Дарагі Віця!
Сёння табе 75. Цяжка паверыць, але гэта так.
Галоўны рэдактар, ведаючы пра наша 45-гадовае сяброўства, прапанаваў напісаць пра цябе «як пра чалавека».
— Эпізоды, — сказаў ён, — самае цікавае – эпізоды…
Эпізодаў процьма. Можа, і сапраўды яны цікавыя некаму акрамя нас, нашых жонак і, як бачыш, галоўнага рэдактара?
Можа, і сапраўды камусьці цікава, як недзе напачатку 70-х, вяртаючыся «с дружеской попойки» пасля твайго афіцыйнага ўваходжання ў пісьменніцкае братэрства, мы скралі з тралейбуснага слупа вялізную металічную зорку?
Ты памятаеш, якая яна была цяжкая? Мы цягнулі яе праз начны горад, хістаючыся ці то ад цяжару, ці то ад скразняку ў галаве, але дацягнулі да кватэры, пакінулі на лесвічнай пляцоўцы.
А раніцай яе ўжо не было…
Каб тое здарылася сёння, я б вырашыў, што гэта папрацавалі бамжы. Але якія тады бамжы?
І сёння я думаю, што нікуды тая зорка не падзелася. Проста нехта дужэйшы за нас ціхенька ўзяў яе той цудоўнай ноччу і прымацаваў да небасхіла Беларусі. І не толькі літаратурнага – менавіта Беларусі. Бо ты і ёсць для мяне Беларусь.
Але не тая Беларусь, што галасуе. А тая Беларусь, што галосіць…
Я працягваю руку да паліцы, дзе стаяць твае кнігі, бяру самую танюткую з іх, першую, і зноў праз 45 гадоў чытаю пра хлопчыка, якому ты даў такое мірнае, такое дзіцячае прозвішча – Прыгода, Дзіма Прыгода.
І зноў, як і сорак пяць гадоў таму, калі ў часопісе «Новый мир» я ўпершыню прачытаў «Вісакосны год», б’е мяне бязлітасны калатун…
Можа ты памятаеш, як адзін «гісторык і эканаміст», а па сумяшчальніцтве распарадчык рэсурсаў цэлай дзяржавы, надзвычай заклапочаны станам беларускай літаратуры, паабяцаў у момант адарваць трохі ад гэтых рэсурсаў таму пісьменніку, каторы напіша і пакладзе яму на стол нешта роўнае «Вайне і міру» Льва Талстога. У абяцанні чуўся радасны намёк на тое, што рэсурсам нішто не пагражае, бо нічога роўнага «Вайне і міру» у беларускай літаратуры няма і не будзе.
Я, дзякуй Богу, рэсурсамі не валодаю, да таго ж, не літаратурны крытык, і магу, Віця, сказаць проста: ты – геній.
Нехта крыва ўсміхнецца, палічыўшы гэта сцвярджэнне прыхаваным здзекам над сабратамі па пяру. Нехта проста пацісне плячыма. Ты, мусіць, пачуўшы такое, у лепшым выпадку разрагочышся, у найлепшым — момантам знойдзеш непаўторнае слоўца…
70-я. Ужо напісаны «Высакосны год» і «Суд у Слабадзе»
І ўсё ж настойваю: геній. І гэтым роўны зямлі і небу, дрэву і траве, вадзе і ветру, птушцы і зверу, а таксама графу Льву Мікалаевічу Талстому — у тым, як чуеш ты, і толькі ты, галасы існуючага свету. А галоўнае – як высеклась тваё Слова з болю, якім акрывавіла гэты свет вайна.
Як высякаецца яно з болю, якім акрывавіў гэты свет і працягвае крывавіць Чарнобыль.
Як высякаецца яно з болю, якім акрывавіла і працягвае крывавіць Палессе так званая меліярацыя. З болю, якой стогнуць гінучыя палескія дубы, выратаванне якіх можна таксама назваць тваёй справай жыцця. «Ведаеш, — сказаў ты аднойчы, — і ў дубоў ёсць памяць. Ужо пасеклі амаль усе бары, дзе-нідзе засталіся дубы ў адзіноце пасярод поля, а ўсё роўна родзяць пад імі баравікі. Ды якія!»…
Як высякаецца яно, тваё Слова, з болю, якім акрывавіла гэты свет і працягвае крывавіць сталіншчына.
Як высякаецца яно з болю, якім ад веку крывавіць гэты свет сусветнае Зло.
Я зноў чытаю тваю першую кнігу, і зноў, як тады, 40 гадоў таму, а, магчыма, яшчэ бясспрэчней, разумею, што здольнасць вымавіць геніяльнае Слова нараджаецца не столькі з літаратурнага дару, колькі з Боскага дару чуць галасы жывых і мёртвых, ці то дрэва, рыба, звер, птушка альбо чалавек. І не проста чуць, тым больш, спачуваць… Не, самому гаварыць гэтымі галасамі, самому адчуваць боль жывых і мёртвых, і прымаць на сябе віну за гэты боль…
Не ведаю, ці пагадзішся ты са мной, але я ўпэўнены, што ўсё, што ты напісаў дагэтуль, усе твае раманы, аповесці, апавяданні, кінасцэнарыі, эсэ – ад «Вісакоснага года» і «Суда ў Слабадзе» да «Бунта незапатрабаванага праху», «Сказа пра ката, каторы смяяўся» і «Часа збіраць косці» – выраслі з жахлівых «прыгод» трохгадовага хлопчыка, які ў неўсвядомленай празе жыць пакінуў на маці, забітай асколкам снараду, яшчэ жывую малодшую сястру, а потым, вярнуўшыся, пабачыў на яе тварыку змёрзлую слязінку…
Ты б ніколі не здолеў напісаць пра гэты, прабач, «эпізод» з пачатку твайго жыцця, калі б добраахвотна не ўзваліў на сябе ўвесь цяжар гэтай слязінкі, усю віну за яе.
Усе твае кнігі выраслі з гэтай слязінкі.
Усе яны — добраахвотнае асабістае пакаянне за паўсюднае зло.
Пакаянне, якое ты нясеш у сябе замест нас — ці то чытачоў, ці то грамадзян, ці то народа…
Таму я не ведаю, дзе правесці падзел паміж табой пісьменнікам і табой чалавекам. Нават калі ў чарговы раз абрабавалі тваю хату ў знакамітых старажытных мясцінах пад агульнай назвай Дудуткі, ты шкадаваў аб гэтым так, быццам сам вінаваты ў тым, што свет нарадзіў гэткіх злодзеяў. І злодзеяў, якіх у чарговы раз паймалі, ты шкадаваў: вясковыя падлеткі, амаль дзеці, два хлопчыка і дзяўчынка… Я быў сведкам таго, як дапытвалася ў цябе следчая, колькі грошай каштуюць зрабаваныя і знойдзеныя рэчы, які выставіць рабаўнікам іск. Ты нешта мямліў у адказ, махаў рукой у нейкай роспачы, цябе было відавочна няёмка…
— Да,— прамовіла следчая, — пашанцавала рабаўнікам з пацярпеўшым.
— Яго цярпення, да вашага ведама, хопіць на ўсіх рабаўнікоў свету, — пажартаваў тады я. І падумаў: ну, чым не Талстой разам з Махатмай Гандзі?!
Але які жарт, калі ты і сапраўды перакананы, жыццёва перакананы ў тым, што Зло не выціскаецца злом. Што колькасць Зла ў гэтым свеце залежыць ад колькасці Дабра, што толькі павялічэннем Дабра можна зменшыць і нават пераадолець Зло…
Не, я не ведаю, дзе правесці падзел паміж табой пісьменнікам і табой чалавекам, калі ты водзіш мяне па свайму саду ад адной яблыні да другой, ад адной грушкі да другой… Густалістае, трохі пажоўклае ад жнівеньскага сонца галлё свеціцца цяжкімі сакавітымі пладамі, я спрабую іх на смак і слухаю, як распавядаеш ты пра дзічкі, якія прыносіш з лесу, і прышчэпліваеш да іх культурныя, так бы мовіць, чаранкі…
— Адно не магу, — прызнаёшся ты, — абразаць дрэвы. Не магу рэзаць па жывому…
І ва ўсім тым мне таксама падаецца нейкі сімвал, нейкая метафара: перакручаная вятрамі дзічка, да якой прышчеплена сусветная культура, з чаго і нараджаецца сапраўднае мастацтва слова, сапраўдны мастацкі твор. Але тое, што для мяне, ці кагосьці яшчэ, сімвал, метафара, для цябе – само жыццё.
Я зразумеў гэта яшчэ тады, калі мы ўпершыню паехалі разам на тваё Палессе, на тваю Случ, у тваю Вільчу, дзе быў пасля вайны твой дзіцячы дом, з якога пачалося тваё фэзэушніцкае, потым шахцёрскае і журналісцкае блуканне па раздарожжах Сібіры.
Мы ехалі цэлы дзень, праз Бабруйск і Парычы на Рагачоў, а потым у вялікую вёску з палохаючай назвай Кісцені, па-за ўскрайку каторай археолагі раскопвалі феадальную, па навуцы, сядзібу 12-13 стагоддзяў, і ўжо дакапаліся да папялішча, на якім тая сядзіба і скончыла свой кароткі век. Ты памятаеш, як знайшлі яны загорнуты ў рэшткі нейкай анучцы клад з залатых і срэбраных ювелірных вырабаў, прыхаваны гаспадарамі, а хутчэй за ўсё, самой гаспадыняй сядзібы ад нейкай навалы перад тым, як сыйсці ў гістарычны нябыт? Мы заначавалі там, у археолагаў, ледзь не на гарадзішчы, на высокім беразе Дняпра, адкуль адчыняўся воку чароўны, не ведаючы часу, далягляд. І ўсю ноч нехта стагнаў і плакаў жаночым голасам над гарадзішчам і тым даляглядам. Раніцай мы даведаліся, што гэта была Галоска, час ад часу яна з’яўляецца на гарадзішчы, калі хто-небудзь яе пакрыўдзіць ці напалохае. У тую ноч яна шукала, мабыць, свой клад…
У Вільчу мы дабраліся надвячоркам, калі заходзячае сонца ўжо пафарбіла чырвоным золатам бялюткі пясок на Случы. Як роднага, сустрэла цябе Ніна Грыгор’еўна, удава Мірона Сарокі – дырэктара дзетдома і твайго выхавацеля пасля вайны. Ніколі не забуду, як частавала яна нас палескай клубнікай з малаком, а потым паклала мяне, стомленага доўгім падарожжам, ў такія пухавікі на верандзе, якіх ніколі ў маім жыцці не было. Ты ж, пакуль я сніў сябе ў дзяцінстве, пайшоў на Случ. Мы доўга пляскаліся ў ёй, калі я прачнуўся, а потым пайшлі да той хаты, якую вы, дзетдомаўцы, выратавалі калісьці ад пажара…
Ты паехаў тады ў Вільчу не проста дзеля таго, каб наведаць мясціны дзяцінства. Ты купіў тую хату, доўга і працавіта ладзіў у ёй жыццё, сведкамі і нават удзельнікамі якога былі многія добрыя людзі: ад былых дзетдомаўцаў, раскіданых па свеце, да Алеся Адамовіча і Васіля Быкава…
Мяне заўсёды ўражвала, як цягнуцца да цябе добрыя людзі, многім з каторых ты дараваў працяг жыцця на старонках сваіх кніг.
Нават тады, калі яны паміраюць там раней, чым у жыцці. Я добра памятаю тваё сяброўства з Васей Дзятлавым, тваім Лецечкай, з якога эсэсаўскія нелюдзі-дактары высмакталі дзіцячую кроў, аб чым ты напісал, мабыць, самую пранізлівую сваю аповесць «Суд у Слабадзе». Як мог, ты дапамагаў свайму сябру. А потым яго не стала. Няма.
Няма зараз таго гарадзішча ў Кісценях – накрыў Чарнобыль, накрыў, як бачыш, не толькі прастору, але і час.
Няма зараз у цябе і той хаты ў Вільчы.
Няма Быкава і Адамовіча, тваіх папярэднікаў, а па сутнасці, прадвеснікаў твайго літаратурнага жыцця.
Але ёсць ты.
І ёсць Галоска з «Нерушы» – твая Беларусь.
Твая душа, твая мова, твой лёс.
…У фільме «Знакі лёсу. Віктар Казько» ёсць адзін жахлівы, і адначасова… не, не знайду я патрэбнага слова, твой успамін.
З некалі пачутага ад роднай бабулі ты распавядаеш, як знайшла яна цябе ў Азарыцкім канцлагеры, куды падаўся ты ад загінуўшых маці і сястры, пайшоў за дарослымі. Знайшла і панесла да сябе ў вёску, бо сам ісці ты ўжо не мог. Несла яна цябе праз поле, напрамкі, а на мяжы крычаў нешта, скакаў, лямантаваў і махаў кіёчкам нейкі дзядок. Калі дайшла да яго, высветлілася, што несла яна цябе праз міннае поле. Уздыхнуў дзядок з палёгкай і кажа:
— Нехта, відаць, вельмі хоча, каб гэты хлопчык жыў…
Нехта, відаць, вельмі хоча, каб жыла Беларусь.
