Глядзець Беларусь трэба ўвосень, пасьля дажынак, у самай раскошы, калі ў паветры можна амаль намацаць радасьць спрацаваных гаспадароў.
Беларусь — краіна восені. У кастрычніку наш край выглядае найбольш адпаведным сваёй натуры ды, бадай, наканаваньню… Восень выгодна выстаўляе ў найлепшым сьвятле тое, што маем, — дубы на курганах, каплічкі на даляглядах, хаты ў залатых шатах садоў. Вецер вымятае пыл і ўсьцілае ўсё гаючым лісьцем. Глядзець Беларусь у самай раскошы трэба ўвосень, пасьля дажынак, калі ў паветры можна амаль намацаць радасьць гаспадароў, якія могуць даць сабе разьняво-ліцца.
Пагодныя дні надаліся, каб зьдзейсьніць даўно заплянаваныя выправы ў краі, дзе некалі бываў. Найперш скіраваўся на Паўднёвы Захад, у Слонім. Абярнуцца за дзень у горад грамадзкім транспартам немагчыма. Аўтобусаў мала, цягнікоў яшчэ менш. Затое слонімскі вакзал — выдатны помнік дойлідзтва міжваеннага часу. Сёньня ён — харашун. Адрэстаўраваны старасьвецкі будынак выгадна глядзіцца што з боку чысьцюткае плошчы, што з вокнаў цягніка. Гэтак усё ахайна й прычасана…
Кідаецца ў вочы і адметнасьць пасажырскага кантынгенту, добрую частку якога складаюць пілігрымы. Яны рушаць у Жыровічы, да цудоўнага абраза Маці Божае, што тры стагодзьдзі апякуецца насельнікамі беларускага краю бяз розьніцы ў веравызнаньні… Паломнікі, між іншым, рэзка вылучаюцца з натоўпу слонімцаў — цемнавокіх, смуглявых, каржкаватых, коратка пастрыжаных і ахайна паголеных.
Ерусалім над Шчарай
Слонімцы ганарацца тузінам сьвятыняў розных канфэсій — касьцёлы, малельныя дамы, праваслаўныя цэрквы, мячэт, мінарэт якога ўзвышаецца над Шчарай.
У Слоніме нарадзіўся рэлігійны дзеяч, удзельнік Слуцкага паўстаньня Хведар Данілюк. У 1942 г. ён браў удзел у Царкоўным саборы ў Менску, дзе была наноў абвешчана аўтакефалія. З канца 1940-х сьвятараваў у Нью-Ёрку. Са Слоніму паходзіць славуты пратэстанцкі дзеяч Лукаш Дзекуць-Малей, аўтар малітоўніка ў беларускай мове. У горад пры канцы 1930-х быў высланы польскімі ўладамі кс.Адам Станкевіч, тут жылі аўтары «Нашае Нівы» Кандрат Лейка й Гальляш Леўчык.
Дарэчы, горача прывітаўшы савецкую ўладу ў мясцовым клюбе, Лейка зьехаў у акупаваную немцамі Варшаву. Пазнаёміўшыся бліжэй са слонімцамі, я не дзіўлюся гэтаму экстравагантнаму ўчынку. Слонімцы — народ кемлівы й практычны. Тон задаюць тутэйшыя мусульмане, што і ў шарую гадзіну нястомна корпаюцца ў гародчыках па ўскрайках. Пагатоў гэта дзівіць у кастрычніку, калі ўжо й апошні яблык упаў.
Сынагога ў стылі ракако
Пасярод старажытнага цэнтру разбудоўваецца наноў Праабражэнскі сабор, што да 1846 г. быў касьцёлам Канонікаў Лятэранскіх. У сярэдзіне ХІХ ст. яго зьнявечыў у псэўдарускім стылі архітэктар Чагін, а праз стагодзьдзе сьвятыню зруйнавалі саветы.
Цяпер усё вяртаецца на свае месцы. Сучасныя дойліды выправілі памылкі Чагіна, і сымбіёз рэнэсансава-барочных формаў з праваслаўнымі канонамі выйшаў вельмі арганічны. Мясцовыя каталікі маюць сваіх пакутнікаў — блаславёных сёстраў-непакалянак Марту Валоўскую й Еву Наішэўскую, што былі арыштаваныя 18 сьнежня 1942 г. разам з Адамам Штаркам і ўначы расстраляныя сярод сотняў іншых вязьняў на Петралевіцкай гары.
Манашкі й ксёндз загінулі за тое, што ва ўмовах ваеннага шаленства давалі прыклад хрысціянскае міласэрнасьці.
Тутсама спачываюць парэшткі тысячаў габрэяў са Слоніму й ваколіц. Памяць пра іх няма каму перахоўваць — слонімская жыдоўская грамада існуе сёньня толькі ў Ізраілі. У самім горадзе пра іх найбагацейшую спадчыну нагадвае толькі мэмарыяльны знак на недаруйнаваных колішніх могілках і часткова захаваная сынагога 1642 г., некалі самая вялікая ў Беларусі. Нават у такім жахлівым стане ейны гмах пануе над старасьвецкімі кварталамі. Рызыкуючы жыцьцём (у літаральным сэнсе), можна знайсьці дзірку ў будаўнічым плоце ды праз кучы хлуду паспрабаваць трапіць усярэдзіну. Калі ўсё абыдзецца, не пашкадуеце. Убраньне слонімскае сынагогі ў стылі ракако — выдатны ўзор старасьвецкага мастацтва! Каб ня дзіркі ў сьценах і выбітыя зь немаведамых прычын вокны, то можна было б забыць аб усім на сьвеце. З-пад скляпеньняў вуркочуць галубы. Відовішча і захапляльнае, і вусьцішнае ў адначасьсе.
У той жа час пад недабураным помнікам шуміць базар, дзе можна набыць шчодрых восеньскіх дароў, усялякае плястыкавае лухты й недзяржаўнае прэсы.
Вуліца Патрыса Лумумбы
І ўсё ж жыцьцё ў Слоніме, самавітае й экзатычнае, як для чалавека са сталіцы, разрастаецца й квітнее сотнямі красак. Ну ў якім яшчэ беларускім горадзе можна прайсьціся па вуліцах Опэрнай ды Студэнцкай, хоць ані опэры, ані ўнівэрсытэту тут цяпер няма (але ж будзе, будзе!). Затое тут свой тэатар, што разгарнуў дзейнасьць за часамі незалежнасьці. Па-расейску. Што да назваў вуліц, то апроч звыклага савецкага набору зь Першамайскіх, Леніна, Камсамольскіх тут дадаецца трыяда Пушкіна—Міцкевіча—Купалы ды вуліца Патрыса Лумумбы, пра якога забыліся ў роднай Афрыцы. Але толькі ня ў Слоніме!
Слонімская суполка мусульманаў — якіх тут дзьве сотні — найстарэйшая ў Беларусі. Праўда, уласна беларускіх татараў зь іх цяпер толькі траціна. Але не былі б яны слонімцамі, каб не захоўвалі аўтаномнасьць сваёй суполкі нават у межах мусульманскае грамады Беларусі.
А на касьцельных лавах раскладзены малітоўнікі кірыліцай па-польску. Цяпер у Слоніме адноўлены кляштар — першы кантэпляцыйны кляштар у Беларусі, дзе сёстры-бэрнардынкі, жывучы з ахвяраваньняў, служаць Богу й людзям. Іх прысутнасьць у горадзе навідавоку. Запрашэньне ў іх сталоўку для беспрацоўных зроблена па-беларуску.
Там, дзе спыніўся час
А яшчэ ў горадзе ёсьць помнік… помніку дойлідзтва. Гэта мэмарыяльны знак у памяць пра касьцёл Арханёла Міхала кляштару дамініканцаў, разбураны яшчэ за царскім часам акупацыйнымі ўладамі. Хоць гэты помнік пастаўлены не на тым месцы — не бяда. Мэта дасягнута — вярэдзіць памяць. Дарма што побач, у самым цэнтры, сёньня руйнуюць на вачах яшчэ жывыя помнікі старасьвеччыны й выдзіраюць з-пад ног таўшчэзныя сутарэньні й падмуркі без усялякіх археолягаў ці ахоўнікаў спадчыны. Але тое ж і ў сталіцы робіцца.
А наагул у Слоніме ацалела багата помнікаў. Насуперак усім чынoўніцкім захадам. Гэткай колькасьці шыкоўных храмавых інтэр’ераў, што ацалелі з дарасейскіх часоў, няма нават у Наваградку ці сівым Полацку. У Слоніме яшчэ можна ўбачыць цэлыя вуліцы й дамы на іх, што зусім не зьмяніліся за апошнія сто гадоў. Больш за тое, у тых дамах яшчэ зьберагліся дзьверы, вокны й часам нават шыбы (!), што перажылі ўсё мінулае стагодзьдзе. З-пад тынку часам можна прачытаць надпісы па-польску ці на ідыш зь бясконца далёкіх эпох. А ўжо ж старасьвецкіх каванак, кратаў ці бальконаў і не зьлічыць. Ацалела тут нешта большае, чым проста дамы ці сьвятыні. Ацалела тутэйшая самавітасьць, распарадак жыцьця й спрадвечныя вартасьці. Тут цалкам натуральна гучыць мова, зваротам на якой нікога не зьбянтэжыш. Тут цяжка працуюць, пякуць смачны хлеб і шчыра моляцца. А ў вольную хвіліну ідуць на бераг Шчары, каб пасядзець на лавах, паглядзець на людзей і на поўную вады раку, што зносіць за далягляд пярэсты карагод восеньскага лісьця.
