Сорак гадоў таму ў беларускай частцы Белавежскай пушчы быў знойдзены «Яцвяжскі слоўнічак». Ён дагэтуль не дачакаўся ўвагі беларускіх навукоўцаў.
Ад безуважнасці да..?
Няўвага беларускай навукі і не дужа здзіўляе — у слоўнічку, які знойдзены за 200 км ад цяперашняй мяжы з Літвой, на дзве траціны балцкая лексіка, вядомая з літоўскай, латышскай, старапрускай моў. Ці маем сярод беларускіх мовазнаўцаў адмыслоўцаў, якія б маглі арыентавацца ў гэтай стыхіі адначасова,— пытанне рытарычнае.
Дзіўна, але ў Беларусі дагэтуль няма ніводнай універсітэцкай кафедры балтыстыкі — нягледзячы ні на багацце балцкіх рачных і азёрных назваў, ні на ўплецены ў беларускія гаворкі багаты балцкі лексічны слой. Напрыклад, толькі з косаўскай гаворкі, што зафіксаваная ў выдадзеным нябожчыкам Зайкам слоўніку, аўтар гэтых радкоў вычапіў пад паўсотню каларытных балтызмаў, публікацыя неўзабаве з’явіцца.
Негатыўнае стаўленне да «балцкай тэмы» ў БССР добра ілюструецца хоць бы забаронай навуковай канферэнцыі «Этнагенез беларусаў», якую рыхтавалі правесці ў Менску ў 1973-м годзе. Тады ігнараванне «Яцвяжскага слоўнічка» было заканамерным, але неразумна ігнараваць яго цяпер. Здаецца, гэтым летам хіба што ў пружанскай раённай газеце «Раённыя будні» адным абзацам згадалі 40-гадовы юбілей знаходкі, і тое дзякуючы мастацкаму фестывалю «Рэха даху», на якім прагучаў выступ пра слоўнічак.
Быў ці не?
Цікава, што акалічнасці агалошвання «Яцвяжскага слоўнічка» чымсьці нагадваюць сітуацыю з «Менскай малельняй», і гэты паралелізм надае таямнічасці і першаму, і другому. Нагадаю, што збіральнік звестак пра народную спадчыну Міхаіл Кацар у сваім дзённіку пад 1940-м годам (тады яму было крыху больш за трыццаць год) запісаў ад жыхароў Менску пра «менскую малельню» на беразе Свіслачы, у складзе якой быў і вялікі камень. Той камень, як вядома, цяпер у Музеі валуноў. Дык вось, Кацараў дзённік згарэў разам з ім самім падчас загадкавага пажару ў яго хаце ў 1995 годзе. Але дзённік быў перапісаны, і ў копіі дайшоў да нас. Больш ніякіх сведчанняў пра «Менскую малельню» ніхто не зафіксаваў і не здабыў.
А паралель з «Яцвяжскім слоўнічкам» тут вось якая. Улетку 1978 года 18-гадовы шукальнік старыны на прозвішча Зінаў падарожнічаў па Белавежскай пушчы, хадзіў ад вёскі да вёскі, пытаючы пра цікавыя старыя рэчы. На хутары ў раёне колішняга балота Вялікі Нікор (у савецкія часы балота было асушанае, і толькі залетась пачалі трохі аднаўляць) у Пружанскім раёне, у старога дзеда выкупіў кніжку з малітвамі на лаціне. А ў канцы малітоўніка былі ўплеценыя некалькі старонак (шэсць ці сем) з рукапісным тэкстам. Тыя старонкі мелі загаловак па-польску «Паганскія гаворкі з Нараву» (PoganskiegwaryzNarewu).
Дык вось, потым Зінаў пайшоў у войска, а яго бацькі выкінулі ўсе кніжкі з рэлігійным зместам, у тым ліку і гэты малітоўнік. Але Зінаў заранёў перапісаў слоўнічак, бо не ўсе літары добра чыталіся, а яму як даследчыку хацелася большай яснасці. У 1983 годзе Зінаў даслаў копію ў Віленскі ўніверсітэт, там слоўнічкам заняўся нябожчык лінгвіст Зінкявічус, які ў 1984 годзе надрукаваў артыкулы на гэтую тэму ў віленскім і маскоўскім навуковых часопісах. Праз год былі і іншыя мовазнаўчыя публікацыі.
Што вядома
Такім чынам, вызначаючы, ці слоўнічак — праўдзівы, можам абапірацца толькі на аналіз лексікі з «Яцвяжскага слоўнічка». А лексіка там разнастайная. На думку мовазнаўцаў, гэта або істотна літуанізаваная яцвяжская мова, або гэта моцна яцвягізаваная літоўская мова, або, нарэшце, гэта запісаныя разам словы і з яцвяжскай, і з літоўскай мовы (загаловак жа ў слоўнічка «гаворкі», а не «гаворка»).
Яшчэ пра слоўнічак вядома, што на хутар той малітоўнік прывезлі з блізкага датуль мястэчка Белавежа. Складальнікам слоўнічка, відаць, быў каталіцкі святар, бо малітоўнік на лаціне, а слоўнічак ён назваў «паганскія гаворкі». Таксама ён, відаць, быў тутэйшым па паходжання, бо ў «польскай», перакладзенай частцы слоўнічка часам сустракаюцца беларускія словы («белы», а не «бялы» і інш.) ці крэсовыя (zwyciezywac). З «Яцвяжскага слоўнічка» вядома больш за дзвесце слоў. Усе рукапісы сёння захоўваюцца ў бібліятэцы Віленскага ўніверсітэту.
У віленскім часопісе «Балтыстыка» Зінкявічус апублікаваў водгук знакамітага маскоўскага балтыста Тапарова на «Яцвяжскі слоўнічак» (у маскоўскую публікацыю ў «Балцка-славянскіх даследаваннях» гэты водгук не ўвайшоў): «Сам слоўнічак зрабіў на мяне вельмі глыбокае ўражанне бясспрэчнай сапраўднасці і арыгінальнасці. Больш за тое, ён фіксуе тую стадыю ў развіцці яцвяжскай мовы (і/або тую гаворку), пра якую паводле наяўных рэштак гэтай мовы мы не мелі ніякага ўяўлення. Таксама цікавыя і павучальныя ў слоўнічку як індаеўрапейскія архаізмы, якіх няма ў вядомым балцкім матэрыяле, так і сляды пазнейшых кантактаў (з нямецкай мовай). Дужа нетрывіяльныя некаторыя словаўтваральна-марфалагічныя рысы. Нарэшце, асаблівую цікавасць уяўляюць асобныя факты, што кідаюць святло на пераходныя працэсы ад балцкай стадыі да праславянскай».
Пярун і Пяркус
Хочацца адзначыць хіба што пару слоў «Пяркус — Лаўме», ля якіх польскага перакладу няма, але пазначана «паганскія». Па-першае, гэтыя словы выглядаюць імёнамі боскай пары — нябёснага ўладара і зямной уладаркі. А па-другое, ва ўсіх іншых балцкіх мовах імя бога Грымотніка мае суфікс — Пяркунас, Пэрканс, Перкунс, — а тут маем прамы адпаведнік, напрыклад, тракійскага «Пэркас».
Варта нагадаць, што той жа Тапароў бачыў корань, што прысутны ў імёнах балцкага Грымотніка, у назве «дуб Пракурон» з беларускай замовы з Пасожжа — дакладней, з вёскі Лабанаўка пад Чэрыкавам (дарэчы, там жа побач і вёскі Гром і Грамабой). Гэтую назву ён лічыў архаізмам і параўноўваў з індаеўрапейскім абазначэннем дуба perkur / perkun(суфікс у гэтым слове мяняўся ў залежнасці ад склону).
Таму верагодна, што раней за «Перуна» тут, на захадзе і на ўсходзе, мог быць і «Пяркун», а мо і проста «Пяркус». Замарозіўся ж у перанятым імені яшчэ аднаго дахрысціянскага боства «Вялеса» такі ж самы балцкі суфікс -с-…
Паляшуцкая і яцвяжская
Нельга не прыгадаць і праекту «Етвызь» філолага Шаляговіча. У канцы 1980-х гадоў «яцвяжскаю» ён узяўся называць заходнепалескую гаворку, у якой, як вядома, багата ўкраінізмаў. Ці чуў ён пра «Яцвяжскі слоўнічак»? Дык пра яго пісалі за некалькі гадоў да таго, не мог не чуць. І тым не менш чамусь паспрабаваў напоўніць зусім іншым зместам слова «яцвяжскі». І на нейкі час яму гэта ж удалося. І ў наш час часам сустрэнеш допіс кшталту «вы кажаце пра страчаныя балцкія гаворкі ў Беларусі, а мы ў нашай вёсцы па сёння размаўляем на старажытнай балцкай яцвяжскай мове».
Шаляговічаву ініцыятыву, відаць, трэба лічыць адзіным водгукам у Беларусі на з’яўленне «Яцвяжскага слоўнічка». Праўда, тая ініцыятыва была не ў тым, каб падсвяціць і даць жыццё, а ў тым, каб схаваць і запхнуць назад пад лаўку.
Але ці можна аднавіць тую «яцвяжскую» мову на грунце тых слоў, што ў «Яцвяжскім слоўнічку»? Аднавілі ж у 1990-х прускую мову, грунтуючыся на матэрыяле трох перакладзеных Катэхізмаў і вызначаных лінгвістам Мажулісам сувязях старапрускай з іншымі балцкімі мовамі. Відаць, можна — вызначыўшы, дзе відавочныя літоўскія запазычанні, дзе нямецкія, а дзе іранскія ці венгерскія.
А калі без аднаўлення, дык дастаткова проста разумець важнасць: «Яцвяжскі слоўнічак» — адзіная захаваная крыніца, па якой можна хоць штось уявіць пра той вялізны масіў страчаных балцкіх гаворак па-за тэрыторыямі ўжытку літоўскай, латышскай і старапрускай моў. Крыніца гэтая ў чымсьці няпэўная, але іншых няма.
