Вульф Сосенскі. З фондаў БДАМЛМ.
Яўрэй з вілейскага Даўгінава, які не здолеў заняцца бізнэсам па сённяшніх панятках, а пацягнуўся да беларускага слова. Гэта аўтар «Нашай Нівы» стагадовай даўніны Вульф Абелевіч Сосенскі.
Ён не меў добрай адукацыі, што зашкодзіла яму раскрыцца як творчай асобе. Хацеў стаць літаратарам, але так і застаўся пачаткоўцам. Заводзіў знаёмствы з дзеячамі культуры, пасля, калі іх не стала, пісаў успаміны.
Ён нарадзіўся ў 1883 у Даўгінаве. З яго біяграфіі пакуль вядома мала. Тое-сёе знаходзім на старонках «Нашай Нівы», больш — у ягоных лістах.
«Вульф Сосенскі залажыў вялікую швальню і вучылішча кравецтва, — прымае ўчанікоў, вучыць англійскай і нямецкай рабоце. Скончыўшым у яго навуку выдаецца свядэцтва», — паведамляла НН у красавіку 1910. А ўжо праз непрацяглы час праз рэдакцыю збіралі грошы для Вульфа і яго «пакалечанай маткі», як для пагарэльцаў. Відаць, справа са швальняй скончылася нічым.
А першыя яго допісы ў газеце з’явіліся яшчэ ў 1908-м.
Паказаў Бядулю газету па-беларуску
Менавіта Сосенскі быў тым чалавекам, які Самуіла Плаўніка (Змітрака Бядулю) далучыў да беларушчыны. І хаця Самуіл ведаў беларускую мову, у вершаскладанні практыкаваўся па-расейску (у дзяцінстве складаў радкі і на старажытнаяўрэйскай мове). І яго расейскамоўныя вершы і апавяданні друкаваліся.
У Плаўніка ў Даўгінаве жыла цётка па маці — Злата Бейле. Туды яго і адправілі на вучобу ў ешыбот (школу рабінаў) у 1898. Там, праўда, доўга не правучыўся — перавёўся праз паўгода ў ешыбот у Ілью.
Колішні ешыбот у Даўгінаве.
Затым была праца каля Батурына, у родным Пасадцы. Але наведваўся ў Даўгінава, за 25 кіламетраў. Прыкладна ў 1907 у мястэчку ён запісаўся ў сацыялістычны гурток, у якім чыталі расейскія брашуры пра Маркса, Энгельса, праграмы Бунда… А з беларускім друкаваным словам яго пазнаёміў Вульф.
Спачатку пра даўгінаўца, які выпісвае беларускамоўную газету Бядулю расказала знаёмая дзяўчына Мэра Гардон. Параіла з ім пабачыцца. Але ўсё не выпадала.
А калі ўжо Самуілу бацька прывёз адрэз сукна на гарнітур, сам і адвёз сына да Сосенскага на прымерку — кравец жа. Тады, праўда, пагаварыць пры бацьку надта не атрымалася, але некалькі нумароў «Нашай Нівы» ён прывёз у Пасадзец.
Сосенскі пасля пра здольнага хлопца напісаў у «Нашу Ніву». А даўгінаўскаму карэспандэнту адказалі: «Ваш пясняр, калі можа пісаць беларускія вершы, то няхай прышле, калі добрыя будуць, то ахвотна надрукуем». Праз дзевятнаццаць нумароў рэдакцыя адказвала самому Плаўніку:
«Ужо лепей, пішыце яшчэ. Толькі больш увагі на мову». Першая літаратурная публікацыя з’явілася 23 верасня 1910. Абразок «Пяюць начлежнікі» падпісаны «С.Плаўнік».
Невядома, як бы склаўся літаратурны лёс Бядулі, калі б Сосенскі не паказаў яму газету на беларускай мове. Даўгінаўскі яўрэй гэтым фактам ганарыўся і пры нагодзе не забываўся пра тое расказаць. Праўда, не ўсе верылі.
Не вучыўся
«Ты ж быў здольным хлопцам, — пісаў у 1940м у лісце да Вульфа Бядуля, — няхай бы ты займаўся ў свой час самаадукацыяй. Я ж у маладыя гады быў не багацейшы за цябе, аднак вучыўся».
«Слухай, братку. Калі ў цябе хопіць часу і цярплівасці, я параіў бы табе вучыцца ў вольны час, каб стаць добраграматным чалавекам, а то пішаш так, як пісаў 30 гадоў таму назад. Я добра помню твае матэрыялы, якія ты прысылаў у «Нашу Ніву». Твае карэспандэнцыі былі заўсёды разумныя і талковыя», — працягваў Бядуля ў тым жа лісце. І падказваў, што допісы ў газетах добра аплочваюцца, але пісаць трэба літаратурнай мовай. Раіў стаць карэспандэнтам аднаго з мінскіх выданняў, а ён бы, як ужо вядомы пісьменнік, першы час правіў ягоныя тэксты. Праўда, з гэтага нічога, здаецца, не выйшла. А праз год памёр і Змітрок Бядуля.
Сосенскага шмат хто ведаў. Яшчэ ў міжваеннны час ён пазнаёміўся з Янкам Станкевічам, Антонам Луцкевічам.
У 1933 у «Гадавіку Беларускага навуковага таварыства ў Вільні» доктар Станкевіч надрукаваў артыкул «Жыдоўскія рэлігійныя песні пабеларуску», у якім прывёў песню, запісаную ад Вульфа. Дарэчы, ён сабраў цэлы «зборнік беларускажыдоўскага фальклору», які збіраўся перадаць Беларускаму музею ў Вільні.
З Максімам Танкам Сосенскі сутыкнуўся, калі паэт працаваў у абласной газеце «Вілейская праўда» (затым «Сялянская газета») у 1939—1940. Ужо падчас вайны пісаў Танку лісты. Праўда, паэт не ўспрымаў земляка сур’ёзна. «Стары яўрэй працаваў калісь у «Нашай Ніве». Хваліўся, што ён Бядулю вывеў у свет. Яго партызаны пераправілі на гэты бок [за лінію фронту]. Ён знайшоў праз газету мой адрас і цяпер прысылае то нікудышныя вершы, то сентыментальныя лісты», — тлумачыў у лісце да жонкі Танк.
«Як-небудзь жыву»
У Вульфа была вялікая радзіна. Перад вайной, у 1935-м, ён аўдавеў, застаўся з шасцю дзецьмі на руках. А як прыйшлі нацысты, забілі ўсіх. «Фашысты спалілі шасцёра маіх дзяцей, чацвёра братоў і сястру ў тым жа Даўгінаве. Нас было восем братоў і адна сястра. Адзін памёр маленькім, адзін не мог перанесці прыгнёту польскіх паноў — атруціўся… Самы меншы ў Буэнас-Айрэсе на вуліцы паваліўся — памёр… Я, той легендарны Сосенскі, якога шмат ведалі, як-небудзь жыву», — пісаў Максіму Танку.
У вайну ён трапіў у эвакуацыю ў Сібір, дзе «сышоўся з адной досыць добрай кабецінай, але слабой здароўем». Яго другая жонка Буня была на 33 гады маладзейшай. У год заканчэння Другой сусветнай у іх нарадзілася дачка Раіса.
Дзядок прапанаваў прабегчыся
З эвакуацыі сям’я перабралася ў Латвію — у мястэчка Ікшкіле Огрскага раёна, за 30 кіламетраў ад Рыгі. Буня працавала ў сталіцы на электратэхнічным заводзе, Раіса вучылася на медыка, гаспадар вартаваў краму. А яму было за 80 ўжо. У лістах скардзіўся на пагаршэнне здароўя: «трошкі аглух, вочы — зацягваюцца плёнкаю». Але не забываўся на справы творчыя: «Днём, вольным часам, памаленьку пішу казкі, апавяданні…»
У 1960-я Сосенскага ў Латвіі наведаў літаратуразнаўца Арсень Ліс. Арсень Сяргеевіч успамінае, якім жвавым яшчэ быў дзядок. Ён прапанаваў прабегчыся да дуба, які стаяў наводдаль. І пабег…
Сосенскі пражыў у Ікшкіле роўна дваццаць гадоў, а ў 1966 выехаў з сям’ёй у Польшчу, каб адтуль ляцець у Ізраіль. З Іерусаліма ён прысылаў у Беларусь паштоўкі. Пісаў іх пабеларуску.
Там у 1969, як падказаў даследчык гісторыі літаратуры Віктар Жыбуль, і перастала біцца сэрца «таго легендарнага Сосенскага», аўтара «Нашай Нівы» стагадовай даўніны.
***
Змітрок Бядуля (Самуіл Яфімавіч Плаўнік) нарадзіўся 23 красавіка 1886 у вёсцы Пасадзец Лагойскага раёна. Сям’я была небагатай, але бацькі хацелі даць сыну адукацыю. Вучыўся ў хедэры, затым ешыбоце. Праўда, са школы рабінаў яго выгналі. Пачынаў пісаць парасейску, але перайшоў на беларускую. Працаваў разам з Янкам Купалам у «Нашай Ніве». Пасля рэвалюцыі 1917 — у рэдакцыях газеты «Савецкая Беларусь», часопіса «Зорка». Пазбег рэпрэсій. Пры жыцці быў шанаваным беларускім пісьменнікам. Памёр 3 лістапада 1941 ад інфаркту ў вагоне цягніка, калі ехаў з сям’ёй у эвакуацыю. Пахаваны каля Уральска ў Расіі. У Мінску ў пісьменніка жыве сын Яфім Плаўнік.
Змітрок Бядуля — аўтар дзясяткаў кніжак прозы і вершаў. Найбольш вядомыя яго творы — аповесцьказка «Сярэбраная табакерка», аповесцяў «Салавей» і «У дрымучых лясах», апавяданні «Пяць лыжак заціркі», «На Каляды к сыну», «Летапісцы».
