На прэстыжную літаратурную прэмію — Прэмію Ежы Гедройца — паводле абвешчанага кароткага спіса, сёлета прэтэндуе шэсць кніг. Сярод іх — задорная «Песня пра Цімура» Андрэя Адамовіча, дзе з іроніяй і нецэнзурнай лексікай распавядаецца пра агента КДБ і рэальных персанажаў беларускай культуры.
Мы сустрэліся з аўтарам і пагаварылі пра беларускую інтэлігенцыю, спецслужбы, лаянку ў літаратуры і пра тое, якая інтанацыя адпавядае нашым апошнім месяцам.
— На жыццё вы, пэўна, зарабляеце не літаратурай.
— Вядома, не: я праграміст. Ад літаратуры нейкія грошы часам перападаюць, але жыць на іх, пакуль пішаш наступную кніжку, немагчыма. Гэта нават не жабрацтва, а проста немагчыма.
— У вас ніколі не было адчування, што займацца літаратурай у Беларусі няма сэнсу?
— Мне падабаецца думка, што любы твор мастацтва да свайго ўзнікнення не патрэбны нікому, апроч самога аўтара. У выніку ён, канечне, можа камусьці спатрэбіцца, але займацца мастацтвам дзеля гэтай перспектывы неразумна. Пра мастакоў, бывае, кажуць: маўляў, занадта рана пачаў камерцыялізавацца. Якім бы крутым ні быў Хёрст, не ведаю, ці ўспрымае яго нехта як сапраўднага мастака альбо гэта проста фабрыка па вытворчасці грошай. Мастацтвам ты займаешся для сябе, а для грошай, як казаў Мядзведзеў, «ідзіце ў бізнэс».
— А дзеля прэміі Гедройца варта пісаць кнігі?
— Не, канечне. Прачнуцца і вырашыць пісаць раман дзеля прэміі Гедройца — гэта дурасць.
— А як яна ўспрымаецца ў літаратурных колах?
— Я не магу адказваць за літаратурныя колы — па гэтым у нас вялікі спецыяліст Віктар Марціновіч, але для мяне прэмія, як бы там ні было, застаецца найважнейшай беларускай прэміяй для празаікаў. Апошнім часам, праўда, яе аўтарытэт моцна ўпаў, але перамога Ільі Сіна летась дала надзею, што цяпер журы будзе прысуджаць Гедройца сапраўды найлепшым кнігам. Так ці інакш, у кожнай прэміі ёсць крытыкі, і чым яна буйнейшая, тым больш крытыкаў.
— У «Песні пра Цімура» вы ў іранічна-саркастычным ключы пішаце пра нашу «творчую інтэлігенцыю». Што ў вобразе гэтай часткі грамадства дазваляе вам з яе кпіць?
— Кпіць мне дазваляе тое, што я ведаю гэтых людзей, гэта мае сябры. Мне было б цяжка кпіць, напрыклад, з працоўных МАЗа, бо суп адной лыжкай я з імі не еў. Але што да творчай інтэлігенцыі, думаю, у Беларусі гэтая група яшчэ нават не склалася, мы не разумеем, каго можна да яе аднесці.
Мы жывём быццам пры капіталізме, але адной нагой у сацыялізме, і ўсе гэтыя рэчы ў нас дрэнна адрэфлексаваныя.
Сёння шмат кажуць пра фарміраванне беларускага народа як нацыі, што адбываецца проста на нашых вачах, магчыма, творчая інтэлігенцыя таксама праходзіць працэс фарміравання. А пакуль гэта больш маргінальная група, не ўпэўнены, што грамадства насамрэч цікавіць, што творчая інтэлігенцыя думае па тым ці іншым пытанні.
— Героі «Песні пра Цімура» — рэальныя людзі, што яны вам сказалі пра кнігу?
— Яны не прачыталі. Хаця пісьменнікі прачыталі — Сяргей Календа, Цімур Хоміч і Хадановіч — і сказалі «окей». Астатнія не чыталі, яны ж «творчая інтэлігенцыя», ім не да гэтага.
— Адзін з герояў кнігі — супрацоўнік КДБ, а камітэт — даволі частая асацыяцыя з Беларуссю. Як так сталася, што КДБ стаў ледзь не брэндам нашай краіны?
— Ён, па-першае, захаваўся як брэнд — у іншых краінах яму прынамсі далі іншую назву, а па-другое, камітэт захаваў сваю функцыю нагляду за грамадствам, то-бок гэта па-ранейшаму рэпрэсіўная машына, якая працуе на карысць дзяржавы супраць народа.
— У вас ёсць адчуванне, што КДБ увесь час недзе побач?
— Як пісаў Віктар Пялевін, «іх рэжым не з’яўляецца злом у чыстым выглядзе толькі таму, што моцна разбаўлены дэгенератыўным маразмам».
Мне здаецца, любая закрытая спецслужба з часам пачынае працаваць, як гэта паказана ў фільме «Пасля прачытання спаліць» братоў Коэнаў: яна ўпэўнена, что чымсьці займаецца, на гэта ідуць народныя грошы, людзі праз гэта цярпяць, але ўрэшце, паколькі тут няма ні знешняга кантролю, ні здаровага сэнсу, яна займаецца незразумела чым і навошта.
Камітэт нас таму і не можа рэпрэсаваць, думаю, ён мог бы дзейнічаць эфектыўней. Што яму замінае — уласныя хібы ці грамадства, — пабачым, калі адкрыюцца дакументы.
— Трэці важны элемент вашай кнігі — Польшча. Вядома, «Песня» пісалася на стыпендыі Gaude Polonia, але Польшча і без таго ўвесь час мільгае ў нашай культуры, хаця для афіцыйнага Мінска з’яўляецца ледзь не галоўным ворагам.
— Любая дэмакратыя — вораг таталітарызму. Зноў-такі, апошнія выбары паказалі, што 70—80 адсоткаў беларусаў хочуць жыць у такой жа сістэме, як у Польшчы. Я б аддаў перавагу больш ліберальнай дэмакратыі, скажам, як у Галандыі, але большасці, мне падаецца, падабаецца нейкая такая — без геяў і правоў жанчын. Хаця б у сілу таго, што Польшча — вялікі па памеры, насельніцтве і эканоміцы сусед, яна непазбежна займае шмат месца не толькі ў культуры, але ў жыцці беларусаў увогуле.
Да таго ж у нас пракаветныя сувязі: у сямейных гісторыях сялян з-пад Магілёва і Лодзі нашмат больш супольнага, чым у сялян з Берасця і Урала.
Гэта наш найбліжэйшы… сябар, не будзем кідацца словам «брат» — рускі мір адбіў ахвоту ім карыстацца. Кажуць, цяпер у Мінску немагчыма запісацца на курсы польскай мовы, чарга да траўня.
— У літаратуры, як і шмат дзе, у нас ёсць умоўны падзел на «чэсных» і «нячэсных». Вам не падаецца, што часта гэтая мяжа адпавядае падзелу на, скажам, таленавітых і неталенавітых альбо паспяховых і непаспяховых?
— Часткова так, хоць ёсць і выключэнні: Андрэй Федарэнка быў у праўладным саюзе. Мастацтва немагчымае без унутранай свабоды ці прынамсі без вялікай фігі ў кішэні, а ўнутрана свабодны чалавек не мае патрэбы ўступаць у саюзы пісьменнікаў, проста ў нас такім чынам яшчэ і выказваецца грамадзянская пазіцыя. Але навошта ўступаць у праўладны саюз, я не разумею: гэта можна было зразумець у Савецкім Саюзе, многія сапраўды верылі ў камунізм, а ў Беларусі фактычна няма ідэалогіі, апроч ідэалогіі персаналізму — як яе можна адстойваць усур’ёз? У Саюзе пісьменнікаў Беларусі ледзь не пяцьсот сяброў — чыста статыстычна ўсе яны не могуць быць сапраўднымі мастакамі.
— А ці магчыма ўнутраная свабода ў Беларусі ўвогуле?
— Яна магчымая ўсюды, нават у лагеры. Кажуць, Франкл выйшаў з лагера больш свабодным, чым туды заходзіў. У Беларусі, каб быць свабодным, патрэбны штодзённыя высілкі.
Учора на здымках я ішоў па калідоры, а там стаіць нейкі мужык і кажа, што далей нельга. Я пытаюся чаму. «Ну вось нельга». — «А хто вы такі?» — «Ну вось я тут стаю і кажу далей не ісці». Я напляваў на гэтага мужыка і пайшоў, куды мне было трэба, але мне здаецца, палова Беларусі існуе ў рэжыме такога мужыка, які не пускае праз калідор.
— Ці абавязкова беларуская літаратура павінна быць на беларускай мове?
— Яна павінна быць на той мове, якую пісьменнік адчувае мовай мастацтва. Хоць першай я засвоіў рускую, пісаць на ёй не буду. У маім пакаленні большасць раней ці пазней прыходзіць да беларускай мовы, але сярод маладзейшых большы працэнт рускамоўных. Мне б хацелася, каб усё было па-беларуску, але ёсць пэўныя аб’ектыўныя рэчы, супраць якіх мы не папром.
— Я часта сустракаю асуджэнне выкарыстання ў творах мастацтва нецэнзурнай лексікі. Як бы вы патлумачылі тым, хто асуджае, чаму гэта апраўдана?
— Я б ім сказаў: «Пайшлі на х**». Дыялог з людзьмі, якія набіраюцца нахабнасці штосьці раіць мне па гэтым пытанні, лічу ніжэйшым за мінімальны інтэлектуальны ўзровень размовы, у якой я магу ўдзельнічаць. Вядома, што калі «Алімпію» Манэ дэманстравалі першы раз, павесілі яе так высока, каб людзі не маглі да яе даплюнуць. А нядаўна я чуў гісторыю, як супрацоўнік нейкай айцішнай кампаніі адрэагаваў на карціну Вашкевіча, на якой Мальвіна трымае ў роце нос Бураціна, у офісе — ён на «сур’ёзных шчах» напісаў, што не можа працаваць у такіх умовах. Дзікая гісторыя.
— «Песня пра Цімура» напісаная ў саркастычным ключы, а якая інтанацыя адпавядае нашым апошнім месяцам?
— Ведаеце гэтае пытанне: як пісаць вершы пасля Асвенцыма? Мне пакуль не ясна. Як пісьменнік, у мастацкім тэксце я працую не са сваімі траўмамі, а з траўмамі чытачоў, а пакуль што гэта і мая траўма таксама. Таму не ведаю, як пра ўсё гэта пісаць. А бойка яшчэ толькі пачалася.
— А ў стаўленні да культуры, якое дзяржава паказала апошнім часам, ёсць нешта новае?
— А чаго было чакаць? Ёсць рэпрэсіўная машына, а тут хтосьці вякае, маглі і больш жорстка пакараць. Для дзяржавы культура можа быць толькі сервільнай. Думаю, у Лукашэнкі ёсць нейкі «табель о рангах», паводле якога галоўны спявак, напрыклад, Баскаў, потым ідуць менш важныя, потым яшчэ менш важныя. Для яго галоўнае, каб іх было шмат і каб яны былі бліскучыя. За такую культуру ўлада гатова плаціць, і канечне, ні пра якую літаратуру тут гаворка ісці не можа — максімум пра сцэнар для прапагандысцкага фільма, нешта такое яшчэ могуць ацаніць. Вы ж помніце «Ліст беларускага народа Вялікаму Сталіну» — вось у такім выглядзе беларускае мастацтва можа існаваць, ва ўсіх астатніх уладзе яно не патрэбна.
— А ў якой краіне, па-вашаму, мы цяпер жывём?
— Пасля распаду Савецкага Саюза мы, канечне, штосьці бурылі і кагосьці звальнялі, але лад фактычна застаўся той самы, проста нам дазволілі крыху больш «ашчушчаць ашчушчэній». Цяпер мы ўсё яшчэ ў той Беларусі, у якой жылі дагэтуль, проста ўзялі больш свабоды і больш сабе дазволілі.
Цяпер трэба адстаяць права, пра якое мы так гучна заявілі. Дзяржава з ім яшчэ не пагадзілася, таму нас чакаюць доўгія перамовы, бо нават калі Лукашэнка раптам зляціць у Растоў, нам трэба будзе весці барацьбу з беларускім чыноўнікам, які яшчэ тры месяцы будзе заводзіць справы на актывістаў. Гэта як курыца, якой адсеклі галаву, а яна яшчэ бегае.
