Маскоўскі фінансавы аналітык Сцяпан Дэмура, у адрозненне ад многіх экспертаў, папярэджваў аб надыходзячым калапсе расійскай эканомікі, падзенні і цэн на нафту, і рубля. Цяпер Сцяпан Дэмура кажа, што ў Расіі саспела рэвалюцыйная сітуацыя, запас трываласці краіны вычарпаны, але мірнай «каляровай рэвалюцыі» не будзе, а маюцца быць крывавыя падзеі. Пакуль жа — рубель будзе падаць і далей.
— Як вы тлумачыце свой прагнастычны талент — гэта інтуіцыя, гэта вопыт?
— Ніякага таленту няма, ніякай інтуіцыі няма. Проста трэба разумець, як працуюць рынкі і эканоміка. Існуе інструментарый для аналізу рынку, гэта хвалі Эліята, працуюць яны выдатна, як я і дэманструю з сярэдзіны 2000-х гадоў, а Роберт Прэктар выкарыстоўвае іх з канца 1970 гадоў і робіць на гэтым вельмі вялікія грошы. Груба кажучы, гэта тэорыя паводзін натоўпу, так званая сацыядынаміка. Натоўпу ўласцівыя памылкі або маніі. Рынкі з пункту гледжання натоўпу абсалютна нелагічныя. Сучасная эканоміка пабудаваная на тым, што ўсе інвестары з'яўляюцца рацыянальнымі аб'ектамі, дакладней, усе іх дзеянні рацыянальныя: зыходзячы з той інфармацыі, якой яны валодаюць, яны прымаюць рацыянальныя рашэнні. Дык вось натоўп або эканамічныя агенты вядуць сябе ірацыянальна, і таму ўся сучасная эканоміка — гэта смешная навука. Пра ірацыянальня паводзіны натоўпу шмат гаварылі аўстрыйцы фон Мізес і фон Хаек. Яны выкарысталі гэта ў сваіх тэорыях бізнес-цыкла. Але паколькі гэта ў сучаснай эканоміцы абсалютна некашэрныя рэчы, імі ніхто не займаецца, і яны знаходзяцца пад табу.
— Вы прадказалі крах рубля, і цяпер гучаць самыя песімістычныя прагнозы: напрыклад, у эфіры канала «Дождж» дырэктар кампаніі «Фінам» Мікалай Салабута ашаломіў вядучага праграмы,калі стрымана заўважыў, што да сакавіка долар будзе каштаваць 200 рублёў. Падтрымаеце яго прагноз?
— 200 пакуль мэта не стаіць. Адзінае, што магу сказаць: у рубля дна няма па тэхнічных і фундаментальных прычынах. Цяпер рубель пайшоў у свой апошні шлях. Вядома, будуць карэкцыі істотныя па 10, па 7 рублёў за долар, але кірунак глабальны ў гэтага трэнда толькі ўніз. Што тычыцца двухсот, я жартую па-іншаму, што мы можам спакойна убачыць сітуацыю, калі і нафта 150, і рубель 150. Прычына вельмі простая, што рынак нафтасэрвісных паслуг, а гэта абслугоўванне здабываючых свідравін, геолагаразведка, бурэнне, у Расіі займае каля 80%. Было 4 кампаніі буйныя, цяпер Halliburton купіў Hughes, засталося практычна 3, яны займаюць 80% рынку, і яны пад санкцыямі. І ўжо гарачае абмеркаванне ў расійскім урадзе, што яны будуць рабіць са сваімі вытворчымі магутнасцямі — прадаваць іх, зачыняць і да таго падобнае. Проста пачнецца рэзкае скарачэнне аб'ёмаў здабычы і, адпаведна, экспарту нафты. Таму нафта можа каштаваць 150, а паступленняў валютных ў бюджэт краіны будзе значна менш. Зразумела, пачнецца рост нафты, а прапанова на рынку нафты пачне скарачацца з боку Расіі ў сілу гэтых прычын: адпаведна, мы можам убачыць рост нафты і далейшае падзенне рубля.
— Зараз рэпосцяць у сацыяльных сетках спасылкі на зробленыя 11 месяцаў таму прадказанні аналітыкаў, якія казалі расейцам, што не трэба купляць даляр за 35 рублёў, таму што рубель будзе абавязкова расці. Што рабіць абывацелям, якія паверылі тады гэтым прагнозам, не сталі нічога купляць і дагэтуль вагаюцца, не ведаюць, мяняць або чакаць, калі рубель вырасце?
— У абывацеля на самай справе лёс незайздросны, паколькі больш за 90% удзельнікаў рынку прайграюць грошы. Таму, што б абывацель ні рабіў, ён грошы рана ці позна прайграе. Нават калі цяпер сказаць абывацелю, што ў рубля няма дна, купляй долары і не зважай на часовае ўмацаванне рубля, ён, можа быць, пойдзе і купіць долары, але потым, калі рубель умацуецца на 5-7 рублёў да долара, ён абмацюкае таго, хто гэта параіў, і пойдзе здасць свае долары на 7 рублёў танней і, зразумела, пасля гэтага курс разгорнецца, і зноў рубель пачне падаць. Таму парады людзям тут даваць бескарысна, яны ўсё роўна зробяць наадварот.
— Пуцін у сваім звароце пагражаў валютным спекулянтам і, мабыць, разлічваў спыніць падзенне рубля. Натуральна, атрымаў зваротны эфект проста падчас свайго выступу — рубель тут жа папоўз уніз.
— Я нават у пачатку тыдня ў блогу напісаў, пасмяяўся: «Дзе Набіуліна? Яна альбо заснула за штурвалам, альбо ёй даўно не білі па галаве вяслом — яна разгойдвае лодку». Зразумела, выйшаў ЦБ, пачаў рабіць нейкія інтэрвенцыі, каб стабілізаваць курс. Як раз да моманту пачатку выступлення Пуціна, калі ўжо ў тэхнічны аналіз паглыбляцца, рубель падаў, пачалася карэкцыя па рублі, карэкцыя практычна сябе вычарпала, стаялі дывергенцыі на пяціхвілінных графіках, і рубель павінен быў пачаць невялікі чарговы слалам, што і адбылося. А выступ Пуціна… супалі падзеі, бывае.
— Цяпер амаль усур'ёз ў Думе прапануюць правесці дэнамінацыю рубля толькі дзеля псіхалагічнага эфекту, каб еўра быў не 60 рублёў, а 6. Здаецца, гэта прыкмета поўнай панікі?
— Я Думу называю дзярждуркай, таму што іх ініцыятывы былі б смешныя, калі б не былі так страшныя. Нельга сур'ёзна разглядаць іх заявы або выступы прэзідэнта, таму што, на мой погляд, яны працуюць у асноўным на ўнутраны рынак, на ўнутранага спажыўца, на так званы вялікі рускі свет і носяць балабольскі характар. Ну пазаяўляюць, усё роўна нічога не зробяць, альбо зробяць усё наадварот. Прыкладаў таму велізарная маса, узяць хоць бы абяцанне непадвышэння падаткаў на малы і сярэдні бізнэс, якія былі і год, і два таму. Гэта ўсё роўна што пайсці ў дурдом і сур'ёзна аналізаваць заявы насельнікаў. Яны нічога не азначаюць. Так, гэта выглядае недарэчна з боку, над гэтым можна смяяцца, але калі вы задумаецеся, што гэта так званыя народныя абраннікі, заканадаўчая галіна, то становіцца вельмі сумна.
— А што тычыцца заявы былога прэм'ера, а цяпер кіраўніка Службы знешняй выведкі Фрадкова, які сказаў, што абвальванне рубля — гэта дзеянні цёмных сіл на Захадзе, Злучаных Штатаў, інвестыцыйных фондаў, якія спецыяльна займаюцца спекуляцыямі, — гэта таксама заявы з дурдома?
— Не, тут не толькі з дурдома. Фрадкова хацелася б яшчэ трошкі засмуціць тым, што буйныя гульцы, буйныя спекулянты яшчэ не пачалі выходзіць з рубля. Асноўны ўдар па рублі з боку агідных спекулянтаў ў 2008-2009 годзе прыйшоўся як раз з боку фондаў, якія інвеставалі ў расійскія акцыі: там быў наймагутны адток, па-мойму, паўтара мільярда сышло. А цяпер асноўны ўдар, і ён толькі пачынае разгортвацца, з боку фондаў, якія інвеставалі ў рублёвыя аблігацыі, якія бралі танныя грошы на Захадзе ў валюце пад нізкія працэнтныя стаўкі, канвертавалі іх у рублі, куплялі як дзяржаўныя, так і карпаратыўныя аблігацыі рублёвыя і, адпаведна, на гэтыя «два працэнты» і жылі. Цяпер, па маіх ацэнках і паводле ацэнак ЦБ, такіх інвестыцыйных грошай парадку $60-66 мільярдаў — гэта першае.
Другое: трэба разумець адрозненні ў псіхалогіі паміж фондамі і кіраўнікамі, якія інвестуюць у аблігацыі і ў акцыі. Для кіраўнікоў фондаў прасадка ў 10 ці 15% — гэта ўжо падобна на смерць, у іх пачынаецца нервовы цік. Дык вось, калі мы возьмем дынаміку рублёвых карпаратыўных блакітных фішак і дзяржаўных аблігацый і накладзем на гэтую дынаміку страты, рублёвую рызыку, таму што ў іх валютны баланс — альбо долар, альбо еўра, то мы выявім, што нават з назапашаным прыбыткам за апошнія два гады, яны перасеклі рысу ў 15-20% прасадкі. То бок, зараз пачнецца масавы выхад з рублёвых аблігацый, ён толькі-толькі пачынаецца. У ЦБ грошай на падтрыманне курсу рубля, па маіх ацэнках, недзе ад $30 да 60 мільярдаў даляраў за ўсё, па іншых ацэнак атрымліваецца ад 40 да 100, гэта значыць валюты на падтрыманне рубля няма. І вось гэта сапраўды будзе наймагутны ўдар з боку так званых агідных спекулянтаў, а гэты ўдар яшчэ не пачынаўся.
— Ці можна чакаць удару і з другога боку — адключэння SWIFT? Вы ведаеце заявы кіраўніка ВТБ Косціна, які сказаў, што гэта будзе азначаць аб'яву вайны, і амбасадар Злучаных Штатаў павінен будзе пакінуць краіну ў той жа дзень. Прадчуванне такой санкцыі цалкам сур'ёзнае. Ці вырашыцца Захад на гэта?
— Цяжка сказаць. Я тут нічога не буду прыдумляць — гэта я пакіну артыстам размоўнага жанру, усякім палітолагам. А ў мяне такая дурная звычка чытаць калонкі Бжэзінскага і яго выступу, балазе я 12 гадоў пражыў у Штатах, добра ведаю ангельскую, нават з Бжэзінскім пару разоў сустракаўся на універсітэцкіх карпаратывах. У самым пачатку таго, што адбываецца, ён пісаў, што заходнім лідарам неабходна даць зразумець спадару Пуціну і яго бліжэйшаму атачэнню, што цана за іх дзеянні для іх асабіста будзе вельмі высокая.
Сапраўды, спачатку з'явіўся спіс бліжэйшага кола Пуціна, якія трапілі пад санкцыі. Паляцеў Фірташ, тут жа яго хутка ўзялі, скруцілі, цяпер, мяркуючы па ўсім, ён пачаў даваць паказанні, спадзеючыся на здзелку са следствам, з ФБР. Але на іх гэта не падзейнічала, ніякай змены ў знешняй палітыцы і палітыцы ў адносінах да Украіны не было. Бжэзінскі потым быў крыху расчараваны, напісаў, што адзінае, што яшчэ падтрымлівае Пуціна ў яго курсе, — гэта ўсенародная любоў. Значыць, будзем біць па народзе. І далей ужо пайшлі вельмі магутныя санкцыі, якія б'юць не па крузе Пуціна, а па эканоміцы ў цэлым. Гэта і адразанне ўсіх заходніх рынкаў капіталу, гэта і праца з кітайцамі, якая была вельмі паспяховай, каб яны калі не далучаліся да санкцый, то хаця б не парушалі іх. Гэта і праца з еўрапейцамі, таму што, што граху таіць, еўрапейцы ні рыба ні мяса, толькі цяпер яны раскачагарыліся. Амерыканцы, па ўсім відаць, ім вельмі ясна і даходліва патлумачылі, з чым яны маюць справу.
Але для гэтага патрэбны час. І толькі цяпер з'яўляецца нейкая ўпэўненасць, што санкцыі сапраўды працуюць. Яны яшчэ не прывялі да змены курсу Пуціна, ледзь-ледзь прытармазілі эскалацыю сітуацыі, але пакуль нічога не памянялі. Што будзе наступным крокам? Добра, адключаеце вы Расію ад сістэмы SWIFT — гэта будзе вельмі хуткі балючы ўдар, у свой час такі ўдар быў нанесены па Іране. Але не смяротны. Таму што заходнія стратэгі (там іх няма практычна, на мой погляд, за выключэннем Бжэзінскага) недаацэньваюць тое, што адбываецца ў Расіі, недаацэньваюць той узровень маніпуляцый грамадскай думкай і свядомасцю, які тут адбываецца. Гэта ўсё будзе растлумачана народу падкопамі праклятага Захаду, які ненавідзіць вялікі рускі свет за яго высокую духоўнасць, што-небудзь такое там будзе на Першым канале. Таму гэта таксама, напэўна, не прывядзе да змены знешнепалітычнага курсу Пуціна. А вось паступовае ўзмацненне існуючых санкцый у галіне здабычы, разведкі выкапняў, банкаўскага сектара, рана ці позна прывядзе да жаданых вынікаў. Таму што сувязь паміж дураскопам і халадзільнікам выявіць немагчыма.
— Расійскія бізнесмены ў шаленстве. У рэстаране «Пушкін» цяпер размовы такія, як на якім-небудзь сходзе руху «Салідарнасць» чатыры гады таму. Ці можа абурэнне бізнесменаў, якіх Крым прывёў або вядзе да галечы, прывесці да бунту багатых супраць чыноўнікаў, супраць Пуціна, ці гэта зусім нерэальны сцэнар?
— Усе карумпаваныя, павязаныя, практычна на ўсіх ёсць тэчкі, і яны жудасна баязлівыя. Так, яны могуць казаць нешта, але калі даходзіць да справы, яны ні на што не здольныя. Гэта не той кантынгент, які здольны што-небудзь зрабіць, змяніць сітуацыю.
— Ёсць цікавая версія, яе выказваў амерыканскі фінансавы аналітык Віталь Кацанельсон, што ўкраінская авантура Крамля была задуманая з-за таго, што Пуцін адчуваў будучую эканамічную катастрофу і падзенне коштаў на нафту і вырашыў такім чынам адцягнуць увагу. Занадта прыгожа гучыць ці можа быць праўдай?
— Гэта занадта прыгожа гучыць. Большасць экспертаў, аналітыкаў і наогул палітыкаў цяпер адмаўляюцца прызнацца сабе ў адным простым факце. Што з сябе ўяўляе сістэма кіравання ў Расіі, краіны, як цэласнага арганізма, дзе існуе сістэма кіравання, якую называюць вертыкаллю ўлады або Палітбюро-2? Нічога падобнага, сістэму кіравання я называю ДТА — дурні, тупіцы, абсурд. Дурні даюць загады, тупіцы іх выконваюць, што атрымліваем на выхадзе — абсурд, поўны абсурд.
Ніякай стратэгіі ў Пуціна не было і няма. Уся яго тактыка вельмі простая, зводзіцца да наступнага: нешта зрабіць, паглядзець на рэакцыю. Калі атрымаў вельмі балюча, ідзем у іншым накірунку. Калі накшталт як балюча, але не так моцна ўдарылі, ну што ж, будзем ціснуць далей у гэтым кірунку. Вось і ўсё. А нейкія там высновы, якія доўжацца больш, чым палову ходу, — гэта не яго канёк і не канёк яго атачэння, на мой погляд. Крым планаваўся, можа быць, і раней, таму што ў Крамлі не ўспрымаюць Украіну як нейкую незалежную або жыццяздольную краіну. Напрыклад, сцягі так званай Недаросіі або Лугандоніі былі паказаныя на ўсякіх сходках на Селігеры і ў 2011, і ў 2012 годзе, таму нейкая частка гэтага рыхтавалася. Але анексія або акупацыя Крыма, я думаю, гэта было спантаннае рашэнне Пуціна, таму што толькі што абсалютна аналагічны яму рэжым, проста адзін у адзін аналагічны, зляцеў за нейкія два месяцы.
Што трэба рабіць? Калі такая дупа ў краіне, значыць, трэба казаць пра патрыятызм, што мы вялікія, што мы ўстаем з каленяў і, зразумела, пакуль ёсць хлеб і відовішчы, трэба падкінуць народу чарговае відовішча. Вось і падкінулі. Што здарылася з рэйтынгам Пуціна? Ён узляцеў у нябёсы. Таму гэты тактычны ход спрацаваў, на гэта і разлічваліся. Хоць наступствы яны, я думаю, абсалютна не пралічвалі. Грузія ім сышла з рук, яны думалі, што і Крым сыдзе з рук. Калі б сюды не ўмяшаліся амерыканцы, калі б Пуцін не палез на ўсход Украіны, я думаю, што еўрапейцы Крым бы яму таксама даравалі. Пабузілі, пабузілі, але Крым бы даравалі. Але ўсё зайшло занадта далёка.
— Мы гаварылі пра тое, што рабіць абывацелям, якія пабаяліся памяняць рублі, а што рабіць людзям, скажам так, «думаючым»? Я бачу па сваіх знаёмых: людзі, якія яшчэ нядаўна нават не падумвалі аб эміграцыі, цяпер наогул ні пра што іншае не гавораць. Ведаю, што і вы раілі ў вашых публічных выступах пакідаць Расію?
— Так, іншага шляху я ў дадзены момант не бачу. Я казаў, што калі да канца 2014 года ў Расіі не пачнуцца пагромы, то я з краіны з'язджаю. Яны не пачаліся, народ зноў схавае гэту прыгатаваную крамлёўскімі прапагандыстамі страву. І ў мяне ствараецца такое ўражанне, што краіна блізкая да праходжання пункту невяртання, пасля якой яна перастане быць краінай, у якой ёсць якая-небудзь будучыня.
— Вы згадвалі Іран, там падобная сітуацыя: і санкцыі найшырэйшыя, і SWIFT адключылі, і тым не менш, іранская рэвалюцыя захлынулася, улада не змянілася, цяпер санкцыі паволі здымаюць, нейкая «стабільнасць» на доўгія гады ўстанаўліваецца. Ці можа і ў Расіі ўсё скончыцца іранскім варыянтам? Ці нельга параўноўваць?
— Не, чаму, можна. Толькі, разумееце, у іранцаў быў яшчэ ідэалагічны запас трываласці, яны ўсё ж такі мусульмане. У Расіі ж гэтага запасу трываласці няма. У Расіі цяпер ёсць адзіны запас трываласці з ідэалагічнага пункту гледжання — гэта тое, што значная частка насельніцтва раптам аб'ядналася супраць агульнага ворага. У нас народ заўсёды чамусьці аб'ядноўваецца супраць ворага. Проста так аб'яднацца, зрабіць нешта карыснае для краіны не атрымліваецца. Вось з ворагам — так. Прычым вораг абраны вельмі ўдала: як заўсёды, ён недзе там далёка, ён вялікі і страшны, яго дзеянні можна бачыць на сваім халадзільніку, але ён далёка, такі незразумелы абстрактны вораг. І ўсё, іншых ідэалагічных змацаванняў няма, ідэалогія ў краіне адсутнічае спрэс.
Таму ўсё пытанне ў тым, наколькі працяглыя і глыбокія будуць санкцыі. Таму што ў Іране за кошт ідэалагічнага запасу трываласці не адбылося заняпаду інстытутаў улады і сацыяльных інстытутаў. У Іране карупцыя не самая страшная і вялікая ў свеце. У Расіі сістэмы кіравання няма, яна зводзіцца да ДТА — дурні, тупіцы, абсурд. Карупцыя паўсюдная, яна проста пашкодзіла, як рак, дзяржаву, дзяржаўная машына ўжо ні на што не здольная. Расслаенне па даходах жудаснае. Таму ў Расіі створана рукамі Пуціна за апошнія 10 гадоў рэвалюцыйная сітуацыя, калі нізы не хочуць, вярхі не могуць.
Больш за тое, у Расіі няма ніякіх практычна палітычных свабодаў, таму, як правільна заўважыў той жа Пуцін, Майдан ў Расіі немагчымы. Я з ім згодны, Майдан, то бок бяскроўная рэвалюцыя, тут немагчымая. Калі вы паглядзіце на ўсе гэтыя «каляровыя рэвалюцыі», то яны былі ўдалымі ў краінах, дзе былі адносныя палітычныя свабоды, дзе сапраўды была не смешная крамлёўская апазіцыя. Дзесьці яны прыносілі свае вынікі, дзесьці не. Тут гэта немагчыма. То бок, калі тут немагчымы Майдан, то тут будзе Тахрыр. Ён здарыцца рана ці позна, таму што рэвалюцыйная сітуацыя ў краіне ёсць, і яна толькі пагаршаецца. На мой погляд, санкцыі не першапрычына і пагаршэння эканамічнай сітуацыі, і ўсягно, што адбываецца. Эканоміка на самай справе пачала сыпацца ў 2012 годзе, рубель, калі б не ўпаў ў 2014 годзе, упаў бы ў 2015 годзе. Проста ў кожнай сістэмы ёсць мяжа трываласці і ёсць мяжа зносу, калі яна пачынае ламацца і разбурацца. На мой погляд, гэтыя межы ў Расіі ўжо пройдзеныя, і санкцыі ўсяго толькі падсвятлілі ўсю агіднасць дзяржаўнай машыны, дзяржаўнай структуры, якая ёсць у Расіі. Таму мірнага шляху тут не будзе, на жаль.
***
Сцяпан Дэмура пачаў кар'еру ў пачатку 90-х у ЗША. Ён атрымаў вядомасць за своечасовае прадказанне амерыканскага іпатэчнага крызісу. У эфіры РБК ТБ вёў перадачы «Рынкі», «Дыялог», на радыёстанцыі Фінам-ФМ — праграму «Парадокс».
