Дзмітрый Скварчэўскі. Фота: sandfest.dreamland.by
Фэйк з гістарычнай барадой і босымі нагамі
Беларуская міфалогія не гэтак папулярная, як старажытнагрэцкая, але дакладна можа абыйсці фальклор многіх народаў па частцы фальсіфікацый. Некаторыя зажылі сваім жыццём у літаратурных творах, на палотнах вядомых мастакоў, таму складана паверыць, што міфалагічныя істоты па сутнасці сваёй ўсяго толькі 200-гадовы фэйк.
Дзмітрый Скварчэўскі звязвае гэтую сітуацыю з першай хваляй цікавасці да нацыянальнай міфалогіі. У ХІХ стагоддзі даследчыкі пачалі апісваць фальклор, фіксаваць народныя легенды і паданні, але яшчэ паняцця не мелі аб навуковай метадалогіі, не ведалі, як варта апрацоўваць атрыманы матэрыял.
— У той час былі надзвычай папулярнымі кнігі пісьменніка-фалькларыста Паўла Шпілеўскага, у якіх вельмі падрабязна апісваліся некалькі дзясяткаў містычных істот. З гэтых прац можна было даведацца, як выглядалі багі і духі, у што яны былі апранутыя, якімі атрыбутамі карысталіся. Аўтар не забыўся нават на колер вачэй. Усё б было добра, калі б пісьменнік у Шпілеўскім не перамог гісторыка: шмат што з тых апісанняў не адпавядае рэчаіснасці.
Парадокс, але факт фальсіфікацыі быў даказаны ў тым жа ХІХ стагоддзі. Вядомы складальнік беларускіх слоўнікаў Іван Насовіч пісаў у сваіх артыкулах, што ў беларускіх мястэчках працавалі дзясяткі даследчыкаў. Але многіх з тых персанажаў, пра якія так паэтычна напісаў Шпілеўскі, ніхто акрамя яго не фіксаваў.
Здавалася б, фальсіфікацыя выкрыта, няхай жыве праўдзівая фалькларыстыка! Але не тут-та было. У чым Шпілеўскаму не адмовіш, дык гэта ва ўменні «смачна» падаць гісторыю. Да таго ж ніхто, акрамя яго, больш так і не сабраў усю беларускую міфалогію пад адну вокладку.
Пярун. Малюнак Паўла Татарнікава. Малюнак: tatarnikov.com
— У выніку Насовіча і іншыя крытычныя галасы так і не пачулі, а фантомы пачалі трапляць у навуковыя працы, шырока выходзіць у нашае жыццё. На іх нават будуюць бізнес-ідэі: у сучасным Пастаўскім раёне турыстаў клічуць у госці да Зюзі. Маўляў, гэта наш бог зімы.
Само па сабе слова «зюзя» у мове сустракаецца, аднак да гэтага вобразу не мае ніякага дачынення. Што зрабіў Шпілеўскі: ён узяў вобраз Дзеда Мароза і замяніў арыгінальнае імя на Зюзю. Між тым Дзед Мароз — абсалютна аўтэнтычны беларускі персанаж, які апісаны многімі фалькларыстамі.
Ён, праўда, не быў добрым дзядькам, а мог забіць, замарозіць, знішчыць. Таму на Каляды існаваў звычай клікаць Дзеда Мароза куццю есці, каб задобрыць злога духа. Вось гэты матыў гукання міфалагічнай істоты Шпілеўскі пакінуў, а для прыгажосці дадаў персанажу эфектныя атрыбуты: булаву, босыя ногі, бараду і шубу. І падобных прыкладаў фальклорных падмен я магу прывесці шмат.
Часам Шпілеўскаму бракавала вядомых вобразаў, і тады ён мог выдаць за этнаграфічную знаходку адкрытую адсябеціну.
— Вазьміце гарцукоў: паводле аўтара, гэта памочнікі Перуна, духі, якія лётаюць па небе і выконваюць яго даручэнні. Аднак за 200 гадоў беларускай этнаграфіі больш ніхто нідзе не фіксаваў хаця б падобных персанажаў, інфармацыі пра іх — нуль. Адкуль пісьменнік іх узяў? Хутчэй за ўсё проста прыдумаў.
Фальсіфікаты ж за мінулыя дзесяцігоддзі пратачыліся ў літаратуру, мастацтва. Падчас працы над альбомам-кнігай па беларускай міфалогіі мастак Валерый Славук старанна вывучаў фальклорныя матэрыялы, скурпулёзна даследаваў апісання і характарыстыкі персанажаў. Малюнкі атрымаліся геніяльнымі!
— Аднак хто вінаваты, што да мастака трапілі не навуковыя артыкулы, а тэксты, пабудаваныя ў тым ліку на запісах Шпілеўскага. Таму на старонках ізноў бачым гарцукоў і іншых персанажаў, якія ніколі не існавалі ў айчынным фальклоры.
А далей — больш: непаўторны Славук, сам таго не здагадваючыся, стварыў пэўны канон, як трэба выяўляць айчынных духаў. І вось ужо па Беларусі колькі гадоў возяць выставу міфічных 3D-мадэляў практычна па малюнках выдатнага майстра. Атрымліваецца, што за грошы людзям распавядаюць міфы пра міфы!
Хутка ў Дзмітрыя Скварчэўскага выйдзе кніга «Па слядах багоў. Нарысы беларускай міфалогіі»
Бываюць станоўчыя прыклады, калі людзі справядліва не давяраюць пошукавіку Google і ўсё-ткі звяртаюцца да спецыялістаў па этнаграфіі. Да прыкладу, у сталічным парку Dreamland зараз праходзіць выстава пясочных скульптур. Дзмітрый Скварчэўскі выступаў кансультантам на этапе яе падрыхтоўкі, тлумачыў мастакам канцэпцыю айчыннага пантэона і апісваў асноўныя характарыстыкі таго ці іншага персанажа, а скульптары ўжо вырашалі, якім чынам будуць усё гэта ўвасабляць.
Часцей жа людзі ідуць па шляху найменшага супраціўлення, беручы за аснову інфармацыю, якую можна знайсці ў шырокім доступе.
У чым праблема? Скварчэўскі бачыць яе ў тым, што грамадства дрэнна ведае арыгінальную беларускую міфалогію. Каб хоць неяк выправіць сітуацыю, гісторык ўдзельнічае ў адукацыйным праекце «Этнаакадэмія». У рамках праекта ён запісвае відэакурс пра персанажаў айчыннага фальклору, сістэматызуе для гледачоў асноўную этнаграфічную інфармацыю, каб паказаць айчынную міфалогію ва ўсёй яе паўнаце. Дзмітрый упэўнены, што відэалекцыі для кагосьці могуць стаць практычным дапаможнікам.
— Айчынныя легенды шырока выкарыстоўваюцца ў турыстычнай сферы. Аднак калі бачу тэксты экскурсій аграсядзіб, гістарычных паркаў, прыватных музеяў, то становяцца млосна. Многае ў тых тэкстах антынавукова! Навошта ж мы падмяняем традыцыю, фактычна крадзем у саміх сабе? Давайце вяртацца да міфалагічных ведаў, якія існавалі ў беларусаў ад пачатку.
Вясковая песня узростам у чатыры тысячагоддзі
У чым крутасць беларускага фальклору? У нашых вёсках сёння можна пачуць такую архаіку, якую іншыя народы даўным-даўно страцілі.
— Сучасныя этнографы фіксуюць у вёсках купальскую баладу пра ўдаву і яе сыноў. Вядомы айчынны міфолаг, супрацоўнік Інстытута філасофіі Акадэміі навук Сяргей Санько даказаў, што песня па сваіх структурных элементах, нават цэлымі сказамі адпавядае хецкаму міфу пра царыцу Канэсу — самай старажытнай у індаеўрапейскім свеце занатаванай легендзе, якой ужо 4 тысячы гадоў! Такім чынам беларуская вёска дазваляе ўжывую даследаваць археалагічныя пласты народнай творчасці, якія ў многіх еўрапейцаў лічацца адно музейным рэліктам.
Калі паглядзець на базавыя элементы сістэмы славянскіх, балцкіх, германскіх, кельцкіх, іранскіх, індыйскіх міфаў, то становіцца зразумела, што гэтыя ж элементы прысутнічаюць і ў беларускай міфалогіі. Нядзіўна, бо ўсе нашы культуры маюць агульны — індаеўрапейскі — выток.
Узяць хаця б набор міфалагічных герояў. У нас на слыху Зеўс — бог неба. Дзмітрый Скварчэўскі нагадвае, што і літоўскі Дзіевас, і лацінскі Юпітэр, і індыйскі Дзьяўс — гэта ўсё моўныя формы аднаго і таго ж імя.
— Беларусам гэты персанаж — бацька дзённага неба — таксама вядомы. З цягам часу яго імя трансфармавалася ў слова «бог». Таму Бог, да якога звяртаюцца ў фальклоры, часцяком з’яўляецца не толькі хрысціянскім богам, але і архаічным бажаством-творцам дзённага неба.
Дарэчы, многія імёны ў нас не асацыіруюцца з паганскімі багамі, бо яны ідэнтычны назвам прадметаў, з’явам прыроды. Вось Гею пазнаюць усе, аднак яе імя таксама літаральна абазначае зямлю. Рымская Дэметра, індуская Прытхіві, літоўская Жаміна, латышская Земэ-Матэ — гэта ізноў-такі розныя варыяцыі аднаго і таго ж імя, якое перакладаецца, як Маці-Зямля. І ў беларусаў ёсць такая багіня. Беларуская Зара мае тёзак ў грэкаў (Аўрора), у літоўцаў (Аўшра), у індусаў (Ушас).
Я неяк параўноўваў адну беларускую замову і урывак з Рыгведы, датычны Ушас, — у двух тэкстах апісанне дзеянняў Зары і Ушас супадае слова ў слова. Пералічаць міфалагічныя аналагі можна бясконца.
Функцыі ў багоў-цёзак ў міфалогіі розных краін аднолькавыя. Тая ж айчынная багіня ранішняй зары, як і старажытнагрэцкая, адкрывае нябесныя вароты і выпускае калясніцу Сонца. Боствы-блізняты (індускія Ашвіны або старажытнагрэцкія Дыяскуры) звязаны з культам коней і ідэяй прымнажэння багацця. Аб беларускіх блізнятах можна і сёння пачуць у купальскіх песнях.
— Для беларусаў быў надзвычай важны вобраз — багіні лёсу Долі. Іх, як і старажытнагрэчаскіх Мойраў ці скандынаўскіх Норн, тры. Яны вызначаюць лёс чалавека пры нараджэнні, сочаць за яго выкананнем. Аднак у адрозненне ад еўрапейскай міфалогіі, у беларускай на сваю долю можна паўплываць. Калі Доля кепская, то чалавек яе мусіць знайсці і пэўным чынам уздзейнічаць, каб змяніць.
Дзмітрый упэўнены: калі ўважліва прыгледзецца да фальклору, можна знайсці адказы на многія пытанні, звязаныя з нацыянальным менталітэтам.
Да прыкладу, беларусы заўсёды насцярожана ставіліся да старонніх, выразна размяжоўваюць, дзе свой, дзе чужы. У міфалагічнай карціне свету беларуса любы, хто казаў на іншай мове, меў свае традыцыі, лічыўся чараўніком, небяспечным чалавекам, які можа нашкодзіць, сурочыць.
Да гэтага часу беларусы вельмі забабонныя і, самі таго не заўважаючы, працягваюць выбудоўваць абарону ад «цёмных сілаў». Не верыце? Тады ўспомніце, колькі разоў за апошнія дні вы стукалі па дрэве, глядзелі ў люстэрка, калі адразу пасля выхаду з дому даводзілася вяртацца, і пераступалі парог, калі сусед хацеў аддаць вам пазычаныя грошы.
З міфалагічнай спадчынай мы працягваем сутыкацца паўсюдна. Да прыкладу, пастаянна гаворым «месяц з'явіўся», «сонца села», «зоркі выйшлі». І гэта не маўленчыя абароты, а тое, што засталося з паданняў нашых продкаў аб карціне свету. Для іх месяц і сонца ўвасаблялі боскую шлюбную пару, а зоркі — іх дзяцей. Адсюль і «чалавечыя» характарыстыкі ў сучасным апісанні нябесных свяцілаў. У некаторых вёсках вясельныя караваі працягваюць упрыгожваць сонцам, месяцам і зоркамі, спадзеючыся, што багі стануць апекунамі маладых і падораць ім дзяцей. Некалі беларусы былі ўпэўненыя, што нябесная пара ўплывае на жыццё чалавека. Да гэтага часу многія забараняюць блізкім стрыгчы валасы «на маладзік» або выбудоўваюць працы ў агародзе, трымаючыся месяцовага календара.
Палтэргейст з звычкамі дамавіка
Калі наш нацыянальны пантэон гэтак жа густа населены, як старажытнагрэцкі, чаму ж у кнігарнях днём з агнём не адшукаеш зборнікаў пра беларускіх багоў? На думку Скварчэўскага, праблема айчыннай міфалогіі ў тым, што ў нас вельмі мала крыніц па гэтай тэме.
Скандынаўскія сагі запісвалі ў ХІ-ХІІІ стагоддзі, а ў беларусаў такіх старажытных звестак няма. Засталіся толькі ўрыўкі, таму этнографам даводзіцца рэканструяваць легенды пра багоў на аснове фальклору, карыстаючыся міфалагічнымі мадэлямі іншых народаў.
Сама сістэма культу багоў даўно знікла, таму і згадак пра іх у жывым асяроддзі практычна не фіксуецца. Затое да гэтага часу ў вёсках распаўсюджаныя гісторыі пра прадстаўнікоў ніжэйшай міфалогіі: духаў прыроды, чалавечага жытла, дэманаў. І тут як раз раздолле для тых, хто шукае арыгінальных беларускіх персанажаў.
— Адных балотных духаў у нас некалькі разнавіднасцяў. Многія ведаюць Балотніка, а ёсць яшчэ Багнік (людзі верылі, што ён селіцца ў тарфяной багне), Аржавень (аматар месцаў з вялікай колькасцю балотнай руды, якая іржу дае), Кадук (самы страшны дух, які насылае хваробы на людзей). Па месцу жыхарства падзялялі і вадзянікоў. Ціхонем клікалі таго, хто жыве ў ціхай вадзе, у запрудах ля вадзяных млыноў, Амутнікам — таго, хто схаваўся ў глыбокай яміне на дне ракі, Вірнікам — жыхара хуткай плыні.
Нашы продкі стварылі сістэму правілаў паводзінаў у лесе, полі, на рацэ, у доме. Народныя павер'і тлумачылі, што ўсе гэтыя духі ў дачыненні да чалавека нейтральныя, адпаведна, будзеш іх залагоджваць — яны пачнуць табе дапамагаць, парушыш патрабаванні — яны будуць табе шкодзіць.
Але ў беларускай міфалогіі існуе цэлы пласт народнай дэманалогіі, з прадстаўнікамі якой лепш трымаць дыстанцыю. Вупыры, ведзьмакі, ваўкалакі, Чорная баба, якая нясе эпідэміі і смерць, духі хвароб заўсёды лічыліся небяспечнымі для чалавека, сустрэч з імі імкнуліся пазбегнуць.
— Цікава, што з цягам часу некаторыя фальклорныя вобразы трансфармуюцца і асучасніваюцца. На слыху расповеды пра палтэргейст, гэтай містычнай з’яве прысвечаны не адзін мастацкі фільм. Аднак калі разгарнуць газету ХІХ стагоддзя і пачытаць апісанне «сустрэч» з дамавіком, як высветліцца, што тыя сутыкненні адзін у адзін супадаюць з расповедамі пра паранармальныя з’явы.
Змена тэрміна не закранае характарыстыкі. Напрыклад, палтэргейсту прыпісваюць сляды ў выглядзе птушынай лапкі. Вазьміце беларускі фальклор: розныя нячысцікі ходзяць на курыных ці птушыных лапках. Да таго ў Сярэднявеччы было павер’е, што птушыныя сляды пакідаюць душы памерлых, маўляў, яны пераўвасабляюцца ў птушак і ляцяць у вырай.
Неяк Дзмітрый Скварчэўскі вырашыў падлічыць, колькі ў нашай краіне фірмаў і арганізацый, якія ў сваіх назвах выкарыстоўваюць айчынныя тэонімы — імёны беларускіх багоў. І выявіў адных толькі «Вялесаў» у розных варыяцыях некалькі дзясяткаў.
Такая колькасць юрыдычных назваў пацвярджае чарговую хвалю цікавасці беларусаў да сваіх каранёў. І яе важна не выпусціць. Чаму б не выкарыстоўваць часцей аўтэнтычныя назвы ў літаратуры, жывапісе, тэатры? Бо ў свой час папулярнасць старажытнагрэцкіх багоў вырасла ў тым ліку за кошт тыражавання іх вобразаў у мастацтве.
— Фальклор — гэта размова пра самаідэнтычнасць. Чым я вылучаюся ад суседзяў? Што аб’ядноўвае мяне з сям’ёй, родам? З нашай міфалагічнай спадчыны многа што знікла, але працягвае захоўвацца культ продкаў. Ушанаванне памяці памерлых у Радуніцу і на Дзяды, агульныя традыцыі - вось тое, што аб’ядноўвае род: тых, хто жыве, тых, хто памёр, і нават тых, хто яшчэ не нарадзіўся.
