У 2014 годзе «Новая газета» напісала пра «Ландрамат» — самую буйную аперацыю па адмыванні грошай ва Усходняй Еўропе. Гаворка ішла аб вывадзе з Расіі 22 млрд даляраў з 2011 па 2014 гады пад выглядам выканання незаконных судовых рашэнняў, прынятых малдаўскімі суддзямі.
З таго часу па ўсім свеце былі распачатыя крымінальныя справы, некаторыя з еўрапейскіх банкаў, якія ўдзельнічалі ў адмыванні расійскіх грошай, былі пазбаўленыя ліцэнзій ці аштрафаваныя.
І хоць галоўнай пацярпелай краінай у гэтай гісторыі была і застаецца Расія, у нас на ўзроўні праваахоўных органаў расследаванне гэтай маштабнай схемы вядзецца вяла. Больш за тое: на мінулым тыдні ўлады Малдовы абвінавацілі расейскія спецслужбы ў свядомым супрацьдзеянні ў расследаванні гэтай справы і ціску на малдаўскіх чыноўнікаў.
На працягу амаль пяці гадоў «Новая газета» сумесна з журналістамі іншых краін свету спрабуе адказаць на галоўныя пытанні ў гісторыі: каму дасталося каля 700 мільярдаў расійскіх рублёў, незаконна выведзеных з Расіі, і на што былі выдаткаваныя гэтыя грошы? І вось, праз пяць гадоў, мы часткова можам адказаць на гэтыя пытанні.
Нам удалося атрымаць унікальныя звесткі аб руху грошай па рахунках кампаній, якія ўдзельнічалі ў адмыванні 22 млрд даляраў. Усяго мы вывучылі 76 тысяч банкаўскіх праводак. Агульны абарот па гэтых транзакцыях склаў 156 млрд даляраў. Грошы, выведзеныя з Расіі, паступілі ў 732 банкі ў 96 краінах свету. Іх атрымалі 5140 кампаній з самых розных юрысдыкцый: ад ЗША і Паўднёвай Афрыкі — да Кітая і Аўстраліі.
Гэтымі звесткамі мы падзяліліся з 61 журналістам з 32 краін свету. У расследаванні ўдзельнічалі Цэнтр па даследаванні карупцыі і арганізаванай злачыннасці (OCCRP), газеты The Guardian, Sueddeutsche Zeitung і іншыя.
У кожнай краіне нашы калегі спрабавалі знайсці канчатковых атрымальнікаў выведзеных з Расіі грошай і зразумець, як грошы былі выкарыстаныя. Як мы і меркавалі, у 700 мільярдаў расійскіх рублёў не было адзінай крыніцы. У агульны кацёл, які мы назвалі «Ландраматам», траплялі грошы ад найбуйнейшых дзяржаўных кантрактаў; ад кантрабанды электронікі, адзення і прадукцыі ваеннага прызначэння; ад крадзяжу актываў у банках; і нават ад фінансавання палітычных праектаў у Еўропе.
Вынікі гэтага расследавання будуць адначасова апублікаваныя ў Расіі, Малдове, Украіне, Вялікабрытаніі, Фінляндыі, Даніі, ЗША, Італіі, Нідэрландах, Швейцарыі і іншых краінах.
Відэа: Глеб Ліманскі, Ганна Ігнаценка, Лілія Шарыпава
Як працаваў «Ландрамат»
У верасні 2014 года з Масквы ў Кішынёў з важнай і сакрэтнай місіяй прыбылі два чалавекі. Праходзячы пашпартны кантроль, яны маглі б выклікаць здзіўленне ў малдаўскіх памежнікаў: іх пашпарты былі выдадзены ў адзін і той жа дзень МЗС Расіі і ўсяго за суткі да прылёту ў Кішынёў. Але малдаўскія спецслужбы былі папярэджаны аб іх візіце. Гасцей з Масквы чакалі і нават ўскладалі на іх прыезд вялікія надзеі.
Маладых мужчын (абодвум было крыху за 30) звалі Аляксей Шматко і Яўген Валатоўскі. Абодва — афіцэры ўпраўлення «К» ФСБ Расеі, якое займаецца контрвыведніцкім забеспячэннем крэдытна-фінансавай сістэмы краіны. Валатоўскі і Шматко прыбылі ў Кішынёў прадстаўляць ФСБ Расіі на сумеснай нарадзе з супрацоўнікамі малдаўскіх праваахоўных органаў. Спецслужбы дзвюх краін павінны былі дамовіцца аб сумесным расследаванні адной з найбуйнейшых аперацый па адмыванні грошай ва Усходняй Еўропе — вывадзе 22 млрд даляраў з Расеі з дапамогай незаконных рашэнняў малдаўскіх суддзяў.
Афіцэраў ФСБ падчас іх паездкі суправаджаў супрацоўнік расейскай амбасады. Прабыўшы ў Кішынёве два дні, Валатоўскі і Шматко вярнуліся ў Маскву. І з таго часу, па заявах малдаўскіх уладаў, расейскія спецслужбы пачалі перашкаджаць расследаванню справы аб адмыванні грошай, а малдаўскія чыноўнікі, якія наведвалі Расію з афіцыйнымі візітамі, — падвяргацца ціску. Гэтая справа ўжо выклікала дыпламатычны скандал паміж Расіяй і Малдовай.
За ўсім стаіць ФСБ?
У мінулы чацвер агенцтва Reuters, спасылаючыся на крыніцы ў малдаўскіх праваахоўных органах і ўрадзе, паведаміла, што за схемай адмывання 22 млрд даляраў праз Малдову могуць стаяць супрацоўнікі ФСБ. А незадоўга да гэтага прэм'ер-міністр Малдовы і старшыня парламента перадалі ноту пратэсту расейскаму паслу ў сувязі з масавымі затрыманнямі, ператрусамі і допытамі малдаўскіх чыноўнікаў у Расіі.
У прыватнасці, Reuters цытуе намесніка генпракурора Малдавіі Юрыя Гарабу, якога два месяцы таму затрымалі ў маскоўскім аэрапорце, нягледзячы на тое, што ён прыбыў у Расію з афіцыйным візітам у складзе дэлегацыі. Усяго малдаўскія ўлады кажуць аб 25 чыноўніках, якія падвяргаліся ціску з боку расейскіх спецслужбаў за апошнія некалькі месяцаў. Аднаго супрацоўніка малдаўскага міністэрства ўнутраных спраў затрымлівалі і дапытвалі 35 разоў за апошні час.
Малдаўскія ўлады звязваюць такія паводзіны расійскіх спецслужбаў не з палітыкай Крамля, а з жаданнем асобных прадстаўнікоў ФСБ перашкодзіць расследаванню справы аб адмыванні 22 млрд даляраў. У ноце пратэсту, перададзенай расійскаму паслу, паводле інфармацыі Reuters, гаворыцца пра тое, што расійскія праваахоўныя органы шмат разоў ігнаравалі просьбы малдаўскіх калегаў дапамагчы ім з расследаваннем і вызначыць паходжанне выведзеных з Расіі грошай.
Як паведамілі крыніцы OCCRP у малдаўскіх праваахоўных органах, цяперашні дыпламатычны скандал пачаўся ў 2014 годзе з нежадання расійскіх спецслужбаў дапамагаць у расследаванні.
«У нас узнікла адчуванне, што яны [Валатоўскі і Шматко] прыехалі не для таго, каб нам дапамагчы, але каб даведацца, як далёка мы прасунуліся ў расследаванні, і атрымаць усе матэрыялы. Пасля гэтага з намі сталі гуляць як быццам у пін-понг; нашы запыты ў Расію пераадрасоўваліся з аднаго падраздзялення ФСБ — у іншае», — кажа на ўмовах ананімнасці супрацоўнік малдаўскіх праваахоўных органаў.
На паведамленне Reuters быў вымушаны адрэагаваць і прэзідэнт Малдовы Ігар Дадон: «Я думаю, што рабіць такія заявы не варта. Цяпер ідзе вельмі дэталёвае расследаванне ўсёй гэтай схемы. Мы ведаем, што праз малдаўскія банкі $ 22 млрд расейскіх грошай сышлі на Захад. У нас распачата ў Малдове некалькі крымінальных спраў з гэтай нагоды. Кампетэнтныя органы займаюцца. Мы спадзяёмся, што расейскія калегі з праваахоўных органаў зробяць усё магчымае, каб праясніць гэтую сітуацыю. Але казаць пра тое, што нейкія дзяржаўныя структуры, сілавыя або іншыя, я думаю, што заўчасна», — паведаміў ён агенцтву RNS.
Крымінальныя справы
Заявы малдаўскіх уладаў аб тым, што за вывадам 22 млрд даляраў з Расеі стаіць ФСБ, можна лічыць эмацыйнай рэакцыяй на нежаданне расійскіх спецслужбаў дапамагаць у расследаванні. І хоць некаторыя афіцэры цэнтральнага апарата ФСБ сапраўды паводзілі сябе дзіўна ў гэтай справе, а адзін — і ўвогуле служыў прыкамандзіраваным супрацоўнікам у банку, які актыўна ўдзельнічаў у незаконным вывадзе сродкаў, тым не менш «малдаўская схема» адмывання была выяўлена ў Расеі менавіта дзякуючы намаганням асобных падраздзяленняў ФСБ. Найперш з упраўлення ФСБ па Маскве і Маскоўскай вобласці.
Але калі справа дайшла да распачынання крымінальных спраў, у Расіі, у адрозненне ад Малдовы і іншых краін, расследаванне пачало тармазіцца.
«Новая газета» яшчэ ў 2014 годзе пісала пра «Ландрамат» — так мы назвалі схему па адмыванні 22 млрд даляраў праз малдаўскі Moldindconbank. Тады ж было заведзена некалькі крымінальных спраў.
Па адной з іх карэспандэнта «Новай газеты» дапытвалі двойчы ў якасці сведкі і нават праводзілі добраахвотную выманне дакументаў.
Аднак гэтыя справы расследаваліся ў акруговых следчых упраўленнях МУС Масквы, яны шматкроць перадаваліся ад аднаго следчага да іншага, ішлі гады, а арганізатараў незаконнага вываду з Расіі амаль 700 мільярдаў усё ніяк не маглі знайсці.
Адначасова ў Малдове, як паведаміў кіраўнік антыкарупцыйнай пракуратуры Віярэл Марар, сёння ў судах разглядаецца 14 спраў у дачыненні да суддзяў, якія выносілі незаконныя рашэнні; таксама расследуюцца справы ў дачыненні да судовых прыставаў, якія спісвалі грошы з рахункаў расійскіх банкаў; пад следствам знаходзяцца і высокапастаўленыя супрацоўнікі Цэнтральнага банка Малдовы.
Не менш актыўна расследуецца крымінальная справа аб адмыванні грошай у Латвіі: грошы, выведзеныя з Расіі ў Малдову, пасля пералічваліся ў Trasta Komercbanka з Рыгі, у якога нядаўна была адкліканая ліцэнзія за сумнеўныя банкаўскія аперацыі.
Тыповы «памыечнік»
За тры гады да візіту супрацоўнікаў упраўлення «К» ФСБ Расіі ў Кішынёў, у 2011-м, 62-гадовы жыхар маскоўскага раёна Зяблікава, Мікалай Гарохаў, шукаў працу. Ён патэлефанаваў па адной з аб'яваў у газеце, і яму прапанавалі стаць рэгістратарам — ён павінен быў афармляць на сябе кампаніі. За кожную фірму яму плацілі па 800 рублёў. З тых часоў, па дадзеных ФНС Расіі, Гарохаў лічыцца дырэктарам у 36 кампаніях.
Маскоўскі пенсіянер сустрэў рэпарцёра «Новай газеты» на парозе сваёй кватэры ў трэніровачных портках. «Я — «намінальшчык», або лепш сказаць, «памыечнік» (фірмы-аднадзёнкі ў Расеі часта называюць «памыйкамі». — Рэд.). Я вельмі шмат мог бы вам расказаць, але зразумейце, там цяпер «Спартак» гуляе. А я па «Спартаку»… » — сказаў Гарохаў.
На наступны дзень пасля таго, як «Спартак» абыграў махачкалінскі «Анжы», Гарохаў сустрэўся з намі ў цэнтры Масквы. «Я вам распавяду гісторыю, якую дакладна паўторыць любы «намінал». Я рэгістраваў фірмы на сваё імя і падпісваў дакументы на адкрыццё банкаўскіх рахункаў. На кожную кампанію іх магло быць да дзясятка: рахункі адкрываліся, праз пару месяцаў закрываліся і адкрываліся новыя», — кажа Гарохаў.
А ў 2013—2014 гадах яго пачалі выклікаць у падатковую інспекцыю і паліцыю.
«Мне сказалі: ты — памыечнік. Ты ведаеш, што з гэтых кампаній мільёны выводзіліся з Расеі? З таго часу я спрабую ад гэтых кампаній пазбавіцца «, — кажа Гарохаў і паказвае сваю заяву ў падатковую, дзе сцвярджае, што не меў рэальнага дачынення да зарэгістраваных на яго імя фірмаў. Але ў карэспандэнта «Новай газеты» ён на ўсялякі выпадак спытаў, колькі прайшло грошай па рахунках яго кампаній, мабыць, спадзеючыся неяк заявіць свае правы на гэтыя сродкі. Апроч 800 рублёў за кожную кампанію, яму абяцалі каля 20 тыс. рублёў на месяц як «дырэктару». Але гэтых грошай не заплацілі.
Адной з зарэгістраваных на імя Гарохава фірмаў было ТАА «Легат». З рахункаў гэтай кампаніі было выведзена 1,4 млрд рублёў па «малдаўскай схеме».
Схема на каленцы
У студзені 2011 года кампанія з Вялікабрытаніі Valemont Properties Ltd нібыта набыла вэксаль у другой фірмы з Вялікабрытаніі Goldbridge Trading Ltd. Намінал вэксаля — 400 млн даляраў. Даручальнікамі па вэксалю былі некалькі кампаній з Расіі, уключаючы «Легат» «памыечніка» Гарохава і грамадзянін Малдовы Максім Мішчачыхін.
Калі прыйшоў час па вэксалю разлічвацца, усе плацельшчыкі (і Goldbridge Trading, і расійскія фірмы, і грамадзянін Малдовы) паведамілі, што доўг яны прызнаюць, але грошай у іх няма. І тады кампанія Valemont Properties у красавіку 2012 года звярнулася ў суд раёна Рышкань горада Кішынёва па месцы рэгістрацыі Мішчачыхіна. Уся роля грамадзяніна Малдовы, які 400 млн даляраў у жыцці не бачыў, зводзілася менавіта да гэтага — забеспячэння малдаўскай юрысдыкцыі, дзе ў арганізатараў схемы былі добрыя сувязі.
І ў канцы красавіка 2012 года суддзя Валерый Гышкэ вынес рашэнне аб спагнанні на карысць Valemont Properties 400 млн долараў. Па паведамленнях малдаўскіх СМІ, Гышкэ, як і іншыя суддзі, якія прымалі аналагічныя рашэнні, знаходзіцца пад следствам.
Сёння ўжо вядома, што ўсе гэтыя вэксалі, паручыцельствы і судовыя рашэнні былі фіктыўнымі. Галоўнай мэтай было атрыманне легальнага абгрунтавання для вываду грошай з Расіі.
Уся схема была прыдумана ў 2010 годзе буйнымі расійскімі «абнальшчыкамі на каленцы», як прызнаўся адзін з іх «Новай газеце». У той час «абнальшчыкі» сутыкнуліся з сур'ёзнай праблемай: расейскія грошы сумніўнага паходжання стала цяжэй адпраўляць за мяжу па стандартнай тады схеме фіктыўнага імпарту. Таму што сістэмы адсочвання перамяшчэння тавараў праз мяжу аўтаматызаваныя, і кантрольныя органы ў рэжыме анлайн бачылі, калі тавар рэальна перасякаў мяжу, а калі пад выглядам імпарту з краіны проста выводзіліся грошы, здабытыя злачынным шляхам.
І ўся навацыя «Ландрамата» заключалася ў тым, што абнальшчыкі атрымлівалі жалезную падставу для вываду грошай за мяжу — рашэнне суда.
Пасля таго як Валерый Гышкэ вынес рашэнне аб спагнанні 400 млн даляраў на карысць Valemont Properties, у справу ўключылася судовы прыстаў Святлана Мокан. Яна адправіла лісты ў банкі Малдовы з патрабаваннем прымусова спагнаць сродкі з даўжнікоў, калі іх рахункі выявяцца на тэрыторыі рэспублікі. У любой іншай сітуацыі шанцы выявіць рахункі расійскіх фірмаў-аднадзёнак на тэрыторыі Малдовы раўняліся б нулю. Але ў выпадку з «Ландраматам» усё было прадугледжана загадзя.
Кіраўнік злачыннай супольнасці
У Святланы Мокан былі адкрыты рахункі ў малдаўскім Moldindconbank. Па шчаслівым супадзенні ў той жа час у гэтым банку былі адкрыты карэспандэнцкія рахункірасійскіх МАСТ-банка і Інтэркапітал-банка.
Менавіта ў гэтых банках абслугоўвалася фірма «Легат» пенсіянера Мікалая Гарохава. Атрымаўшы судовы загад Святланы Мокан, супрацоўнікі Moldindconbank прымусова спагналі сродкі з карэспандэнцкіх рахункаў расійскіх банкаў для пагашэння фіктыўнай запазычанасці фірмы «Легат». Патрапіўшы на рахункі прыстава Мокан, расійскія рублі былі канвертаваны ў даляры і пералічаныя на рахунак брытанскай кампаніі Valemont Properties.
Так пад прыкрыццём судовага загаду з ліпеня па верасень 2012 года нібыта ад імя «Легата» на рахунак Valemont Properties паступіла 1,4 млрд рублёў.
МАСТ-банк і Інтэркапітал-банк уваходзілі ў групу Сяргея Магіна, асуджанага ў 2017 годзе за арганізацыю злачыннай супольнасці, якая займалася адмываннем грошай. Паводле дакументаў з крымінальнай справы, на разліковыя рахункі фіктыўных кампаній у банках Магіна са студзеня 2012-га па ліпень 2013 паступіла 169 млрд рублёў. «За ажыццяўленне незаконных банкаўскіх аперацый з грашовымі сродкамі кліентаў члены злачыннай супольнасці атрымлівалі камісію ў памеры не менш за 2,5% ад кожнай з пералічаных і абналічаных грашовай сумы і не менш за 1,3% ад кожнай канвертаванай у замежную валюту і выведзенай за мяжу сумы», — гаворыцца ў матэрыялах крымінальнай справы.
Але Сяргей Магін быў не адзіным расійскім абнальшчыкам, які працаваў па малдаўскай схеме, а такіх кампаній, як «Легат», і такіх дырэктараў, як заўзятар «Спартака» Мікалай Гарохаў, былі сотні. Мы пагаварылі і з іншымі «намінальшчыкамі», чые кампаніі таксама пераводзілі грошы ў Малдавію. Іх гісторыі аж да дробных дэталяў ідэнтычныя той, што распавёў Гарохаў.
На рахунак толькі Святланы Мокан за час працы «Ландрамата» паступіла 17 млрд даляраў.
Увесь абнальны свет
Па «малдаўскай схеме» працавалі не толькі банкі Сяргея Магіна, але амаль усе буйныя расійскія абнальшчыкі.
Усяго ў пераводзе грошай у Moldindconbank з дапамогай фіктыўных рашэнняў судоў былі заўважаныя амаль 20 расійскіх банкаў (у большасці з іх адкліканы ліцэнзіі за сумнеўныя банкаўскія аперацыі). У топ-5 расійскіх крэдытных устаноў, якія адправілі найбольшую колькасць грошай у Малдову, уваходзіла два банкі Аляксандра Грыгор'ева — «Рускі зямельны банк» (РЗБ) і банк «Западный». Толькі праз іх па «малдаўскай схеме» з Расеі было выведзена за 10,6 млрд даляраў.
Аляксандр Грыгор'еў родам з Санкт-Пецярбурга. Да таго як ён стаў саўладальнікам РЗБ і «Западнага», яго ведалі як асноўнага акцыянера будаўнічай кампаніі «СУ-888» з Якуцка, якая ўдзельнічала ў некалькіх буйных дзяржаўных праектах. Аднак, прыйшоўшы ў банкаўскі бізнэс, Грыгор'еў пазнаёміўся з некалькімі буйнымі гульцамі на рынку незаконных банкаўскіх паслуг. І ў набытыя ім банкі пацягнуліся кліенты буйных абнальшчыкаў.
Сёння Аляксандр Грыгор'еў знаходзіцца пад вартай па справе, не звязанай з «Ландраматам». Грыгор'ева і яго партнёраў абвінавачваюць у крадзяжы актываў з растоўскага банка «Донінвест». Спраў у дачыненні да Грыгор'ева ў сувязі з вывадам сотняў мільярдаў рублёў з Расіі, наколькі вядома «Новай газеце», няма.
Ігар Пуцін, стрыечны брат прэзідэнта. Фота: РІА «Новості»
У Грыгор'ева, пакуль ён знаходзіўся на волі і пакуль яго банкі працавалі па «малдаўскай схеме», былі ўплывовыя партнёры. У раду дырэктараў РЗБ уваходзіў Ігар Пуцін, стрыечны брат прэзідэнта Расіі. Да РЗБ у Ігара Пуціна ўжо быў досвед працы ў банкаўскай сферы: напрыклад, ён уваходзіў у раду дырэктараў «Мастер-Банка», у якога таксама была адкліканая ліцэнзія за адмыванне злачынных даходаў.
Пуціна і Грыгор'ева, падобна, звязвалі даўнія партнёрскія адносіны. Пуцін уваходзіў у раду дырэктараў будаўнічай кампаніі «СУ-888», а таксама падольскага Промсбербанка — у абедзвюх структурах Грыгор'еў быў акцыянерам. Аднак пасля партнёры разышліся, і Ігар Пуцін нават апублікаваў адмысловы ліст, у якім падкрэсліў неабходнасць радыкальнага аздараўлення банкаўскай сістэмы.
У сітуацыі з РЗБ, як пісаў Пуцін, «кампетэнтныя крыніцы загадзя папярэдзілі мяне аб рэальным становішчы спраў, пацвердзіўшы мой страх. Разумеючы, што не ў сілах змяніць фінансавую палітыку, я вырашыў пакінуць раду дырэктараў банка».
У банку «Западный» у Грыгор'ева быў іншы ўплывовы партнёр — Юрый Ансімаў, генерал ФСБ. У квартальнай справаздачы «Западнага» яго месца працы ўказвалася проста — апарат прыкамандзіраваных супрацоўнікаў (АПС) ФСБ. У АПС ФСБ уваходзяць афіцэры, якіх дырэктар службы прызначае ў розныя кампаніі для таго, каб за імі прыглядаць.
У той час, пакуль за банкам «Западный» прыглядалі супрацоўнікі ФСБ, з яго па «малдаўскай схеме» з Расіі вывелі амаль 930 млн даляраў.
І Грыгор'еў, і Ансімаў, з якімі «Новая газета» сустракалася раней, адмаўлялі свой удзел у «малдаўскай схеме». Грыгор'еў настойваў на тым, што яго банкі праводзілі легальныя здзелкі. А Ансімаў сцвярджаў, што не ведаў аб аперацыях, якія праводзяцца «Западным» праз Малдову.
