а для шырокага выкарыстання франтавых бамбавікоў Су-24 гэтая вайна ў любым выпадку з'яўляецца апошняй па прычыне іх старасці, інтэнсіўнасць выкарыстання расійскіх самалётаў і верталётаў параўнальна нізкая.
Кожная машына нават у пачатку агрэсіі, калі ўкраінская СПА была менш арганізаваная, чым цяпер, здзяйсняла 1-2 баявыя вылеты ў суткі агульнай працягласцю 1-1,5 гадзіны. Пры гэтым сёння з улікам стратаў і паломак Расія ўсё яшчэ здольная трымаць ля межаў Украіны каля 400 баявых самалётаў розных тыпаў і прыкладна 360 верталётаў (далёка не ўсе з іх з'яўляюцца пры гэтым ударнымі).
Тым не менш, весці поўнамаштабную паветраную кампанію Расея аказалася няздольная з самага пачатку вайны, а цяпер яе магчымасці для такой кампаніі толькі скараціліся. Вытворчыя магутнасці і тут аказваюцца фундаментальным абмежавальнікам.
Калі ў дзесяцігоддзе напярэдадні поўнамаштабнай агрэсіі Расія штогод вырабляла 30-35 баявых самалётаў і 25-30 ударных верталётаў, а мадэрнізавала ад 130 да 200 адзінак рознай авіятэхнікі, то запланаваны раней на 2020-я гады пераход на новае пакаленне баявых самалётаў прадугледжваў зніжэнне іх вырабленай колькасці на карысць новай якасці. Цяпер жа тэхналагічнае эмбарга наўрад ці дазволіць гэты пераход паспяхова здзейсніць, улічваючы, што ён і так затрымліваўся на працягу яшчэ 2010-х гадоў.
У канчатковым выніку, нягледзячы на запланаваныя ўліванні ў ВПК мінімум дадатковых сотняў мільярдаў рублёў у адным толькі 2022 годзе, практычна непазбежная доўгатэрміновая дэградацыя вытворчасці да ўзроўню, калі яе захаванне будзе залежаць не столькі ад арганізацыйных і эканамічных фактараў, колькі ад канкрэтных інжынераў, рабочых і менеджараў. Прасцей кажучы, і гэтая галіна будзе больш падобная на мануфактурную, а не прамысловую вытворчасць.
