Еўропа стварае Энергасаюз — самы амбіцыйны праект Старога Свету за апошнія некалькі дзесяцігоддзяў. Гэтая асацыяцыя закліканая пазбавіць кантынент ад прывязкі да расійскага газу. Брусель плануе купляць паліва ў ЗША, Туркменіі, Азербайджане і нават у Іране. Ад незалежнасці ЕС аддзяляюць ўсяго тры крокі. Расія ж рызыкуе здаць пазіцыі на найбуйнейшым энергетычным рынку.
ЕС 2.0
Стары Свет рыхтуецца да рэалізацыі самага маштабнага эканамічнага праекта за апошнія 60 гадоў. У 1952 годзе было створана Еўрапейскае аб'яднанне вугалю і сталі. Галіновая асацыяцыя сфармавала перадумовы для нараджэння ЕС. І вось цяпер Брусель аб'яўляе аб закладцы першага каменя ў падмурак Энергетычнага саюза. Асноўная мэта новай структуры — лібералізацыя паліўнага рынку, развіццё на ім паўнавартаснай канкурэнцыі. Паводле задумы еўрапейскіх бюракратаў, гэта дазволіць знізіць цану на газ для спажыўцоў.
Каб дамагчыся свайго, Еўропе неабходна вырашыць тры задачы.
Першае, і самае галоўнае, — злезці з «газавай іголкі» Расіі. У інтэрв'ю брытанскай The Guardian еўракамісар па Энергасаюзе Мараш Шэфчавіч сказаў, што для гэтага ЕС пабудуе альтэрнатыўны «Паўднёвы паток». Ён пройдзе праз Іран, Ірак, Туркменістан, Азербайджан і Турцыю. Па ацэнцы Шэфчавіча, найбуйнейшая ў свеце труба будзе каштаваць каля 45 мільярдаў даляраў.
У гэты план добра ўпісваецца рэанімацыя праекта Nabucco. 4 сакавіка прэм'ер-міністр Балгарыі Бойка Барысаў і прэзідэнт Азербайджана Ільхам Аліеў падпісалі пагадненне аб аднаўленні работ над гэтым газаправодам. А ён акурат павінен быў перапампоўваць газ з Цэнтральнай Азіі ў Еўропу.
Сапраўды, Энергасаюз робіць стаўку на альтэрнатыўных пастаўшчыкоў. Асноўныя кандыдаты: Туркменія (плануе здабыць больш за 80 мільярдаў кубаметраў у 2015 годзе, 50 мільярдаў пацякуць за мяжу) і Азербайджан (па розных ацэнках, у гэтым годзе здабыча можа дасягнуць 30 мільярдаў «кубоў»). У планах ЕС таксама пашырэнне супрацоўніцтва са старым экспарцёрам газу — Алжырам. У якасці энергетычнага партнёра разглядаецца і Іран. У кастрычніку 2014 ЕС прадбачліва зняў санкцыі з іранскай NITC — найбуйнейшай танкернай кампаніі, якая займаецца перавозкай нафты. Гэта сведчыць аб паступовым змякчэнні адносін паміж Ісламскай Рэспублікай і Бруселем. Засталося толькі працягнуць трубу, і жыхары Берліна і Вены будуць смажыць сасіскі на тэгеранскім газе.
Аналітыкі Нацыянальнага рэйтынгавага агенцтва (НРА) паведамілі, што канкурэнцыю Расіі могуць скласці таксама пастаўшчыкі звадкаванага прыроднага газу. Гаворка ідзе пра ЗША і афрыканскія дзяржавы. Асноўная перавага звадкаванага паліва — лёгкасць у транспарціроўцы. Пагрузіў бочкі на танкер — і вязі ў любую кропку планеты. Не трэба будаваць тысячакіламетровыя трубы праз чужыя краіны, а потым баяцца, што яны будуць красці паліва ці перашкодзяць яго транзіце.
Газавыя гегемоны
Другі крок да незалежнасці — кантроль над здзелкамі еўрапейскіх дзяржаў. Еўракамісія збіраецца жорстка сачыць за правядзеннем адзінай палітыкі пры імпарце паліва. Яна атрымае статус энергетычнага рэгулятара: краіны ЕС будуць узгадняць з ёй параметры кантрактаў з замежнымі пастаўшчыкамі. Раней яны проста ставілі камісараў перад фактам — чыноўнікі атрымлівалі дакументы ўжо пасля іх падпісання. Цяпер Еўракамісія прасочыць за тым, каб ніхто не змог заняць дамінуючае становішча на рынку.
Еўрапейскі «газавы пірог» падзелены паміж пяццю буйнымі ўдзельнікамі. У 2013 годзе самая вялікая доля належала «Газпрому» (30%). Расійская кампанія перапампавала на захад 161 млрд кубаметраў паліва. У спіну ёй дыхае нарвежская дзяржкампанія Statoil. Яна паставіла ў ЕС 115 млрд кубаметраў (21%). На трэцім радку — GasTerra з Нідэрландаў (больш за 80 мільярдаў «кубоў», 15% рынка). Прыступкай ніжэй — Алжырская Sonatrach (38 мільярдаў, 7%), а замыкаюць спіс лідараў дзве кампаніі з Катара — QatarGas і RasGas (25 мільярдаў на дваіх, 5%).
Чорна-блакітнае паліва
Нарэшце, еўрапейскіх спажыўцоў ужо даўно турбуе механізм утварэння коштаў на блакітнае паліва. Цяпер у большасці кантрактаў яго кошт прывязаная да нафтавых катыровак. У ЕС упэўненыя, што рынак павінен адмовіцца ад гэтай традыцыі. Альтэрнатыўны спосаб цэнаўтварэння — выкарыстанне коштаў на газавых хабах, у вузлавых кропках энергетычнай інфраструктуры. Прасцей кажучы, хаб — гэта свайго роду паліўная біржа. Кошт газу на ёй залежыць не ад прапісанай у доўгатэрміновых кантрактах цаны на нафту, а ад бягучых аб'ёмаў наяўнага газу і спажывецкага попыту. Гэта і забяспечвае справядлівы, на думку Бруселя, кошт паліва.
Еўропа планамерна пераходзіць менавіта на біржавую мадэль. Паводле інфармацыі The Economist, доля газу, які набываецца на хабах, вырасла ў Еўропе з 15 да 50% за апошнія 7 гадоў.
З пазіцыяй ЕС не згаджаецца «Газпрам». У справаздачы дзяржкампаніі за чацвёрты квартал мінулага года сказана, што нафтавая прывязка паспяхова выкарыстоўваецца вось ужо на працягу 40 гадоў. Карпарацыя абараняе гэты механізм, але ёй перашкаджаюць «дзеянні канкурэнтаў».
Напрыклад, палітыка Statoil. У 2014 годзе палова кантрактаў нарвежскага газавага гіганта была прывязаная да чорнага золата. У бліжэйшую пяцігодку Statoil плануе скараціць гэтую долю да 25%. У красавіку мінулага года крыніцы Bloomberg ў газавай галіны паведамілі, што французская кампанія GDF Suez падпісала кантракт з BP без уліку коштаў на нафту. Крок за крокам аблічча еўрапейскага энергарынку мяняецца.
Зрэшты, ад прывязкі да нафты цяпер пакутуе і сама Расія. У пачатку 2014 барэль маркі Brent каштаваў больш за 100 даляраў, цяпер ён гандлюецца на ўзроўні 60. У кантрактах прадугледжаны часавы прамежак (паўгода — дзевяць месяцаў), які змякчае ваганні каціровак. Гэта значыць, што ўсяго некалькі месяцаў таму еўрапейскія спажыўцы плацілі за газ, прывязаны да дарагой нафты. Неўзабаве расейскае блакітнае паліва пачне падаць у цане.
Усе разам (пошук альтэрнатыўных пастаўшчыкоў, кантроль над закупкамі газу, змяненне механізму цэнаўтварэння) можа аслабіць пазіцыі Расіі на еўрапейскім рынку. У НРА паведамілі, што 39% выручкі «Газпром» атрымлівае як раз у Еўропе. Па большай частцы дзякуючы пастаўках у Германію, Турцыю і Італію. За тры кварталы 2014 дзяржкампанія атрымала 2,86 трыльёна рублёў. Цяпер больш за трыльён з іх (тыя самыя 39%) пад пагрозай.
Мы Расія губляе?
Зразумела, Расію не выганяць з Еўропы. Але калі Энергасаюз зробіць тры крокі да лібералізацыі паліўнага рынку, краіне прыйдзецца прывыкаць да новых правілаў гульні. Канкурэнцыя ўскладніцца, трэба будзе папіхацца локцямі з іншымі буйнымі гульцамі. У канчатковым выніку ад гэтага выйграюць спажыўцы ў Еўропе: чым больш прадаўцоў, тым вышэй шанец, што хто-небудзь з іх прапануе выгадную цану.
Каго грэў расійскі газ у 2014 (аб'ём паставак паліва, у мільярдах кубаметраў):
Германія — 38,7
Турцыя — 27,3
Італія — 21,7
Беларусь — 20,1
Украіна — 14,5
Вялікабрытанія — 10,1
Польшча — 9,1
Францыя — 7,1
Чэхія — 4,8
Славакія — 4,4
Аўстрыя — 3,9
Нідэрланды — 3,5
Фінляндыя — 3,1
Вядучы эксперт кіруючай кампаніі «Фінам» Дзмітрый Баранаў падкрэслівае, што Еўропа не мае намеру цалкам адмаўляцца ад расейскага газу і нафты. Яна хоча дыверсіфікаваць пастаўкі. Цяпер Брусель вядзе перамовы амаль з усім светам: з краінамі Блізкага Усходу, Паўночнай Афрыкі, Персідскага заліва, рэспублікамі былога Савецкага Саюза, ЗША і Канадай. Пакуль аб падпісанні маштабных кантрактаў гаворкі не ідзе. «Не факт, што Еўропе атрымаецца дамовіцца з усімі гэтымі дзяржавамі. Яны цалкам могуць прапанаваць свае ўмовы, якія будуць рэзка адрознівацца ад таго, што хочуць еўрапейцы», — сказаў аналітык. На думку Дзмітрыя Баранава, захаванне Расіі ў якасці ключавога пастаўшчыка — лагічны крок у рамках дыверсіфікацыі. Было б дзіўным зніжаць залежнасць ад расейскага газу і пры гэтым прыкоўваць сябе да іншага пастаўшчыка.
У той жа час адносіны паміж Расіяй і ЕС, мякка кажучы, сапсаваныя. У такіх умовах Расія сама шукае надзейных энергетычных партнёраў. Выбар упаў на Кітай. Паднябёсная атрымае паліва праз «Сілу Сібіры», газавы кантракт з ёй стаў самым буйным за ўсю гісторыю Расіі. За рэсурсы кітайцы павінны былі заплаціць 400 мільярдаў даляраў. Праўда, незразумела, колькі заплацяць ў выніку. Нафта ж патаннела, а цана на газ была да яе прывязаная.
Падобна на тое, што расійскаму ўраду прыйдзецца падумаць над тым, як не трапіць у пастку — не здаць пазіцыі на еўрапейскім рынку і не ператварыцца ў сыравінны прыдатак Кітая. Акрамя таго, у рамках узмоцненага сяброўства з Кітаем віцэ-прэм'ер Аркадзь Дварковіч выказаў вельмі цікавае меркаванне. 27 лютым ён сказаў, што не бачыць перашкод для ўдзелу кампаній з КНР у распрацоўцы стратэгічных нафтагазавых радовішчаў на тэрыторыі РФ. Чыноўнік дадаў, што кітайцы могуць разлічваць на долю больш за 50% у сумесных прадпрыемствах.
