Напрыканцы мінулага году ў Беларусі выйшаў раман Наталкі Бабінай «Бодай, Будка», напісаны ёю па-ўкраінску. Сама аўтарка лічыць, што гэта «працяг традыцыі» ўкраінскамоўнай літаратуры, пісанай некалі аўтарамі ў іншай палітычнай рэчаіснасьці на тэрыторыі, якая сёньня знаходзіцца ў дзяржаўных межах Беларусі. Але адначасова яна прызнае, што гэта першы ўкраінскамоўны раман, які «ня толькі тут у Беларусі напісаны ўкраінскай мовай, але і тут выдадзены», піша «Радыё Свабода».
Зь пісьменьніцай, якая раней пісала і публікавалася па-беларуску, гутарым пра матывы, якія схілілі яе перайсьці на ўкраінскую мову, і пра тое, чаго яна чакае ад свайго новага раману.
— Калі не сакрэт, хто прафінансаваў выданьне вашага раману ў Беларусі? Выдавецтва, вы самі, краўдфандынг, нейкі мэцэнат?
— Я сама. Выйшла так, што ва Ўкраіне выданьне раману прафінансавала выдавецтва «Фоліо», а тут у Беларусі я прафінансавала сама, і скажу вам шчыра, што не шкадую. Наклад беларускага выданьня невялікі — 200 асобнікаў. Гэта была ўмова ўкраінскага выдавецтва — яны так папрасілі, каб гэта было невялікім накладам. Наклад на сёньня [28 студзеня 2020 — РС] амаль разыйшоўся, засталося некалькі дзясяткаў асобнікаў, якія я захоўваю для заплянаваных бліжэйшым часам прэзэнтацый.
— Вы вярнулі сабе тыя грошы, што ўклалі ў выданьне раману ў Беларусі?
— Так, я вярнула тыя грошы і яшчэ трошкі зарабіла, так што магу гэтым нават пахваліцца.
— Вы сказалі, што ваш раман выйшаў таксама ва Ўкраіне. Навошта было рабіць два асобныя выданьні? Нельга было завезьці беларускае выданьне ва Ўкраіну, або наадварот — украінскае ў Беларусь?
— Тут ёсьць два моманты. Паміж Беларусьсю і Ўкраінай вельмі цяжка арганізаваць кнігаабмен. На мяжы заўсёды вельмі пільна прыглядаюцца да кніжнай прадукцыі, якая яе перасякае, асабліва ў бок Беларусі. Я ведаю, што ёсьць выдавецтвы, якія намагаюцца арганізаваць кнігаабмен паміж Беларусьсю і Ўкраінай, але яны сутыкаюцца зь цяжкасьцямі заканадаўчага і фармальнага парадку. У адрозьненьне ад расейскіх кніг, якія ідуць сюды вялікім патокам, украінскія кнігі так трапляць сюды ня могуць. На мяжы ўзьнікае куча пытаньняў — ня толькі зьвязаных з падаткаабкладаньнем і нейкім мытам, але і з тым, што мытнікі такія кніжкі пераглядаюць. Я з гэтым сама сутыкалася. Таму гэта было перашкодай. Гэта першае.
Другое. Я ад пачатку ставіла перад сабою такую задачу, каб мая кніга выйшла і ва Ўкраіне, і ў Беларусі. Для мяне гэта прынцыпова важна. У Беларусі прынцыпова важна таму, каб быў працяг традыцыі нашага ўкраінскамоўнага прыгожага пісьменства, каб засьведчыць, што ў Беларусі ёсьць аўтары, якія пішуць на ўкраінскай мове. Ну, а ва Ўкраіне — само сабой зразумела, мне хацелася, каб гэта выйшла там, і каб пабачыць рэакцыю чытачоў тут і там.
— Як вы ацэньваеце попыт на ўкраінскамоўную кнігу ў Беларусі? Гэта дзясяткі чытачоў, сотні, тысячы?
— Шчыра кажучы, я лічу, што амаль кожны, хто чытае па-беларуску, можа чытаць і па-ўкраінску. Гэта я ведаю з свайго досьведу. Іншая справа, што і беларуская літаратура разыходзіцца невялікімі тыражамі. Тут яшчэ ёсьць пытаньне, што літаратура як жанр знаходзіцца ў крызісе. Колькі людзей гатовыя чытаць кніжкі на любой мове? Недзе днямі мне трапілі зьвесткі па выніках продажу кніг за мінулы год. Калі не памыляюся, лідэркай была расейскамоўная пісьменьніца зь Менску Натальля Батракова, кніжкі якой прадаліся накладам чатыры тысячы асобнікаў.
У Беларусі ёсьць сетка бясплатных курсаў украінскай мовы. Усе, якія туды ходзяць, яны прагнуць чытаць па-ўкраінску. І сярод іх мая кніжка таксама знайшла сваіх чытачоў. Таму пэрспэктывы ўкраінскамоўнай літаратуры ў Беларусі я б ацаніла як раўназначныя з пэрспэктывамі і расейскамоўнай літаратуры, і беларускамоўнай.
— То бок, калі я вас добра зразумеў, вам і ня вельмі рупіць, каб вашу кніжку пераклалі на беларускую мову, бо яе могуць прачытаць і па-ўкраінску?
— Што тычыцца перакладу на беларускую мову, дык я цалкам давяраюся досьведу і прапановам беларускіх выдаўцоў. Калі, скажам, я ў нечым памыляюся, і ёсьць яшчэ нейкі сэгмэнт новых чытачоў, якія прачытаюць гэты раман па-беларуску, я буду страшэнна задаволеная такім паваротам справы і ахвотна сама перакладу гэты раман на беларускую.
Наталка Бабіна на прэзэнтацыі беларускага выданьня раману «Бодай, Будка» на курсах украінскай мовы ў Берасьці. Фота Алеся Паплаўскага.
— «Бодай, Будка» — гэта своеасаблівы працяг вашага «Рыбінага гораду» з 2007 году: тут і галоўная гераіня, Алка Бабылёва, тая самая, і месца дзеяньня тое самае, дый асноўнае ваша вынаходства — «норы ў часе» — таксама прысутнічаюць… І шмат што іншае выклікае асацыяцыі з вашым папярэднім раманам, хоць ён сюжэтна пра зусім іншае, чым «Рыбін горад». Чаму вы вырашылі напісаць такі працяг, гэтым разам па-ўкраінску?
— Вы правільна сказалі, што гэта самастойны твор, хаця галоўная гераіня перакачавала туды з «Рыбінага гораду». Кнігі пішуцца не паводле нашага жаданьня ці пляну. Гэтая кніжка пісалася ці рыхтавалася да напісаньня 12 гадоў, пасьля таго, як выйшаў папярэдні мой раман «Рыбін горад». Бывала так, што я пісала па адным сказе ці па адным абзацы ў дзень. То бок, пісалася яно неяк само. Таму адказаць на ваша пытаньне — чаму вось так выйшла? — мне даволі складана.
Я ня з тых пісьменьнікаў, якія пішуць галавой — гэта значыць, якія ставяць перад сабой плян, ставяць перад сабой каляндарык, і ведаюць, вось з гэтага я маю выйсьці і вось да гэтага дайсьці. Я так не пішу. Часам мне здаецца, хоць гэта можа падацца дзіўным, што ня я пішу кнігу, а кніга піша мною. Таму напісалася, як напісалася. Мне дарагая гэтая гераіня, Алка Бабылёва, дарагая гэтая знаходка «норы ў часе», таму ў новым творы, у фантастычным трылеры, у такой антыўтопіі, у маёй спробе прадбачыць будучыню — гэта ўсё ўзьнікла. А чаму так атрымалася, шчыра кажучы, я не магу адказаць вам дакладна.
— Ня ведаю, ці гэта будзе апраўданае або разумнае пытаньне, але мне хочацца яго паставіць. На якой мове вам лягчэй пісалася — «Рыбін горад» па-беларуску ці «Бодай, Будка» па-ўкраінску?
— Гэта пытаньне эвалюцыі. Калі ў 2006 я пісала «Рыбін горад», мне пісалася лёгка па-беларуску, таму што на такім этапе я тады знаходзілася і так мне хацелася. Потым адбыліся пэўныя эвалюцыйныя зьмены, адбылося пэўнае ўсьведамленьне, хто я і што я, адбылося ўрэшце разуменьне, на якой мове я гаварыла зь дзяцінства, і таму наступныя 12 гадоў я ўжо пісала на ўкраінскай мове. І, скажу вам шчыра, я шчасьлівая, што гэтак адбылося. Я ўжо не магла пісаць свой другі раман на іншай мове, чым украінская. Пісалася мне, можа быць, і нялёгка, але страшна цікава, і сам працэс пісаньня даваў мне шмат шчасьця. Гэта проста пісьменьніцкае шчасьце, калі раптам у падсьвядомасьці ўзьнікаюць нейкія словы зь дзяцінства, калі знаходзіш у слоўніках словы, якія ідэальна перадаюць тое, што ты хочаш сказаць…
— Ці вы, пішучы гэты раман столькі гадоў і гартаючы слоўнікі, яшчэ чыталі ўкраінскіх пісьменьнікаў? Калі так, каго?
— Назаву вам Івана Франка. Гігант, які пісаў практычна такой мовай, як у нас цяпер. Франко для мяне — вышыні літаратуры.
І Лесю Ўкраінку. Калі я чытала яе апавяданьні, напісаныя ў Калодзежным — ад нашай Заказанкі напрасткі лесам туды будзе кілямэтраў з восемдзесят — і калі я бачыла тыя самыя нашы словы, накшталт «вітэ» [вы, ветлівая форма звароту да незнаёмага або старэйшага чалавека — РС], то мне па хрыбетніку праходзіла трымценьне.
Леся Ўкраінка і Іван Франко — яны ня тое што былі для мяне прыкладам, але яны мяне натхнялі. Яны сваімі творамі і сваёй мовай стваралі мне адпаведны настрой для пісаньня.
І яшчэ Катлярэўскі з «Энэідай», бацька літаратурнай нормы ўкраінскай мовы…
— А сучасных украінскіх пісьменьнікаў вы чыталі, каб натхніцца?
— Я з задавальненьнем знаёмлюся з творчасьцю сучасных украінскіх пісьменьнікаў, але для таго, каб напісаць гэты раман, прыклад сучасных украінскіх пісьменьнікаў мне быў не асабліва патрэбны.
Мой раман пра тое, што можа з намі адбыцца, пра тое, як я адчуваю сьвет, пра катастрофу, якая нам, мажліва, пагражае. Для таго, каб напісаць такі раман, трэба проста глядзець на сьвет, на зьмены, якія адбываюцца, з кліматам і з самой прыродай чалавека… Таму што мы ўжо ўсутыч падышлі да той рысы, за якой перад намі адкрыюцца два выбары: або чалавецтва як від пераадолее хваробы і сьмерць і стане Богам, або падзеі пойдуць па іншым шляху, калі сьвет захопіць штучны інтэлект або нейкі іншы від, які эвалюцыянуе разам з намі, а мы яго не заўважаем… Вось гэтае прадчуваньне катастрофы, роздум пра катастрофу, якая, можа быць, чакае нас або нашых дзяцей або ўнукаў, гэта было асноўнае, што мяне прымусіла напісаць раман…
Я ўжо вам сказала, чаму напісала гэты раман па-ўкраінску. Але ж я не магла напісаць яго толькі дзеля таго, каб напісаць нешта па-ўкраінску. Раман мае быць пра сэнс жыцьця, пра нешта галоўнае, што цябе непакоіць. І тое, ці чытаю я сучасных украінскіх пісьменьнікаў ці не, вялікага значэньня ня мела.
— Ваш раман — гэта мяшанка розных жанраў. Тут і элемэнты жаночага раману, і прыгодніцкага, і навуковая фантастыка, і жахавік, і шмат што яшчэ… Вы любіце чытаць такога тыпу літаратуру — навуковую фантастыку, фэнтэзі, жахавікі?
— Я люблю чытаць літаратуру вострасюжэтную — з дакладна прапісаным, дынамічным, нечаканым сюжэтам, калі ты ня ведаеш, што будзе на наступнай старонцы. Мне такая літаратура падабаецца. Паколькі ў мяне была задача, скажу вам шчыра, каб раман знайшоў максымальную колькасьць чытачоў, то неяк само сабой атрымалася, што гэта будзе нешта вострасюжэтнае. Ну, а тое, што там намяшана некалькіх жанраў, то я так пішу, такім быў і «Рыбін горад», такім атрымаўся і гэты раман.
— Пра сюжэт кнігі гаварыць ня будзем. Але варта сказаць пра галоўную мараль ці галоўную выснову кнігі: вяртаньне да добрага ў чалавеку і перамога над злом можа адбыцца толькі празь вяртаньне да свайго роднага, у першую чаргу — да свае мовы. Ну, у беларускай культурнай прасторы гэта, так сказаць, нічога новага. Але ў вашай кнізе гаворка ідзе пра іншую родную мову, чым беларускую. Маглі б вы на заканчэньне сказаць некалькі словаў пра тое, да якой мовы трэба вяртацца вашым палешукам?
— Я ня буду рабіць тут заклікаў, да якой мовы трэба вяртацца. Для мяне, напрыклад, усё зразумела: наша мова — украінская. І мы на Берасьцейшчыне маем вялікі пласт украінскай гісторыі за сабой, пра які мы нічога ня ведаем. Трэба даведвацца пра гэта, раздумваць над гэтым, захоўваць гаворку, якая там ёсьць. Я сутыкалася зь людзьмі, якія ня ведаюць ці ня хочуць ведаць, што гэтая гаворка — украінская, тым ня менш яны апантана і ўпарта яе зьберагаюць, гавораць на ёй, пішуць на ёй. Мне здаецца, што сам факт напісаньня гэтага раману людзей паверне да розуму. Гэта асноўнае, што я б хацела сказаць на заканчэньне.
Фрагмэнт раману «Бодай, Будка»
«А на стоянці тим часом знову відбулася переміна мізансцени. Як з повітря, як от з цієї аберації барв, тут матеріалізувалися люди. Чи люддя. Чи інопланетяни. Вони виглядали зовсім як люди, серед них були «жінки» і «чоловіки». У білих комбінезонах, з автоматами — так, так, те, що вони тримали у руках виглядало конкретно як дуже сучасні автомати дуже модернізованої армії. Страшні були обличчя цих людей… Ні, вони зовсім не були виродливі, — риси цілком правильні, — але вони були цілком позбавлені будь-яких почуттів. Емоції абсолютно відсутні. Стерті, як шматкою. Вони, ці матеріалізовані, дивилися на нас абсолютно без емоцій. Без гніву, без ненависті, без любові, без цікавості. Рівно. Було моторошно дивитися на них, бо вони гляділи на нас не так, як люди дивляться на людей. Так може дивитися інженер-технолог хлібозаводу на мурашку в лісі, недбала бібліотекарка на формуляри в скрині, молода мама хворої дитини в лікарні на зовнішню рекламу на вулиці за вікном — як на щось абсолютно нецікаве, пусте, неважливе. Але, очевидно, вони все ж за нами слідкували, стежили — може, то було їхнім рутинним обов’язком?
Одна з «жінок» злегка провела «автоматом» — і Влянка, розрізана надвоє, осіла на землю. Кров хлинула тихим водопадом з-під верхньої частини тіла, червоним плащем покривши ноги, натікаючи калюжею на асфальті.
Моя кров застигла мені в жилах, буквально. Волосся стало сторчма проволокою. Мову відняло. Я закаменіла».
