«Перад беларускім кіно пастаўлена задача абмінаць сучасныя праблемы і ігнараваць тое, што непакоіць людзей, таму ім ніхто і не цікавіцца», — кажа рэжысёр Віктар Аслюк.
Адзін расійскі этнограф ХІХ стагоддзя пісаў, што велікаросы пасяляліся, бачылі, што зямля — пясок, і перасяляліся, а беларусы аруць і аруць гэты пясок, аруць і аруць, — прыводзіць гістарычны прыклад Віктар Аслюк. — «Без пафасу магу сказаць, што першае слова, якім я сябе вызначаю, — беларус, ад гэтага ідуць усе мае беды і нябеды, я ару свой пясочак і ару», — прызнаецца рэжысёр у гутарцы з «Нашай Нівай».
— Кажуць, вы прынеслі беларускаму кіно столькі фестывальных узнагарод, колькі не прынёс ніводзін іншы рэжысёр. У колькіх міжнародных кінафестывалях вы паўдзельнічалі і колькі прызоў на іх атрымалі?
— Я зняў сорак ці пяцьдзясят фільмаў — ужо не лічыў, і большасць з іх удзельнічала ў кінафестывалях. Сярэдняя мая стужка паказвалася на пятнаццаці-дваццаці пляцоўках, у некаторых выпадках даходзіла да сямідзесяці — сам здзіўляўся. Некаторыя фільмы я нават нікуды не пасылаў, бо разумеў, што гэта не фестывальнае кіно. Узнагароды я аднойчы палічыў — іх у мяне, здаецца, шэсцьдзясят сем. Але што гэта дае? Нічога не дае.
— Як гэта нічога?
— Анічога. Фестывальная ўзнагарода важная толькі ў момант, калі ты яе атрымліваеш, а потым яна што, прыносіць славу ці грошы? Тым больш у дакументальным кіно смешна пра гэта казаць. Хіба толькі яна пацвярджае тваю запатрабаванасць, бо адсутнасць паказаў можа стаць невырашальнай праблемай, нікому непатрэбныя людзі ў гэтай прафесіі — часта неўрастэнікі. У цэлым жа мы перабольшваем значэнне фестываляў: іх робяць звычайныя людзі з пэўнымі фільтрамі і сваім разуменнем кіно.
— Ці можна вылучыць тэмы, якія асабліва вітае фестывальная кан’юнктура?
— Сур’ёзны фестываль абразіць такое пытанне, ён скажа: «У нас праходзіць толькі мастацтва». Але калі прааналізаваць праграмы, выявіцца пэўная тэматычная карціна: тут размаўляюць пра тое, пра што і ў «Facebook», — пра палітыку, уцекачоў, правы жанчын — адным словам пра тых, у каго па нейкіх прычынах менш магчымасцяў быць шчаслівымі. Гады тры таму прыязджаеш на буйны фестываль — а ў конкурсе пяцьдзясят працэнтаў фільмаў пра ўцекачоў. Зараз актуальным будзе каранавірус, але гэтая хваля хутка сыдзе.
— Кракаўскі кінафестываль, на якім вы толькі што паказалі свой новы фільм «Эпітафія», як і шмат іншых мерапрыемстваў, сёлета прайшоў анлайн. Ёсць меркаванне, што праз перавагі такога фармату людзі працягнуць ім карыстацца.
— Ніякіх пераваг тут няма, на каранціне ўсе, наадварот, зразумелі, колькі каштуюць жывыя стасункі. Адасабленне чалавека ад чалавека — ненармальная сітуацыя, людзі ніколі не застануцца сядзець у сваіх пакоях і глядзець у экран. Гэта тое ж самае, што перавесці ў анлайн тэатр — нармальны рэжысёр ці акцёр плюне ў твар за такую прапанову. Памятаю, у першай паездцы ў Іспанію ў 90-х мяне ўразілі іспанскія сем’і — яны сядзелі ў кавярнях, абдымаліся і пілі піва. Я ім зайздросціў: у нас адчуванне супольнасці і еднасці за час Савецкага Саюза было знішчана, у Беларусі нават месца, дзе выпіць, не было. Па вялікім рахунку, кінафестываль у анлайн-фармаце — гэта ананізм, мы пройдзем гэты этап і свет стане збольшага ранейшым, хоць, вядома, не для тых, хто страціў блізкіх.
— Вельмі своечасова і сімвалічна ў вас з’явіўся фільм пра могілкі.
— У Кракаве таксама сказалі, што я падгадаў, але я не хацеў закранаць нейкую філасофію смерці. Калі я некуды прыязджаю, заўсёды спачатку прайдуся па горадзе, а потым шукаю могілкі. Тут спецыфічная атмасфера, могілкі спыняюць час — у гэтым яны з кіно падобныя. Адзінае, што тут нічога не адбываецца: людзі бываюць хіба на пахаваннях, а пахаванне — не самае лепшае, за чым рэжысёр можа назіраць; калі ў некага драма, сорамна лезці са сваёй камерай. Гадоў дваццаць таму я з тэхнікай і кінаплёнкай паехаў да сябе ў вёску здымаць Радаўніцу — і што вы думаеце, мяне проста выгналі з маіх «родных» могілак, дзе пахаваны мае сваякі. І я паехаў назад — вось так, нічога не зняўшы. Таму ў гэтым выпадку адразу вырашыў, што буду рабіць абразок пра першае адчуванне, якое ўзнікае, калі прыходзіш на могілкі. А для таго, каб гэта не нагадвала сюжэты «БТ» 1970—80-х — у іх былі такія ролікі кшталту «Восень у Мінску»: лісце, клёны, запускаюць пару, што трымаецца за рукі, — я пачаў шукаць героя і знайшоў Андрэя Бурдзянкова, які складае каталог беларускіх могілак. Я з задавальненнем здымаў, але мантаж ненавідзеў: ведаеце, як калі ты дзень хадзіў у грыбы ці ягады — закрываеш вочы, а яны перад табой, так і тут перада мной стаялі надмагільныя партрэты, якіх мы знялі некалькі сотняў, і вочы гэтых людзей.
— Вы шмат гадоў працуеце ў беларускім кіно, а з вашымі рэгаліямі маглі з’ехаць за мяжу. Ці разглядалі такую магчымасць усур’ёз?
— Неяк мне паступіла рэальная прапанова з’ехаць разам з сям’ёй. Помню, як праслухаў яе і ў тую ж секунду зразумеў, што нікуды не паеду.
Бывае, задаю сабе пытанне, ці правільна тады зрабіў. Але нават калі рацыянальна разважаць, з’язджаць было б глупствам: як рэжысёр, я ўсімі ніткамі звязаны з беларускай тэматыкай.
Многія знаёмыя эмігравалі — адзін лаўрэат Венецыянскага кінафестывалю, напрыклад, пяць гадоў падмятаў вуліцы Мілана.
Да таго ж спрацаваў мой беларускі характар з яго асцярожнасцю і нежаданнем рызыкаваць.
У Расійскай імперыі ў XIX стагоддзі, калі яна асвойвала новыя тэрыторыі, выходзіла мноства літаратуры пра беларускія, літоўскія землі. І там адзін этнограф пісаў, што велікаросы пасяляліся, бачылі, што зямля — пясок, і перасяляліся, а беларусы аруць і аруць гэты пясок, аруць і аруць.
Без пафасу магу сказаць, што першае слова, якім я сябе вызначаю, — беларус, ад гэтага ідуць усе мае беды і нябеды, я ару свой пясочак і ару.
Увогуле, страта зямлі для беларуса — вялікая драма, мы, напрыклад, да канца не ўсвядомілі трагедыю страты адной з найлепшых беларускіх частак праз Чарнобыльскую катастрофу, трагедыю тых, хто з’ехаў са сваіх вёсак. Пра гэта няма ні фільмаў, ні кніг, хоць тэма павінна гучаць увесь час. Тое, што мы не змаглі за хутка ўжо 35 гадоў апрацаваць гэтую драму, паказвае на вельмі слабы інтэлектуальны стан нацыі, і няма чаго крыўдзіцца на Дзмітрыя Быкава за словы пра дэградацыю беларусаў.
Таму калі стаіць пытанне з’ехаць альбо не з’ехаць… ведаеце, каб быць шчаслівым, часам трэба ні пра што не думаць. Можна ўстаць раніцай, паглядзець на сонца і пайсці араць… пясочак.
— Вы сказалі пра інтэлектуальны ўзровень нацыі: чаму на ваш погляд ён такі, а не іншы?
— Каб нешта асэнсаваць, павінен быць такі элемент, як паўната жыцця — свабода, магчымасць выбару, эканоміка, а калі чалавек займаецца выжываннем, яму не да рэфлексій пра Чарнобыль. Праўда, гэта была настолькі вялікая траўма, што пра яе сапраўды хацелася забыць, мы пабудавалі псіхалагічныя бар’еры і пайшлі простым шляхам: «Я не памятаю — значыць, гэтага няма».
Людзі тады былі ў ступары, многія дагэтуль у ім знаходзяцца, я помню тыя месяцы трывогі, сённяшняя пандэмія іх нечым нагадвае, асабліва ў выглядзе некаторых фэйсбучных панікёраў, якія верашчаць ад страху, пераходзячы ўсе межы. Толькі Чарнобыль у параўнанні з кавідам — сапраўдная трагедыя. А грамадства, якое замоўчвае адну праблему і перабольшвае другую, знаходзіцца ў стане дзіцяці. Тое, што я назіраю ў некаторых людзей, у прыватнасці палітыкаў, — абсалютнае псіхалагічнае дзяцінства.
— Чаму вы лічыце, што каранавірус — перабольшаная праблема?
— Я не прымяншаю небяспеку: канешне, павінны быць каранцін, закрытыя цэрквы і адмененыя парады, але тое, што робіцца ў інтэрнэце, — гэта свята маніпуляцый, ангажаваныя людзі пішуць, што такога ўзрушэння не было з часоў вайны — ну слухайце, якія вы тады пестуны? Любы вірус праходзіць, раней здараліся і страшнейшыя хваробы, калі мы думаем, што 1920-я былі даўно, мы памыляемся — гэта было ўчора. Усё прайшло, і свет не стаў іншым, прынамсі, ён стаў іншым не ад іспанкі.
— Вы цяпер працуеце над тэмай савецкай свядомасці: ці засталося ў нашым грамадстве што-небудзь ад савецкага чалавека?
— Калі казаць пра мяне, я быў савецкім чалавекам і не горшым з іх. Я лічыў Савецкі Саюз сваёй радзімай і толькі потым зразумеў штучнасць гэтай канфігурацыі. Калі ў 1985-м быў маладым лейтэнантам у Таджыкістане, я напісаў у дзённіку: «Магу з радасцю канстатаваць, што савецкі чалавек існуе!» У гэтых далёкіх людзях мне ўбачыўся нейкі знаёмы код, і ён, відаць, сапраўды быў, але ўсё ж як частка двайной маралі, дзе адна — для мяне, а другая для сваіх.
Я ненавіджу савецкага чалавека, але і люблю яго, бо гэта мая маладосць.
Люблю савецкія фільмы, люблю савецкі хакей — часта пераглядаю матчы 1970-х гадоў, дзе іграюць Харламаў, Мальцаў, Якушаў і мой любімы хакеіст Вікулаў. Хакей пасля 1979 года не магу глядзець: не мае героі.
Савецкасць — штучны, але вельмі жывучы вірус, такі каранавірус, які муціруе, але не знікае. Яго даб’е хіба толькі «нацыянальны» ген. Таму ў нас часам і такое адштурхоўванне ад нацыянальнай свядомасці — вірус супраціўляецца.
З Савецкім Саюзам усё ясна: гэта людажэрная сістэма. Але ў той жа час адзін з самых грандыёзных і няўдалых доследаў у гісторыі чалавецтва, які на наша цяперашняе жыццё ўплывае больш, чым мы думаем.
— Не магу не запытаць, што, на ваш погляд, наша дзяржава транслюе праз дакументальнае кіно? Бо, фінансуючы яго, яна замаўляе музыку.
— У прынцыпе цяпер яна выконвае свае абавязкі, хоць, можа быць, і не так добра, як іншыя краіны.
Дзяржава павінна даваць грошы на тое, каб эпоха была зафіксавана: хай людзі паважаюць час, у якім жывуць. Гэта функцыя гульнявога кіно таксама: Маскву 60-х я ведаю па фільмах Хуцыева і Данелія, а ў нас сёння здымаюць пра нішто ды з саўковымі ўяўленнямі пра свет, дзе няма і знаку нацыянальнага.
Магу сказаць, што перад беларускім кіно пастаўлена задача абмінаць сучасныя праблемы і ігнараваць тое, што непакоіць людзей, таму ім ніхто і не цікавіцца. Хаця, паколькі грошай на кіно выдзяляецца няшмат, трэба вызначыць, што для нас сапраўды важна, і замест прыгожага Мінска і світання над возерам звярнуцца да актуальных праблем, паставіць Адамовіча і Караткевіча, канчаткова разабрацца з вайной, а не гнаць вось гэта… не ведаю нават, як назваць сучасныя фільмы пра вайну, што беларускія, што расійскія. Гэта фэйкі пра вайну, з іх ужо ўвесь свет смяецца.
Вядома, як Герман мы не ўмеем, «Ідзі і глядзі» мы не паўторым, але сказана пакуль яшчэ не ўсё. У нас наракаюць, што сцэнарыяў няма — не, мы проста не здольны нічога зняць. Дзе людзі, якія напішуць сцэнарыі, і дзе тыя, хто па іх здыме? З’явяцца, калі знікне страх, як бы хто не зрабіў чаго антысавецкага. Тады ўсё і пачнецца.
