Пад самую раніцу — усё адно як хтосьці паклікаў — ён абудзіўся. Пад бокам працяжна, з сіпатым прысвістам, храпла жонка. Ён тузануў Ніну за плячо, тая замармытала, крутнулася на левы бок.
У свядомасці яшчэ луналі рэшткі сну. І, як заўсёды пасля цяжкога дня, прыснілася груша, што расла каля бацькавай хаты. Дзіўныя рэчы: столькі ўсяго надарылася ў жыцці, столькі краявідаў, столькі чалавечых твараў прамільгнула перад вачыма, а сонная памяць вяртае з нябыту ўсё тую ж пакарабачаную грушу з шурпатым стаўбуром і з абрыўкамі вяроўкі на суку: там калісьці віселі арэлі, на якіх ён, малое дзіця, любіў гушкацца…
Ішлі дзясятыя суткі вандроўкі дэлегацыі па Амерыцы.
Учора давялося цэлы дзень правесці ў кукурузнай Аёве, у Пітсбург прыляцелі познім вечарам, а ў гатэль наогул убіліся а другой гадзіне ночы. «Як жа назваецца гэта гасцініца?» — нарадзілася ў галаве недарэчная, як для такога часу, думка.
Усе гэтыя дні ён не адчуваў стомы, але ўчора, пабегаўшы па кукурузных палетках містара Гарста — знакамітага фермера, — адчуў, што дарэшты стаміўся. Ад той змогі сон зляцеў з павекаў і ў галаву лезла розная лухта.
«Ці то «Нах хаўз», ці то «Ком хераўс» — мружыў ён вочы на цёмную столь, спрабуючы згадаць неонавы надпіс на франтоне гасцініцы. Нарадзілася нават жаданне выйсці ў калідор і даведацца тую чортаву назву ў ахоўніка. Але што падумае ахова? Што Хрушч з’ехаў з глузду: сярод ночы выкульваецца ў калідор і пытаецца: «Дзе я?»
Закінуўшы рукі за голаў, ён зморана ўздыхнуў, зразумеўшы, што не засне да раніцы.
Мікіта памыўся пад цёплым дожджыкам, хвіліну адпачываў у мяккім фатэлі, а потым, нібыта згадаўшы нешта, падхапіўся, надзеў штаны і рушыў у суседні нумар. Зяць Аляксей, журналіст, ужо сядзеў за друкаркай і калаціў пальцамі па клавішах.
Мікіта паклаў руку на зяцеў плячук, Аляксей азірнуўся, задумаўся на хвіліну і зноўку заляпаў па клавішах — відаць, хацеў скончыць абзац.
Цесць насунуў на нос акуляры, зірнуў праз зяцеў плячук.
«Мы былі шчаслівыя, назіраючы, з якім непрыхаваным майстэрствам, — мільганулі ўваччу рухавыя літары, і карэтка падалася ўлева, — з якім шчырым перакананнем і верай у яго вялікасць рабочы клас прадстаўнік савецкага народа Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў казаў амерыканскаму народу і ўсяму свету аб вялікай, неадольнай сіле марксізма-ленінізма…»
Зяць, па гарачых слядах, пісаў кнігу пра візіт у ЗША. Ужо і назву прыдумаў: «Тварам да твару з Амерыкай».
Напачатку Мікіта не надта ўхвальна паставіўся да ўсёй гэтай белетрыстыкі, але пачуўшы, што ў аўтарах будзе не толькі зяць, але і яшчэ тузін пісак, буркнуў: «Чорт з вамі, пішыце».
— Вось што, Лёша, зірні — што там сёння ў праграме, — выдыхнуў цесць, калі Лёша, патрымаўшы палец у паветры, паставіў кропку.
«Трэба будзе рукапіс прагледзець, а то, адчуваю, напіша абы-чаго. З культам асобы змагаемся, а тут Лёшка новы культ стварае. Цяпер ужо ўласнаму цесцю», — падумаў Мікіта, ляснуўшы шлейкамі па друзлым чэраве.
Аляксей выбег у калідор і неўзабаве вярнуўся, трымаючы ў руцэ аркуш цупкай паперы.
— Та-ак… Праграма на 24 верасня 1959. Горад Пітсбург, штат Пенсільванія… Адразу едзем у раён Хоўмстэд, на завод фірмы «Места-індастрыз». Потым вяртаемся ў гатэль…
— А як называецца? — перабіў цесць зяцеву хуткагаворку.
— Хто?
— Гасцініца, дзе мы зараз сядзім.
— «Карлтан-хаўз», — прамовіў зяць, аблізнуўшы сасмяглыя вусны. Учора ў Аёве давялося выпіць у кампаніі амерыканскіх журналістаў, таму сёння шчымела галава і сушыла ў роце.
— Ну што змоўк як мыла з’еўшы… Што там далей?
Аляксей выцер насоўкай пот з ілба.
— Далей вяртаемся ў «Карлтан-хаўз», сілкуемся і едзем у мясцовы ўніверсітэт. Там аглядаем кампус…
— Які яшчэ камбуз? — незадаволена буркнуў Мікіта.
— Кампус… студэнцкі гарадок.
— Ну… — яшчэ больш незадаволена азваўся цесць, падышоўшы да акна.
— Там нам даюць сняданак…
— Дык ужо ж падсілкуемся да таго часу.
— Гэта ўрачысты сняданак, на пяцьсот асобаў, з удзелам губернатара, мэра…
— Пэра і хера, — выдыхнуў Мікіта, але тут жа сумеўся, утаймаваў раздражненне, якое лезла вонкі.
— Стаміўся я, Лёша. Дзесяць дзён па Штатах матляемся, — Мікіта прытуліўся лобам да шыбы. — Ладна, ідзі, — махнуў рукой, але тут жа ўцяміў, што знаходзіцца ў зяцевым нумары і шаргатлівай хадой рушыў да дзвярэй.
У механічным цэху народу — як завязаць. Рабочыя залезлі на краны, на станкі і прэсы, цягнуць галовы, выглядаючы галоўнага савецкага камуніста, які паабяцаў пахаваць Амерыку.
Сярод гармідару і вэрхалу хтосьці выразна гарлае:
— Доброе утро!
Галоўны камуніст выглядае ў натоўпе таго, хто павіншаваў яго па-расейску.
— Вы рускі? — пытаецца Мікіта, ціснучы руку каржакаватаму, сярэдняга веку, мацаку. На мужчыну навюткія порткі і кашуля з кароткім рукавом. Мяркуючы па ўсім, гэта цэхавы майстар, ці як іх там называюць…
— Не, я амерыканец, але пад час вайны сустракаўся з вашымі людзьмі ў Мурманску, — паведамляе цэхавы майстар ужо на сваёй мове.
Майстар відочна хвалюецца — дастае з нагруднай кішэні цыгару, але, зразумеўшы, што паліць не да часу, працягвае яе галоўнаму камуністу. Натоўп аціхае, уражана глядзяць на госця — маўляў, хіба гэта падарунак, дый галоўны камуніст, падобна, не паліць, — але госць, не доўга думаючы, здымае з рукі свой гадзіннік, працягвае майстру.
— Буду насіць, а потым сыну свайму перадам, — уражана прамаўляе амерыканец.
Натоўп бязладна гамоніць, усе наўкол пнуцца паглядзець на гадзіннік, і майстар уздымае яго над галавой.
Непадалёку ад уваходу ў цэх стаіць шыхт чырвоных, з выгляду падобных на лядоўні шафаў.
— Гэта аўтаматы з газіроўкай, кока-колай і кавай, — запабежліва тлумачыць перакладчык, што дробненька тупае поруч.
— Аўтаматы, кажаш… — галоўны камуніст спыняецца ля шафаў, тыцкае пальцам на круглую блямбу з надпісам Coca-Cola.
Аўтамат поўніць папяровы кубачак, азываецца смаркатлівым зыкам.
— Я раней думаў, што гэтая кока-кола штосьці накшталт піва. Вып’еш пару бутэлек — і галава ідзе ходырам. А гэта проста газіроўка, — савецкі лідар прыклаўся вуснамі да папяровага кубачка.
— Ну як на смак, Мікіта Сяргеевіч? — пытаюцца з-за спіны.
— Задужа салодкая… і тхне аптэкай.
Ля цэхавых варот дарогу перакрывае людскі натоўп. Час падціскае і размаўляць з людзьмі ўжо не выпадае, але і тут сярод няўцямных воклікаў гучыць родная мова:
— Вітаем Вас!
Гукае пажылы, Мікітавага веку, рабацяга ў зашмальцаванай кепурцы.
— Вітаю, вітаю, — жвава азываецца савецкі госць, — ну гэтым разам, нарэшце, сустрэў земляка. Вы рускі?
— Ды не… я беларус, — рабацяга папраўляе брылёк кепуркі, — у мяне бацькі з-пад Менску, прыехалі ў Амерыку ў 1913 годзе. Цяпер вось тут, на прэсе працую.
Мікіта ўважліва, нібыта згадваючы — ці не сустракаліся яны раней, — глядзіць на рабацягу. Дзіўныя рэчы дзеяцца на заводзе «Места індастрыз». Дагэтуль, колькі ні сустракаў беларусаў, ніхто асабліва не ганарыўся сваім паходжаннем. А гэты прасаўшчык — і дзе, за акіянам! — з годнасцю кажа: я беларус!
— А завуць вас як?
— Змітро Заступневіч.
— Та-ак… у царскай Расеі жыццё было цяжкое, шмат хто з беларусаў ды ўкраінцаў падаліся за акіян, — Мікіта на імгненне змоўк, уцяміўшы, што прамаўляе мовай зяця-журналіста, уздыхнуў у задуменні: — У мяне ў маладосці, калі яшчэ на Данбасе працаваў, сябар быў, беларус. Дык вось ягоны знаёмы, родам, як зараз памятаю, з Баранавічаў, таксама падаўся ў далёкі свет. Лепшай долі шукаць. Уладкаваўся кавалём на завод у Філадэльфіі і потым знік недзе, ніводнага ліста не напісаў родным.
— Я тут ужо сорак два гады працую. Хачу вось на старасці гадоў на радзіму з’ездзіць, паглядзець — што там ды як…
— Мінск зараз вялікі і прыгожы горад. Яго б вашы бацькі і не пазналі, — прамовіў Мікіта, ціснучы закарузлую рабочую руку.
Савецкі госць ужо зрабіў колькі крокаў, але тут, схамянуўшыся, стаў выглядаць некага сярод спадарожнікаў. Праз імгненне ён уплішчыўся ў людскі збой, схапіў за рукаво галоўнага савецкага дыпламата Андрэя Грамыку, які яшчэ імгненне таму стаяў поруч, а тут неяк сарамліва прыхаваўся за шырокай Аляксеевай спінай: зяць па сваёй завядзёнцы штосьці занатоўваў у блакноце.
— Вось, пазнаёмцеся! Андрэй Андрэевіч Грамыка, ваш зямляк-беларус. Нарадзіўся непадалёку ад Гомеля. Цяпер ён міністр замежных спраў Савецкага Саюза.
Міністр з робленай усмешкай, ад чаго ягоны адвеку перакрыўлены твар яшчэ больш перакрывіўся, паціснуў руку Заступневічу, і землякоў шчыльным колам абступілі рэпарцёры. Аляксей паспрабаваў быў убіцца ў тое кола, потым стаў на дыбкі, спрабуючы пачуць — пра што гамоняць землякі-беларусы, — ды нічога не пачуў і спешна запісаў у блакноце: «А.А Грамыка і Зм. Заступневіч цёпла вітаюць адно аднаго і згадваюць родныя беларускія мясціны».
А палове на пятую па мясцовым часе «Боінг 707» адарваўся ад узлётнай паласы Пітсбургскага аэрапорта і ўзяў курс на Вашынгтон. На доле праплылі спавітыя вераснёўскай смугой карпусы вялізных заводаў, натапыраныя ў неба коміны, далёкія, падобныя да нейкіх незямных спарудаў, вежы небасягаў. Самалёт імкліва набіраў вышыню, ад чаго пазакладала вушы і зашчымела патыліца, і Мікіта, пазяхнуўшы, заплюшчыў вочы. І яму адразу ж згадаўся Змітро Заступневіч — той самы амерыканскі беларус, якога сустрэў на заводзе. «Трэба было гэтаму прасаўшчыку персанальнае запрашэнне зрабіць, — падумалася той хвіляй, — хай бы прыехаў, паглядзеў на зямлю продкаў. Відаць, сапраўды, — каб палюбіць радзіму, трэба ад яе далёка з’ехаць».
За сваё доўгае жыццё ён шмат пабачыў беларусаў. Упершыню сустрэўся з імі яшчэ ў маладосці, калі працаваў на шахце каля Юзаўкі. Лагодныя, працавітыя людзі. Але ж нейкія задужа абачлівыя і цураюцца ўсяго роднага. Вунь, хахлы збяруцца за бяседным сталом, адразу ж свае песні гарлаюць. А ад беларусаў роднай песні ніколі не пачуеш. І мовы сваёй чамусьці саромяцца…
Самалёт злёгку здрыгануўся, рухавікі загулі ўжо не натужліва, як дагэтуль, а з радаснай палёгкай. Мікіта размежыў павекі. Пасажыры заварушыліся, загаманілі, і на другім канцы салона мільганула чарнявая галава Грамыкі.
«Яшчэ адзін беларус», — бязгучна прашапталі вусны. Міністр замежных спраў ва ўсіх партыйных анкетах пазначыў, што ён расеец, і Мікіта з гэтай нагоды любіў яго пацвяліць. Вось і сёння на заводзе ўзяў за руку і падвёў да земляка.
«Відаць, і цяпер яшчэ на мяне злуе. Думае: ізноў мяне Хрушч, як таго шкадлівага ката, носам у выпраўленую партыйную анкету тыцнуў», — Мікіта выпрастаў стомленыя ногі і згадаў, як летась, падчас нейкай бяседы, запытаў Грамыку: «А чаму гэта ты, Андрэй, ніколі на радзіму не завітаеш?» Галоўны дыпламат адразу наструніўся, утаропіў вочы долу, пачаў бубніць, што захлынаецца ад працы, што хата, дзе ён нарадзіўся, даўно згарэла, што там няма ўжо ні родных, ні знаёмцаў, — і давялося дакорліва крэкнуць, каб спыніць тыя адгаворкі. «А я вось, Андрэю, са сваёй Калінаўкі чатырнаццацігадовым хлопцам з’ехаў, а часцяком туды наведваюся. І сёлета думаю з’ездзіць, калі ўдасца. З радзімаю развітаешся, а яна ўсё адно з табою будзе. Вунь, беларускага акцэнту і дагэтуль не можаш пазбыцца…»
Самалёт ізноў страсянула, і Мікіта Сяргеевіч, каб адбіцца ад надакучлівых думак, пацёр скроні, паспрабаваў засяродзіцца на заўтрашняй сустрэчы з Эйзенхаўэрам, але ўсё раптам аддалілася: і Грамыка, і прэзідэнт Эйзенхаўэр, і беларус Заступневіч. І падалося, што ён гушкаецца на прывязаных да грушы арэлях, і жонка, Ніна Пятроўна, якая сядзела поруч, тыцнула мужа локцем, калі той храпянуў спрасоння.
