На Канскім кінафэстывалі 9 траўня адбылася прэм’ера фільму Сяргея Лазьніцы «Данбас». Рэжысэр даў інтэрвію Радыё Свабода.
Чатыры гады таму Сяргей Лазьніца здымаў кіеўскі Майдан, а ў «Данбасе» распавядае пра тое, што адбылося на тэрыторыі, якая адпрэчыла рэвалюцыю і пагрузілася ў вайну, прыдуманую ў Маскве. Расейскія вайскоўцы няўмела імітуюць жыхароў Горлаўкі, кудысьці ідуць таварныя вагоны з вугалем, а новыя гаспадары жыцьця — «апалчэнцы» — рабуюць ўсіх запар — ад бедных бабулек да мясцовых багацеяў.
Пэрсанажы «Данбасу» разыгрываюць сапраўдныя сцэны з жыцьця Наваросіі, рэканструюючы сюжэты, якія рэжысёр знайшоў у інтэрнэце. Вось «апалчэнцы» дэманстратыўна караюць сваіх бездапаможных таварышаў, абвінавачаных у крадзяжы тэлефона, а ў саміх маюцца горы нарабаванай тэхнікі… Вось натоўп зьдзекуецца са старога, западозранага ў супрацоўніцтве з украінцамі… А вось пераможцы гуляюць: герой п’есы Гогаля «Жаніцьба» Іван Паўлавіч Яічніца, які ператварыўся ў хліпкага апалчэнца, заключае шлюб зь ня першай маладосьці грамадзянкай Наваросіі.
«Глядзіш на гэта, і нібыта тое, што адбываецца, ужо нехта зрэжысіраваў, гэта апрацаваны мастацкі матэрыял. Вось гэта надзіва. Менавіта гратэскныя формы, фарс», — казаў Сяргей Лазьніца ў 2015 годзе, калі пачаў працаваць над сцэнарам «Данбаса».
Гэта другая карціна Сяргея Лазьніцы, у якой зьяўляюцца пэрсанажы «рускага сьвету». У дакумэнтальным фільме «Дзень Перамогі» (2018) «начныя ваўкі» і іншыя ура-патрыёты са сьцягамі Наваросіі і георгіеўскімі стужкамі адзначаюць 9 мая ў Бэрліне.
Здымаўся «Данбас» у Крывым Рогу, над карцінай працавала вялікая міжнародная каманда, у тым ліку расейцы, але цяжка ўявіць, што фільм выйдзе ў пракат у сучаснай Расеі.
Як рэагавалі жыхары Крывога Рога на сьцягі Наваросіі на здымачнай пляцоўцы? На гэта і іншыя пытаньні Дзьмітрыя Волчака Сяргей Лазьніца адказвае пасьля канскай прэм’еры «Данбасу»: фільм адкрыў фэстывальную праграму «Асаблівы погляд».
— Сяргей, вы працавалі і з прафэсійнымі рэпартажамі, і з аматарскімі запісамі з YouTube і на іх аснове прыдумлялі, рэканструявалі сцэны. Вось, напрыклад, пышнае вясельле палявога камандзіра — гэта знакамітая жаніцьба Матаролы?
— Не, гэта вясельле апалчэнкі зь мянушкай Лялька і апалчэнца БМВ. У іх было шмат такіх вясельляў. Я ўзяў адно з самых яркіх.
— Як вы працавалі з гэтым відэаматэрыялам і як ператваралі дакумэнтальныя сцэны ў кіно?
— Я быў уражаны, наколькі гэтае відэа амбівалентнае. З аднаго боку, трагедыя, з другога — гратэск. Я вырашыў апісаць сытуацыю, у якой усё ператвараецца ў кашмар, у падзеньне і дэструктурызацыю, у поўнае разбурэньне грамадзтва. Абраў характэрныя эпізоды і характэрныя, на мой погляд, гісторыі, а потым паспрабаваў стварыць структуру, дзе гэтыя эпізоды зьвязаны адзін з адным.
У мяне ёсьць выдатны рэфэрэнс — «Прывід свабоды» Бунюэля. Там з аднаго эпізоду ў іншы пераходзіў герой папярэдняга эпізоду, потым мы яго гублялі, і новы герой пераходзіў у наступны эпізод. Я абраў такую форму, а далей мы рабілі рэканструкцыю выбраных мной аматарскіх відэасюжэтаў з акторамі. Нешта я перапісваў, паколькі ў жыцьці ніхто не адпавядае з драматургіяй, якую патрабуе экранны час. Але дух ўсё ж атрымалася захаваць.
— Фільм Бунюэля канчаецца тым, што дэманстранты крычыць «Далоў свабоду!». «Данбас» таксама аб гэтым: і людзі адмовіліся ад свабодаў, і свабода адмовілася ад іх.
— Так, гэта такая трагічная карціна, але яна трагіфарсавая, там ёсьць эпізоды, дзе нельга ўтрымацца ад сьмеху.
— Самая сьмешная сцэна — гэта візыт да начальніка (гэта Захарчанка?) віцэ-прэзыдэнта Фонду пакутніка Хвядоса Херсонскага — дамы зь велізарным жабо, якая, зьбіваючыся, нясе ахінею пра мошчы сьвятога Чурылы Плёнкавіча, а насамрэч хоча нешта выцыганіць. Але яна — маленькі прайдзісьвет, а ён — вялікі, і ён яе як прусака зьнішчае. Выдатная акторка!
— Жанна Лубганэ з драматычнага тэатру ў Даўгаўпілсе. Я ўжо працаваў зь ёй у фільме «Рахманая». А яе партнэр у гэтай сцэне — Вадзім Дубоўскі, які ў мяне здымаўся ў «Рахманай». Ён водзіць грузавікі па Злучаных Штатах Амэрыкі і сьпявае.
— Так, знакаміты «дальнабойшчык, які сьпявае».
— Я вельмі хачу, каб ён стаў акторам, ён надзвычайны і харызматычны актор. Але гэта не Захарчанка — гэта хлопец, які кіраваў іншай вобласьцю. Уся гісторыя адбылася насамрэч, я толькі сёе-тое зьмяніў у фінале.
— У іншай сцэне немагчыма не апазнаць казака Бабая ў чорнай папасе. А вось аднаго пэрсанажа я не пазнаў, хоць напэўна ёсьць прататып, — гэта сьмелая старая, якая стала палявым камандзірам, што абшуквае і прыніжае пасажыраў аўтобуса, кажучы: «У нас ва ўсіх мама хворая».
— Гэта фантастычная акторка Алена Хіжная з Кіева. А гісторыю мне распавёў фатограф і рэжысэр-дакумэнталіст з Днепрапятроўска Саша Тычынскі: гэта адбылося зь ім і нямецкім журналістам, якога ён суправаджаў ў паездцы на Данбас. Я яго запісаў, а потым падумаў — было б выдатна, каб Саша і сыграў самога сябе. Ён з радасьцю прыехаў, выдатна сыграў.
— У прынцыпе, ня важна, хто прататып — Захарчанка або Платніцкі, Матарола або Бабай, яны ўсё узаемазаменныя…
— Гэта сытуацыі тыпалягічныя, яны падобныя. Я думаю, што паўсюль на тэрыторыі, дзе ідзе вайна, пачынаецца такое закісаньне і хаос, грамадзтва практычна зьнікае. Вайна падобная ў любой культуры, у любым асяродзьдзі, у любым соцыюме. Сытуацыя разьвіваецца паводле адных і тых жа законаў, таму што чалавек такі ўжо ад прыроды.
— Вы здымалі фільм «Данбас» у краіне, дзе вайна працягваецца цяпер, за два крокі ад Данбасу. Зразумела, што ніхто на здымачнай пляцоўцы ня можа ўспрымаць вайну абыякава. Як вы працавалі ў Крывым Рогу, сярод людзей, якія так ці інакш ўцягнутыя ў гэтую трагічную гісторыю?
— Гэта вельмі блізкае перажываньне для многіх, хто жыве там. У нас шмат непрафэсійных актораў масавых сцэн, якіх мы знайшлі ў Крывым Рогу, каля дзьвюх тысяч чалавек зьняліся ў карціне. Некаторыя часам казалі: «Выбачайце, але я сэпаратыста не магу граць». Я гэта пачуцьцё выдатна разумею. Чалавеку, які жыве там і ў якога, крый Божа, хтосьці загінуў, гэта, вядома, вельмі балюча.
У сцэне на блёкпосьце, дзе мужчын распранаюць, каб паглядзець, ваяваў ці не ваяваў, грала шмат малых, якія гэтак жа праходзілі блёкпост. Яны пазьбеглі горшай долі, ім удалося выскачыць. Я чуў вялікую колькасьць трагічных гісторый. Гэта даволі балючы працэс: ты перажываеш і, з другога боку, павінен рабіць фільм, і гэта перажываньне не павінна тваю працу скажаць, трэба старацца ўсё ж быць аб’ектыўным, наколькі гэта магчыма.
— Ці зьмянілася ваша разуменьне данбаскага канфлікту за час здымак?
— Не, не зьмянілася. Я сапраўды гэтак жа да яго ставіўся, як і да таго, як туды прыехаў. Я проста там сутыкнуўся непасрэдна зь людзьмі, якія перажылі гэта — гэта зусім іншае адчуваньне. Але што я думаў пра гэта да таго, то і працягваю думаць цяпер.
— Нямецкі журналіст шукае камандзіра, шукае таго, хто ўсё гэта задумаў. А ўсе ківаюць адзін на аднаго. Мы разумеем, што камандзір насамрэч з Расіі, там гэтыя людзі таксама прысутнічаюць, але адмаўляюцца сябе называць, кажуць, што яны з Горлаўкі…
— Гэта ўсё падобна на маскарад, дзе маскай спрабуюць прыкрыць тое, што ўсім даўно вядома. Але ў гэтую гульню па нейкай прычыне працягваюць гуляць. А навошта гэта трэба? Бо ўсе ўсё цудоўна разумеюць, але разам з тым для гледачоў і чытачоў яны працягваюць гуляць гэты спэктакль. Такі фэномэн дзіўны. Бо да гэтага часу ўсё не названа так, як павінна быць названа. Нейкая недагаворанасьць прысутнічае.
— І сутнасьць гэтага працэсу — пераразьмеркаваньне тых нешматлікіх багацьцяў, якія засталіся ў гэтых людзей. У бізнэсмэна адбіраюць джып, у бабулькі кавалак сала, пры гэтым нешта кажучы аб барацьбе з фашызмам. І едуць, і едуць вагоны з вугалем кудысьці.
— Гэта рабаваньне, гэта проста рабаваньне, якое прыкрытае прыгожымі словамі, жэстамі, сьцягамі. Сутнасьць — гэта карупцыя і рабаваньне, больш нічога, ну яшчэ ўлада, што мае дачыненьне да пераразьмеркаваньня дабротаў, больш ні да чаго.
— Фільм называецца «Данбас», але ён ня толькі аб гэтай тэрыторыі. Такі Данбас можна зладзіць дзе заўгодна. Нядаўна прайшла прэм’ера вашай дакумэнтальнай стужкі «Дзень Перамогі», зьнятай у Бэрліне. У Трэптаў-парку таксама можна зладзіць Данбас. Гэта агульная гісторыя, гэтыя два фільмы зьвязаныя.
— Безумоўна, зьвязаныя паміж сабою — пэрсанажамі ва ўсякім выпадку.
— А пэрсанажы існуюць у расейскай літаратуры. Ваш герой, якога завуць Іван Паўлавіч Яічніца, ён зь п’есы Гогаля «Жаніцьба», раптам апынуўся ў Данецку. А на вуліцы зьяўляецца Дастаеўскі…
— Так. Зьяўляецца пэрсанаж, які ідзе супраць плыні. Гэта той жа самы Яічніца, толькі яму бараду прыляпілі. Жарт прыхаваны, ён невідавочны, але хто ведае — убачыць.
— Дастаеўскі выходзіць з натоўпу, які вядзе на расправу чалавека, западозранага ў тым, што ён працаваў на ўкраінцаў. Фактычна гэта эвангельская сцэна — ганьбаваньне Хрыста.
— Так, але я б не праводзіў такой прамой аналёгіі. Гэтая гісторыя адбылася ў горадзе Зугрэс. Я запісаў сцэну ў сцэнары — пасьлядоўнасьць дзеяньняў, дыялёгі, драматычнае разьвіцьцё — паводле аматарскага відэазапісу. Потым разыграў яе з акторамі. А відэа здымаў нейкі хлопец, які сьмяяўся, кпіў, парады даваў. Яно мяне ўразіла: наколькі можна страціць твар чалавечы.
Гэта нагадвае акцыю Марыны Абрамовіч, калі людзі адчулі, што яны беспакараныя, маюць права рабіць зь яе целам, што ім заманецца, і да чаго гэта дайшло. Так паступова пачынаецца — з жартаў, з сэлфі, з курэньня ў твар, са зьнявагі, а потым пераходзіць да расправы.
Гэта адзін з кульмінацыйных момантаў у карціне: да чаго ўсё можа прывесьці, як гэта ўсё можа скончыцца, разьвіваючыся такім чынам. Уся гэтая хлусьня, уся гэтая карупцыя ў шырокім сэнсе і гэты распад прыводзяць да такой катастрофы, да кашмару.
— І адразу за гэтай сцэнай вясельле. Пастаянна мяняецца жанр — ад трагедыі да фарсу і назад.
— Так, кантрасны душ. Мне здаецца, што павінна быць менавіта так. Там зусім іншая інтанацыя, іншая эмоцыя, іншае пачуцьцё выклікае ў гледача. І потым зноў кантрасны душ… Ня будзем расказваць.
— І проста на вясельлі нагадваюць пра тое, што адбывалася, паказваюць у тэлефоне зьдзек зь няшчаснага старога.
— Як гэта можа суіснаваць? Дзіўная рэч.
— Мяне пытаюць вашы прыхільнікі, калі пакажуць фільм у Расеі. Я ім адказваю, што не магу ўявіць гэтую карціну на расейскім экране хоць бы таму, што вашы героі размаўляюць на той мове, на якой яны размаўляюць, а цяпер гэта ў Расеі забаронена Раскамнаглядам. Акрамя таго, мы ведаем, што прыходзяць шалёныя людзі ў кінатэатар, як гэта было на «Артдокфэсьце», і абліваюць экран якой-небудзь дрэньню. Такія фільмы не паказваюць у Расеі па самых розных прычынах…
— Ня ведаю, пажывём — пабачым. Мне цікава, як фільм будзе ўспрыняты. Таму што адна справа — што я пра гэта думаю, а іншая справа — як гэта ўспрымуць людзі, якія глядзяць на гэта па-свойму. Я стараўся не займаць нічый бок. Дакладней так: я на баку людзей, чалавека. Я кажу пра тое ці паказваю тое, што мяне абурае, дзівіць, тым ня менш, я не хачу дыктаваць сваю пазыцыю гледачу, не хачу адбіраць у яго права на ўласнае меркаваньне.
Гэтага правіла я прытрымліваюся ва ўсіх карцінах. А што тычыцца Раскамнагляду, я проста ігнарую падобныя абмежаваньні, паколькі людзі размаўляюць так, як яны размаўляюць. Раскамнагляд паспрабаваў нешта зрабіць з Telegram, па-мойму, яму ня вельмі ўдалося. Складана забараніць мову, яе немагчыма забараніць — гэта ўсё роўна што сьвежае паветра забараняць.
— Але яны ўпарта спрабуюць гэта зрабіць.
— Гэта немагчыма. У рэшце рэшт, людзі ўсё ўбачаць па інтэрнэце.
— Вы сказалі, што вы на баку людзей. Я думаў, а ці ёсьць ня злыдні ў вашым фільме? Тыя людзі, якія едуць у аўтобусе? І яшчэ маці, якая адмаўляецца выходзіць з хованкі…
— Так. Ёй сорамна за дачку, якая, мабыць, жыве з заможным кіраўніком гэтай тэрыторыі. І іншым людзям таксама сорамна. Ёсьць там людзі, калі прыгледзецца, але пераважна, вядома, ілоты.
— Гэты распад, гэтая дэзінтэграцыя, пра якую вы кажаце, калі-небудзь скончыцца ці ўсё зусім безнадзейна?
— Па вялікім рахунку гэта безнадзейна, паколькі адзінае, што можа спыніць, — гэта выхаваньне, адукацыя, тое, чым менш за ўсё займаюцца. Справа не ў эканоміцы, а ў стане сьвядомасьці. Яна, на жаль, ня вельмі радуе. Што чытаюць людзі, якія прымаюць рашэньні? Нічога не чытаюць. Што для іх зьяўляецца прыярытэтам, што яны паважаюць, чым пагарджаюць? На жаль, гэтым ніхто не займаецца, чым далей, тым больш дзікія, неадукаваныя, нявыхаваныя людзі. Гэта можа спыніць сям’я, школа, культура.
— Гогаль і Дастаеўскі.
— Гогаль, Дастаеўскі, Талстой і ўсе астатнія.
— Яны ж самі зьявіліся з рускай літаратуры, якую не прачыталі. Прыдуманыя гэтымі пісьменьнікамі, але ня ведаюць, што яны ўжо апісаныя.
— Напрыклад, абэрыуты, Хармс. Я чытаў даносы з Смаленскага архіву, знайшоў такую кніжку выдавецтва «Ардис»: яны перадрукавалі з камэнтарамі даносы, якія людзі пісалі ў 1929-30 гадах у аддзяленьні міліцыі. Гэтыя дакумэнты вывезьлі немцы, калі акупіравалі Смаленск, потым гэта аказалася ў Гувэраўскім архіве. Там мова Хармса. Людзям для таго, каб зьмяніцца ці нешта зрабіць з сабой, неабходна прачытаць і над гэтым падумаць, а ніхто не чытае. Надзвычайны пісьменьнік Ляскоў, не чытаюць у Расеі ніколі. Або Тургенеў — не зразуметы, а там вельмі важныя рэчы.
— Як ўкраінская дзяржава ўдзельнічала ў падрыхтоўцы фільму? І як да вас ставіліся чыноўнікі ў Крывым Рогу?
— Дзяржаўны фонд падтрымкі кіно, які ўзначальвае Філіп Ільенка, падтрымаў фільм, вялікі ім дзякуй. Зараз ва Ўкраіне 30-40 карцін у год выходзіць гульнявых, ужо тры-чатыры гады фільмы фінансуюцца. Ёсьць цудоўныя акторы ва Ўкраіне, цудоўныя каманды прафэсіяналаў, рабочыя-пастаноўшчыкі цудоўныя, хлопцы-асьвятляльнікі надзвычайныя.
Астатняя частка фінансаваньня зь Нямеччыны, Румыніі, Нідэрляндаў і Францыі. У мяне выдатная міжнародная каманда, на пляцоўцы гучала дзесяць моў. Працоўная мова — ангельская. Я заўсёды так працую. Гэта цудоўна, калі ў карціне аб’ядноўваецца вопыт і талент бліскучых прафэсіяналаў з розных культур.
З чыноўнікамі ў Крывым Рогу ніякіх праблем не было, атрымалася ўсім растлумачыць, што мы робім, наколькі гэта важна. Таварыства вэтэранаў АТО нам дапамагала, адміністрацыя мясцовая таксама дапамагала, міліцыя. У нас ёсьць сцэны, дзе носяць каларадзкія стужачкі, дзе трэба было вывешваць сьцяг «Наваросіі». Украінскі капрадусар баяўся, што жыхары гораду будуць неяк абурацца, перашкаджаць здымкам, але не, нічога такога не было.
Наогул украінцы — народ вельмі артыстычны, як італьянцы ці французы, можна здымаць многіх, не тлумачачы, што неабходна рабіць, усё выдатна самі разумеюць. У некаторых сцэнах непрафэсійныя хлопцы лепш гралі, чым заслужаныя артысты. Многія сцэны вельмі складаныя, мы рэпэціравалі доўга, было два месяцы рэпэтыцый. Самая складаная сцэна — зьбіцьцё, шмат пластоў, шмат узроўняў, шмат актораў, неабходна ўсё гэта паставіць. Вось гэта вельмі цікава: як зрабіць так, каб я, як глядач, апынуўся ўнутры падзеі, якая практычна дакумэнтальна разгортваецца перад маімі вачыма.
— Што вы, аўтар карціны «Майдан», думаеце пра тое, што адбылося ва Ўкраіне за гэтыя чатыры гады?
— У мяне ніколі не было вялікіх ілюзій, так што маё стаўленьне да таго, што адбылося, ніколькі не зьмянілася. Украіна як была іншай у дачыненьні да Расеі, так яна і застаецца іншаю. А зьмены, рух у бок, умоўна кажучы, Захаду — працяглы працэс, гэта не адно пакаленьне. Адразу нічога ня будзе, але нейкія зьмены ёсьць, я гэта адчуў. Гэта вельмі доўгі шлях. Чакаць чагосьці ад новай улады, ад людзей, якія зьмянілі рыторыку, але засталіся ў нейкай ступені ранейшымі, я думаю — ілюзія.
— Прыхільнікаў «Наваросіі» сустракалі там?
— Сустракаў. Але многія зразумелі, што гэта такое. Існаваньне гэтага анкляву многіх працьверазіла. Стала ясна, што ніякае разьвіцьцё немагчымае ў такіх умовах. Ніхто не хацеў бы сваёй тэрыторыі падобнага гібеньня. Як бы хто ні ставіўся да цяперашняй украінскай улады, паўтарыць шлях Данецку і Луганску ніхто ня хоча.
