У 1918 годзе была абвешчаная рэформа рускага правапісу, якая за 20 гадоў цалкам скасавала літары Ъ, Ѣ, Ѳ ды Ѵ. Вікіпедыя паведамляе, што стары правапіс яшчэ ўжываўся на тэрыторыях, «якія кантралявалі белыя ўрады ў Расіі, гэтаксама як і ў эмігранцкіх выданнях». І ў мяне ёсць адно пытанне, што ўзнікла пасля шматлікіх шпацыраў па Мінску, пасля чытання этыкетак, назваў і г.д.: мы што, тэрыторыя, якую кантралююць белыя ўрады Расіі? Ці, можа, уся нашая краіна – адно эмігранцкае выданне?
«Ресторанъ «У Ратуши», брэнд «Знатный продуктъ», згушчанае малако, на якім ганарыста значыцца «Рогачевъ»… я магу працягваць, але гэта бессэнсоўна: проста падыдзіце да лядоўні ды пачытайце, што і якой мовай напісана на смятане, пельменях, кефіры.
Гэта не харчаванне, гэта нейкае эмігранцкае выданне. Мой асабісты фаварыт – рэстарацыя Трактиръ «Стары Млын» у Ашмянах. Вось так прыдумаць: каб і «трактир», и пры гэтым «млын», а не «мельница», можа толькі наш мульцілінгвістычны чалавек.
У Літве ў 2011 годзе быў пачаты працэс забароны ўжывання нелітоўскай мовы на вулічных шыльдах, што пазначаюць назвы. Цяпер шыльдачкі на рускай ці польскай – па-за законам, муніцыпалітэты ладзяць іх дэмантаж. Уладальнікі самай буйной літоўскай сеткі рэстаранаў рускай кухні «Царское село» хуценька зразумелі, адкуль дзьме вецер, і канчаткова прыбралі рускую мову з меню – цяпер з пералікам страваў тут можна азнаёміцца толькі па-англійску і па-літоўску. Шыльду, дарэчы, яны змяняць не абавязаныя, бо не з’яўляюцца грамадскай установай.
У Беларусі тым часам з захапленнем гуляюцца ў дарэформенную рускую арфаграфію, атрымліваючы пякучы кайф ад атмасферы правінцыйнасці, якая такім чынам уладкоўваецца навокал.
Чаму яны ляпаюць «Ъ» ды «Ѣ» усюды? Доля прагматызму тут ёсць, бо, як спяваецца ў бессмяротным хіце,«Хімія, хімія, ты, малая, ждзі меня» з фільма «Случай з пацаном»:
«У маскалёў абычна многа дзенег,
Дзеняжныя людзi, маскалi.
Он думаў – усех лашыц у нас разьдзенет
За свае расiйскiя рублi».
Такім чынам, рэстаратары, гародзячы ўсе гэтыя мілыя сэрцу манархіста старыя літарчыкі, спадзяюцца, што да іх прыйдзе багаты-багаты рускі нафтавік і пакіне за вячэру палову бюджэту Мінскай вобласці.
Што праўда, масквічы, прыбыўшы ў Мінск, ва ўсе гэтыя пякельныя «рюскія» месцы з яцямі не асабліва суюцца, бо патыхае ад іх невыноснай другаснасцю: яны ж, рускія, едуць сюды як у Еўропу, паглядзець на «дарогі як у Швейцарыі» і пакаштаваць фламбэ з грушы на пялёстках хамона! А ім суюць у вочы ўсё той жа «Трактиръ», ад якога яны так стаміліся ў родным горадзе Новахапёрску Варонежскай вобласці.
Толькі ж у людзі выбіліся! Толькі ў Маскве зачапіліся! Толькі вось на падарожжа «ў нашую братнюю Швейцарыю» грошай адклалі! А тут – той жа самы Навахапёрск Варонежскай вобласці: «ТРАКТИРЪ», клуб «МОСКВА» ды кавярня «ЧѢХОВЪ», барані Божа!
Здараецца ў тым, як беларускі ўладальнік бізнесу трасецца над «Ѣ», і наіўна-эмацыйны нюанс. Гэта такая настальгійка па незваротна страчанай прыгожай даўніне. Па мезанінах, інстытутках, гардэмарынах, Купрыну, ларнетах, веерах ды профілю любай дзяўчыны на аметыставым intaglio.
І вось гэты матыў – ён самы цікавы, бо ўключае ў сябе цягу нашых людзей да прыгажосці. І менавіта з гэтым матывам трэба разабрацца адзін раз і назаўсёды. Справа ў тым, родныя вы мае, што калі назву «ТРАКТИРЪ» змяшчае на сваёй установе з пластыкавым посудам ды зліплымі пельменямі дзядзя Вася з Новахапёрску Варонежскай вобласці, ён такім чынам нагадвае наведнікам пра часы, калі Расія БЫЛА ІМПЕРЫЯЙ.
Калі гэта робіць беларускі рэстаратар, установа якога знаходзіцца ў самым цэнтры, ён нагадвае ўсім – у тым ліку мне асабіста – пра часы, калі мой родны кут быў ПАД ІМПЕРЫЯЙ. І я, натуральна, нічога прыемнага тут не адчуваю.
Трэба быць хворым на Стакгольмскі сіндром, каб хадзіць у такое месца. Што ў гэтых «Ъ», як не туга і сум па тых часах, калі тут запраўляў генерал-губернатар? Вас гэтая туга не пужае, таварыш Мінгарвыканкам?
Але палемікай тут не дапаможаш.
Бо, прадбачу, усе мае аргументы будуць блакаваныя меркаваннем, што кожны чалавек мае права настальгіраваць па чым заўгодна. І што аўтару варта паслухаць вельмі прыгожую песню «Как упаіцельны ў Расіі вечыра» – ён тады ўсё зразумее і супакоіцца. І што нават калі яму і надалей будзе не падабацца брэнд «Знатный продуктъ», ён можа набыць які-небудзь іншы брэнд.
Праблему можна вырашыць двума шляхамі.
Першы: можна скінуцца ўсім Сецівам і прэзентаваць дзядзькам, якія трымаюць брэнды з «Ъ», «Ѣ» у назвах, кніжку Уладзіміра Арлова пра ВКЛ, яго росквіт і заняпад (і ролю Расіі ў апошнім). Гэта трохі праветрыць ім галовы, выдзьме адтуль пыл і кашу «Сувораўскую».
Другі шлях болей эфектыўны: можна ініцыяваць заканадаўчую забарону ўжывання літар «Ъ», «Ѣ» у назвах грамадскіх, забаўляльных і харчавальных устаноў Беларусі.
А то што такое: тарашкевіцкі правапіс забаранілі – а дарэформенны рускі правапіс карыстай хто хоча. Ці не дзіўна?
Час цяпер такі, што ўсе добрыя ідэі, што агучваюцца энтузіястамі ў публічнай прасторы, імгненна падхопліваюцца дзяржаўнымі ўстановамі і рэалізуюцца так, быццам іх вынайшлі чыноўнікі. У гэтым сэнсе я не горды, мне ўсё роўна, ад імя каго будзе складзены і ўнесены такі законапраект.
Проста вельмі ж задзяўбло жыць у краіне на літару «Ѣ», у горадзе, які так проста пераблытаць з Новахапёрскам…
