На сайце «Нашай Нівы» быў апублікаваны цікавы артыкул аб мінскіх Кальварыйскіх могілках, у якім краязнаўца Павел Дзюсекаў распавядаў журналісту пра выбраныя помнікі на ім.
Вельмі прыгожы і цікавы манумент, на які звярнуў увагу сп. Дзюсекаў, стаіць на магіле Марыі Віткоўскай з Янчэўскіх. Ён называе яго «помнікам-эпохай» і самым трагічным помнікам. І сапраўды, пэўная рацыя ў гэтым ёсць. А вялікая праўда ёсць у тым, што за такімі помнікамі хаваюцца лёсы і постаці людзей, глыбока і спрадвечна звязаных з беларускай зямлёй, яе гісторыяй, падзеямі, традыцыямі. Таму важна, так бы мовіць, «ачалавечыць» гэты помнік, напоўніць яго фактамі жыцця асабістага і сямейнага лёсу той, хто пад ім спачывае.
З тэксту артыкула «Нашай Нівы» вынікае, што краязнаўца Павел Дзюсекаў пакуль яшчэ не надта знаёмы з асобай Марыі Віткоўскай. Што ж, давайце крыху разгадаем гэтую загадку і дадзім колькі сведчанняў аб асобах, чые сляды дагэтуль засталіся ў велічных гранітных абелісках на мінскіх могілках.
Марыя паходзіла з шляхецкага роду Янчэўскіх гербу «Ястрабец», які атрымаў сваё прозвішча ад вёскі Янчэва, што ў Плоцкім ваяводстве Польшчы. Гэты род меў шмат разгалінаванняў, адно з якіх вяло і ў Вялікае Княства Літоўскае. Аднак вялікімі магнатамі на Літве Янчэўскія не зрабіліся і займалі на велікакняжацкай службе адносна сціплыя пасады павятовых суддзяў, каморнікаў, войтаў, а некаторыя і парафіяльных святароў.
Пасля мерапрыемстваў па т.зв. разборы шляхты пасля паўстання 1831 года род Марыі (як, дарэчы, і шмат іншых) нават не здолеў давесці расійскім уладам сваё шляхецтва і быў вымушаны лічыцца гэткім толькі негалосна. Афіцыйна ж яны лічыліся мяшчанамі ці нават сялянамі. Месцам жыхарства Янчэўскіх у 19 стагоддзі было мястэчка Ракаў, але потым, ужо ў 20 стагоддзі, яны здолелі набыць сабе ўласны фальварак Дудкі (сучасная в. Дудка) пад Івянцом. Цікава, што Марыя Янчэўская магла б нарадзіцца ў праваслаўнай сям’і, калі б не стойкасць яе бацькоў у каталіцкай канфесіі. У 1868 годзе настаяцель ракаўскай праваслаўнай царквы Якаў Мацкевіч загадаў, каб будучыя бацька і дзед Марыі — Юльян і Людвіг Янчэўскія — кожную суботу і нядзелю завітвалі да яго для пераконвання ў неабходнасці пераходу ў праваслаўную веру. Гэта было выклікана тым, што Янчэўскія лічыліся ў Ракаве сям’ёй выключна «нядобранадзейнай» з пункту гледжання расійскіх уладаў, якія ў той час, пасля паўстання 1863—1864 гадоў, нястомна вышуквалі ў краі рознага кшталту «ворагаў айчыны». Паводле рапарта ваеннага начальніка Мінскага павета М. Бальшова ад 1866 года, Янчэўскія вылучаліся сваім «фанатызмам, нянавісцю да ўсяго расейскага і палітычнай нядобранадзейнасцю». Будучы бацька Марыі Юльян Янчэўскі быў нават раней аштрафаваны на 25 рублёў за нейкае «спакушэнне праваслаўных». Таму і былі прыдуманыя ўладамі такія дзіўныя штотыднёвыя сустрэчы з праваслаўным святаром, аднак, відавочна, што ён Янчэўскіх так і не пераканаў.
Родавы герб Янчэўскіх «Ястрабец»
Але ўсе гэтыя праблемы былі яшчэ невялікім ліхам у параўнанні з тым, што давялося перанесці сям’і яе будучага мужа Вінцэнта Віткоўскага. Усю сям’ю ягонага бацькі шляхціча Менскай губерні Антонія Віткоўскага за падтрымку паўстання 1863 г. выслалі ў горад Тара, што ў сучаснай Омскай вобласці Расіі. Вінцэнту Віткоўскаму было у той час крыху больш за 20 гадоў. Толькі ў самым канцы стагоддзя, ужо ў пачцівым узросце, за 50 гадоў, Вінцэнт здолеў вярнуцца на радзіму, сустрэў тут Марыю Янчэўскую, якой было толькі крыху за 25, ды ажаніўся з ей. У сям’і Вінцэнта і Марыі нарадзілася шасцёра дзяцей — Юзэфа (1900), Марыя (1902), Агнешка (1904), Антоній (1905), Ядвіга (1909) і Алена (1911). Жанчына занядужала і памерла ў 1914 годзе. І была пахаваная пад сценамі мінскага Кальварыйскага храма.
Павел Дзюсекаў ва ўзгаданым артыкуле пытаўся: а што ж яе муж? Дык вось, яе муж, нягледзячы на тое, што яму было на той час за 70 гадоў, ажаніўся з малодшай сястрой Марыі Антанінай Янчэўскай! Праўдападобна, каб яму было лягчэй гадаваць дзетак, сярод якіх былі і даволі яшчэ малыя.
Як вядома, у краіне на той час віравала Першая сусветная вайна. Нягледзячы на тое, што немцы ў той час адносна талерантна ставіліся да мясцовага насельніцтва, менавіта ад нямецкіх рук у той вайне загінуў бацька Марыі Янчэўскай, які на тры гады перажыў сваю дачку. Што з ім здарылася дакладна — невядома, мо надта супраціўляўся рэквізіцыям ад нямецкага войска?…
А ў 1919 годзе загінулі ужо ад рук бальшавікоў Вінцэнт і Антаніна Віткоўскія. Над імі не злітаваліся, палічылі «польскімі буржуямі», нягледзячы нават на дзяцей і тое, што Вінсэнту было ўжо пад 80 гадоў. І пахаваць іх на загадзя падрыхтаваным месцы на Кальварыі не было каму, ды і не выдавалі родным целы з тагачасных чэкісцкіх засценкаў. Малодшых дзяцей Вінцэнта і Марыі накіравалі ў дзіцячы дом, а старэйшыя здолелі ўцячы ды прыядналіся да польскага войска.
Мы сапраўды не ведаем, як выглядала Марыя Віткоўская з Янчэўскіх пасля таго, як вандалы апаганілі яе помнік. Але мы можам убачыць, як выглядалі яе дочкі. На гэтым фотаздымку мы бачым, адпаведна злева направа, Марыю, Юзэфу і Агнешку Віткоўскіх.
Марыя Віткоўская ў будучыні стане жонкай славутага навукоўца-матэматыка Альфрэда Тарскага, які з’яўляецца адной з найбольш выдатных постацяў у навуцы ЗША і, бадай што, усяго свету! Дарэчы, і іх сын (унук Марыі з Янчэўскіх) Ян Тарскі таксама стаў выбітным навукоўцам-фізікам, прафесарам універсітэта ў Сан-Дыега, а дачка Іна стала жонкай таксама вядомага матэматыка Анджэя Эрэнфехта.
Юзэфа Віткоўская (на фота ў цэнтры) стала жонкай Баляслава Загорскага (мужчына на фота), шляхціца з Вілейскага павета, таксама выгнанага са сваёй зямлі бальшавікамі. Баляслаў быў паэтам і публіцыстам, падчас вайны з бальшавікамі ён працаваў у польскім вайсковым штабе, а пасля вайны стаў загадчыкам аддзела перыядычных друкаў у Варшаўскай бібліятэцы. Ён загінуў трагічна і недарэчна: праваліўся скрозь шкляны дах сваёй бібліятэкі, калі намагаўся выявіць у ім працечку. На руках у Юзэфы застаўся іх маленькі сын.
Нашчадкі Марыі Віткоўскай з Янчэўскіх дагэтуль жывуць у Амерыцы і ў Польшчы. Апошняя з яе дачок, Марыя, памерла ў 1990 годзе. Магчыма, хтосьці зможа калі-небудзь іх адшукаць, распавесці пра помнік. Можа быць, у каго-небудь з нашчадкаў у сямейным архіве захоўваецца фота іх пахаванай у Мінску бабулі і можна будзе зрабіць для помніка новы медальён. І тады цудоўным чынам мы даведаемся, як выглядала Марыя Віткоўская, пра лёс сям’і якой мы ўжо крышачку ведаем.
