Волі, волі і прастору!
Напярэдадні прэм’еры свайго «Сымона-музыкі» рэжысэр сустрэўся на Малой сцэне Купалаўскага тэатру з маладымі тэатральнымі крытыкамі і адказаў на пытаньні.
Пра Сымона-музыку
«Канцэпцыя спэктаклю заўсёды ляжыць у залі. Пастаноўка мусіць адпавядаць чаканьням гледача. Чаго глядач чакае ад «Сымона-музыкі»? Сур’ёзнай размовы пра лёс мастака. Пра лёс нацыянальнай годнасьці, культуры. Якая не падмяняецца этнаграфізмам, як часта бывала.
На гэты спэктакль будуць цэнтралізавана вадзіць школьнікаў? Няхай. Хоць адному ды нешта западзе ў галаву.
Але «Сымон-музыка» — не для школьнай праграмы. Калі ўчытваесься, разумееш гэта. Услухайцеся, якая тэма — паэт ня трэба свайму народу. Гэта ж Колас пра сябе пісаў, там нават намёкі ёсьць на гэта ў паэме. Але што такое народ? Біямаса. А ў гісторыі застаюцца ўзьлёты чалавечага духу, моманты спазнаньня».
Пра Мулявіна
«Я хацеў паставіць «Сымона-музыку», яшчэ калі быў жывы Ўладзімер Мулявін. Каб ён напісаў музыку, засьпяваў, быў мо Сымонам-музыкам.
Мулявін — фэномэн. Вось Пушкін быў этыёп — у Адыс-Абэбе помнік стаіць: «А.Пушкін, вялікі этыёпскі паэт». Лермантаў — шатляндзец. Гогаль — хахол. Мулявін, які прыехаў сюды зь Сьвярдлоўску, здолеў сваёй музыкай выказаць беларускасьць. Самую яе сутнасьць. Калі яшчэ такое будзе: ідзеш Харкавам, а з усіх вокнаў — «Александрына». А чалавек ён быў праставаты, каснаязычны. Чысты талент».
Пра сучасныя задачы Купалаўскага
«Мы вазілі «Ідылію» ў Варшаву, Кіеў, Вільню. Нас разумелі, бо гэта адзін гістарычны арэал. Далей на захад і на ўсход — гэта ўжо цяжэй разумелася б.
У Купалаўскім тэатры трэба толькі такія праекты і рабіць. Ставіць дабротную беларускую літаратуру. Або мець трупу, якая была ў Купалаўскім пры камуністах. А такой не сабраць за 80 гадоў».
Пра генія імпэрыі і генія з Навагрудку
«Уявіце, што мы цяпер тут ставім спэктакль на старажытнай кельцкай мове. Хто што зразумее — нават зь перакладчыкам? Немагчыма паказаць «Сымона-музыку» ў Расеі. Бо ў мове закладзеныя асацыяцыі, зьвязаныя толькі з гэтай тэрыторыяй. Іншай мовай пра гэта ня скажаш. «У бок Віліі чароўнай і пад сьветлую Дзьвіну» — хто ў Расеі гэта зразумее? А я шэсьць гадоў пражыў на хутары на Вяльлі. Або «І папоўскае закляцьце, і ксяндзоўскі нагавор». Якое ў Расеі можа быць «папоўскае закляцьце»?
Адна дзяўчынка маскоўская казала: «Я палянэз Агінскага на скрыпачцы грала. Цікавы фінал». Вось так — хтосьці на скрыпачцы, а я быў у палацы, дзе Агінскі напісаў той палянэз. Тады яшчэ там быў дом састарэлых. Ідзеш, а ў бабулькі на стале — бутля з радавым гербам Агінскіх. У гародзе капаліся, знайшлі.
А п’еса аб адносінах Міцкевіча і Пушкіна? Гэта ж была б бомба! Два геніі з рознай культурнай сытуацыяй. Геній імпэрыі з імпэрскім мысьленьнем. І геній з Наваградку, які застаўся жывы толькі дзякуючы таму, што карабель адплыў раней, чым яго пасьпелі вярнуць».
Пра сучаснае маўленьне
«Маўленьне сёньня дэвальваванае. Столькі словаў вакол. Паэзія ж мае іншы сэнс. Яна чысьцейшая ад сёньняшняй мовы. А то ўключыш тэлевізар — а там усе сэрыялы адной мовай ідуць: «Я це чё скааал...» Мова абрыдла. І гэта агульнаэўрапейская праблема. На міжнародных тэатральных фэстывалях рэжысэры ставяць містэрыі, бо сюжэт ужо не працуе».
Пра сучасную драматургію
«Чаму не хапае зорак зь неба беларускай драматургіі сёньня? Ёй у свой час не далі разьвівацца. Перашкодзіла сталінскае змаганьне з нацдэмамі. Яна не пасьпела сфармавацца. Сёньня ж найбольшая праблема — беларуская драматургія ня пішацца мовай, якой гаворыць вуліца. Таму і не разьвіваецца. Як у сілу пэўных абставінаў і мова не разьвіваецца. Вось вы пішаце п’есу пра жыцьцё маладых. Якім слэнгам будзеце карыстацца, якія выклічнікі ўжываць?»
Пра сучасную ўладу
«Калі я быў «маладым рэжысэрам» — а я меў блат, паступіў у 16 гадоў, тады як мае аднакурсьнікі мелі па трыццаць — нават словаў такіх не было — «інфармацыйная прастора». Не было ніякіх свабодных СМІ. Тэатар быў важным месцам, і ўлада разумела гэта. Машэраў сядзеў у лёжы на кожнай прэм’еры. Акторы мелі добрыя заробкі, кватэры. І ніхто асабліва там нікому задніцы не лізаў.
Кожны мой спэктакль прымаў Іван Антановіч з ідэалягічнага аддзелу ЦК. Выклікаў і чыхвосьціў. Дык я гэта зараз амаль з настальгіяй успамінаю. Тэатар быў атворам, кіслароднай падушкай для грамадзтва. Цяпер перастаў.
Тэатры ў нас дзяржаўныя, а дзяржава адвярнулася ад іх. Ня лічыць нечым істотным. Усё ўзаемазьвязана. Нармальны мужчына, які хоча мець сям’ю, ня пойдзе рабіць на сто даляраў у месяц».
Пра тэатар, сьвядома задушаны
«Трэба ж бараніць айчыннага вытворцу — «Купляйце беларускае»! А то што Хазанаў прыяжджае ў Менск, што антрэпрыза беларускіх артыстаў — адна й тая самая цана за арэнду залі. Тэатар сьвядома задушаны.
Мастацтва — забава для багатай краіны, здольнай аплачваць вашыя фокусы. На Захадзе мноства фондаў, куды можна прыйсьці з праектам пастаноўкі й атрымаць грошы. Тут — нічога гэтага няма. Можна займацца чыстым мастацтвам, працаваць для купкі, ставіць спэктаклі для сябе. Калі толькі ня думаць, дзе ўзяць грошы.
Вось быў такі праект — «Нікола-тэатар». Гэта быў камэрцыйны тэатар, які выконваў камэрцыйныя задачы. Але спэктакляў жанру «трусы» мы ніколі ня ставілі. У кожнага ж тэатру мусіць быць стратэгія. Трэба ведаць, які перад табой глядач, якія людзі купілі білет. Напрыклад, п’есу «13» я ніколі не паставіў бы ў Купалаўскім. П’еса ўразіла мяне тым, што ў ёй няма ніводнай думкі. Толькі ангельскі гумар. Уражаньне, што аўтар напісаў яе, толькі каб глядач пасьмяяўся.
Увогуле, зрабіць камэдыю цяжка. Прымусіць зал сьмяяцца. Прымусіць сумаваць — проста. І крытык потым напіша, што гэта геніяльна, а вы, дурні, нічога не зразумелі. Працаваць для купкі — любы можа. А для поўнай залі?».
Пра сучаснага гледача
«Узровень гледача ўпаў. І тэлебачаньне ў гэтым дапамагло калясальна. Такое ўражаньне, што яно мае задачу адурачыць людзей, абалваніць. Гэты перагруз папсы, сьмецьця, непатрэбшчыны... Я сёньня сумую па акадэміку Ліхачову, слухаць якога ў савецкія часы было як піць жывую ваду. Сёньня ж грошы сталі самым галоўным. У Маскве прадусэр сустракае рэжысэра і пытаецца: «У цябе ёсьць фільм?» «Ёсьць». — «Колькі сэрый?» — «Тры». — «Шкада. Было б пяць, купіў бы». Яму ня важна, які гэта фільм і пра што. Ён ведае, што калі праз кожныя 15 хвілін будзе ставіць рэкляму, адаб’е грошы і яшчэ двойчы па столькі наварыць.
Некалі мы ставілі «Трохграшовую опэру», і гэта было цікава савецкаму гледачу. Каго зараз зьдзівіш гісторыяй пра Мэкі Нажа? Уключыце любы тэлеканал. А тэатар мусіць паказваць тое, чаго не пабачыш у «скрыні». Людзі ідуць туды за шчырасьцю, за суперажываньнем. У гэтым прафэсія актора: людзі зьбіраюцца і адкрываюць адзін перад адным самыя балючыя месцы. Калі гэтага няма, працаваць у тэатры ня мае сэнсу.
У постсавецкі час усталявалася вялікая дыстанцыя між людзьмі. Пад саветамі ўсе сядзелі ў адной кучцы. Не было мараў пра паездкі за мяжу, шмоткі, грошы. Мы сядзелі як у акварыюме, чыталі Набокава з ксэракопіяў, размаўлялі на кухнях. Але асяродзьдзе было прадзімальнае. Мы ведалі, што робіцца ў тэатрах Вільні, Ленінграду, Кіева. Сёньня гэтых сувязяў няма. На Беларусь апускаецца жалезная заслона. І не дастукацца. Беларусь замыкаецца, правінцыялізуецца, ператвараецца ў вялікі вясковы клюб у культурным сэнсе».
Пра тутэйшых
«Я не спадзяваўся на посьпех «Тутэйшых». Думаў, прыйдзе 15 чалавек, пакажам два разы — і ўсё... Але тады быў такі момант. У Беларусі ўсё адбываецца ў апошні момант. Вунь 7 лістапада ў Расеі адмянілі, а ў нас уключаеш тэлевізар — дзяўчынкі ў чырвоных гальштуках і «Аўрора». А тады — раптам Белавеская Пушча... Справа ня ў сьцягу бел-чырвона-белым, які я ў спэктаклі спрабаваў усё ж падаць неадназначна, складаць з крыві і анёльскіх крылаў. Сьцяг тады яшчэ ня быў дзяржаўным. Валер Масьлюк раней «Тутэйшых» ставіў у Магілёве, дык там БССРаўскі сьцяг са столі спускаўся і гучаў гімн «Мы беларусы». І людзі ўставалі, бо гімн гучыць...
Справа ў іншым. У п’есе паказаны беларускі характар. Вось Мікіта Зносак — беларус. Нацыя выжыла дзякуючы ўнутранай плястычнасьці. Паглядзіце «Ніхто не хацеў паміраць» — пра лёс маленькага народу на скрыжаваньнях эўрапейскай гісторыі, перад якім стаіць толькі адна задача — выжыць.
Заедзьце ў любую вёску, пагаварыце зь людзьмі. Калі чалавек цябе ня знае, ён будзе з табой так гаварыць, каб ты нічым ня змог яго зачапіць. Як у анэкдоце: «Дзед, у возеры рыба ёсьць?» «А куды яна дзенецца...» — «Дык чаму я за дзень не злавіў нічога?». — «А адкуль ёй узяцца...» Я не кажу зараз, добра гэта ці дрэнна з маральнага пункту гледжаньня. Але ў кожнай нацыі ёсьць зярнятка, якое хочацца памацаць.
І мы не рабілі «Тутэйшых» чорна-белымі. Там жа з іроніяй паказаны і Янка Здольнік. Такі ўжо настаўнік, інтэлігент, а як заваруха пачалася ў горадзе, ён адразу: «А мы на вёску. Там людзі лепшыя».
Пра гістарычныя шанцы
«Прычыны майго сыходу з Купалаўскага тэатру былі празаічныя, з аднаго боку, і ідэалягічныя зь іншага. Зьмянілася сытуацыя. Нам пашчасьціла працаваць у часы беларускага адраджэньня. Гэта ні з чым не параўнальнае адчуваньне. Мы і дзяржава — гэта пры Шушкевічу было адно. Быў уздым. У нас адчыняліся амбасады замежных краінаў. Мы стваралі сваю краіну. Але ўсё зьмянілася. Цяпер я стаўлюся да гэтага спакойна. Сьвяты бываюць рэдка. Раз на сто, дзьвесьце гадоў. Народы рэдка атрымліваюць гістарычныя шанцы. Польшча вунь дзьвесьце гадоў чакала».
Запісаў СМ
❏
Прэм’ерныя паказы спэктаклю Мікалая Пінігіна «Сымон-музыка», паводле паэмы Якуба Коласа, пройдуць у Купалаўскім тэатры 19 і 20 лістапада. Пачатак а 19-й.
