Усе любяць фатаздымкі. Чым далей, тым мацней.
Чым менш выразныя дэталі на картцы, тым яны мілейшыя. Я бачу, як з’яўляюцца новыя і новыя публікацыі з адной і той жа ідэяй, з адной тэмай для адных і тых жа людзей. Сканы старых паштовак з выявамі нашага горада. XIX стагоддзе. Рэтраспектыва мінуўшчыны. Перад намі паўстае стары Менск. Старая Беларусь. Глядзіце і параўноўвайце. Тады былі касцёлы, брукаваныя вуліцы, вялікія вокны і конныя экіпажы. Ад гравюраў Орды да фатаздымкаў Пазняка. Тады… А цяпер — дом каля Траецкага, хрушчоўкі і тэрмафутра паўзверх сталінскага ампіру. І падаецца, што ты чым далей, тым незваротней ад гармоніі. Чым далей — тым тужлівей і цяжэй. І народ тады быў гераічнейшы і беларусейшы. І Мінск быў Парыжам.
Ты не ўбачыш за тымі дзясяткамі здымкаў урбаністычнай «пастаралі» з выявамі Траецкага прадмесця печак-буржуек і сарціраў на вуліцах. Бруд і гніль хат, побач з якімі сельгаспасёлак ля Зялёнага Лугу падасца малой Галандыяй. Ці варта звяртаць увагу на бясконцыя яці і еры на шыльдах? Ідуць гады.
Вось мільёны савецкіх людзей едуць на працу ў ЗІЛах і шчыра хочуць аб'яднацца з пралетарыямі ўсіх краін. А яшчэ ўбачыць хоць вокам тыя краіны і тых пралетарыяў. Яны жывуць і народжаныя, каб спраўдзіць казку. Яны пазбыліся бед. Ім не сняцца сны аб Беларусі.
Мне сумна, што галовы людзей, якія гатовыя бачыць, вечна павернутыя і вочы глядзяць назад, хоць ногі нясмела цягнуць іх наперад. Іх вочы дальназоркія. Там збройны чын, там Каліноўскі, а вось і вялікая Літва. Яны ўглядваюцца туды ў скрусе: адвечная неадпаведнасць сябе сваім дзядам і прадзедам. Ім вечна сорамна. І часцей нават не за сябе, а за суседа. Кожны ўпэўнены, што сярод яго сваякоў ніхто не працаваў у НКВД. Не стаяў у заградатрадах. Не бадзяўся па лясах з партызанамі, адбіраючы апошняе ў сівых ад гора жанчын, не пісаў даносаў, не лічыў Купалы ворагам народа, не радаваўся, гледзячы як суседа з сям'ёй адпраўляюць на цягніку ў Сібір, і не ліў слёз на смерць Сталіна. Гэта было тады, калі зямлю насялялі чыстыя духам беларусы. А цяпер кожны дзясяты — мент. Кожны другі — лукашыст. «Наша Ніва» - жоўтая газетка. У кожным калектыве — стукач і ледзь не кожны — паразіт, а праз аднаго — здраднік. І думаецца ім: у нас ужо ўсё было. Усё найлепшае.
І яны глядзяць на стары Мінск, на адзін і той жа будынак у стылі класіцызму. І няхай за ім канец матрыцы. Няхай за гэтым фасадам туга і галеча — яны хочуць гэты Мінск зноў і зноў. У іх больш нічога не будзе наперадзе. Іх не цікавіць будучыня, бо іх мэта — назапашваць усё болей гераічнага мінулага.
Кніга з карцінкамі, да якой напісаў прадмову наш самы галоўны чалавек-казус. Вы бачылі на фатазымках тых шчаслівых мужыкоў-беларусаў?
Яны не глядзелі назад, але, канечне, назад вярталіся. Яны праскочылі Вялікую Літву са свістам. На срэбранай пласціне — ужо амаль неандэртальцы. Што трэба было зрабіць, каб гэтыя людзі з рукамі, якія звісалі да зямлі, з каўтунамі ў валасах, з прыкметамі выраджэння на твары сказалі, што яны — вялікі беларускі народ? Ці ведалі яны, што недзе побач памёр Багушэвіч, расце Шагал, пішуць Купала, Багдановіч… Што гэта ў іх быў Скарына, Будны?
Іх Вялікая Літва скончылася. Спачатку палякі зрабілі з іх недапалякаў. Расейцы з недапалякаў рабілі з іх недарускіх. Пасля з недарускіх зрабілі ўзорных савецкіх. А з найлепшых савецкіх — праз 70 год — рускіх са знакам якасці. Але беларусы ніколі не знікалі да канца, хаця, здавалася, былі гатовыя дапамагаць у сваім знішчэнні каму заўгодна. Яны пазбаўляліся калтуноў і марудна-марудна ўспаміналі пра Буднага, пра Скарыну. Кожны з іх быў знаёмы з Караткевічам і нават аднойчы выпіваў з ім. Мільёны людзей расказвалі пра гэта сваім дзецям. У іх рукі сталі карацейшымі, але шыя не можа пакуль павярнуць галаву і вочы не глядзяць наперад. Іх вабяць чорна-белыя паштоўкі старога Менска, конныя экіпажы і цемра ў пачатку тунэля.