Гэты матэрыял кандыдата гістарычных навук Андруся Унучака надрукаваны ў №3 / 2021 часопіса «Наша гісторыя».
Рэдакцыя «Нашай Нівы» ў Вільні. Фотаздымак пачатку ХХ стагоддзя.
40 тысяч за 8 гадоў
У пачатку 1914 года Антон Луцкевіч зрабіў падлікі, з якіх вынікала, што за 8 гадоў выхаду газеты ў яе было ўкладзена агулам 40 тысяч рублёў. У 1914 годзе на выданне «Нашай Нівы» планавалася выдаткаваць 4 тысячы рублёў. Акрамя таго, газета да таго часу займела «даччыныя» выданні з асобным бюджэтам. На інтэлектуальны альманах «Маладая Беларусь», які з 1912 года выходзіў у Пецярбургу, і на сельскагаспадарчы часопіс «Саха», што ў тым жа годзе пачаў выдавацца ў Менску клопатам рэдактара-выдаўца «Нашай Нівы» Аляксандра Уласава, меліся адпусціць па 1500 рублёў. Яшчэ тысячу — на свежазаснаваную менскую «Лучынку» для дзяцей, якая рэдагавалася паэткай Алаізай Пашкевіч (Цёткай).
Пад дахам «Нашай Нівы» існавала і Беларускае выдавецкае таварыства — адзінае беларускае выдавецтва, якое плаціла аўтарам ганарары. Ягоны бюджэт у 1914 годзе складаўся з 5 тысяч рублёў.
Каб сарыентавацца, наколькі такія выдаткі былі вялікія, прывядзём для параўнання некаторыя цэны, якія існавалі ў рэгіёне ў пачатку мінулага стагоддзя. Напрыклад, у Віцебскай губерні ў 1908 годзе пуд жытняй мукі каштаваў 1 руб. 45 кап., пуд ялавічыны першага гатунку — 6 руб. 80 кап., курыца ў сярэднім каштавала 70 кап., а машыніст цягніка (вельмі высокааплатная праца) на Лібава-Роменскай чыгунцы зарабляў 1080 рублёў за год. З гэтага відаць, што выданне «першай беларускай газеты з рысункамі» было справай не таннай. Але тагачасныя нашаніўцы, да іх гонару, змаглі не толькі выжыць, але і развівацца ды пашырацца.
Іван Луцкевіч і галоўны рэдактар «Нашай Нівы» Аляксандр Уласаў. Фотаздымак пачатку ХХ стагоддзя.
Увогуле, у 1913—1914 гадах «Наша Ніва» перажывала найлепшы для сябе час у фінансавым плане. Цяжкасці першапачатковага перыяду былі пераадоленыя, а Першая сусветная вайна яшчэ не зруйнавала таго, што было напрацавана за папярэднія гады.
«Трансакцыі» і гандаль
Больш за палову сваіх выдаткаў дазвалялі «Нашай Ніве» закрываць даходы ад продажу газеты. Так, у 1911 годзе газета мела 1017 падпісчыкаў, а гадавая падпіска каштавала 2 рублі 50 капеек. Пры найлепшым раскладзе, калі ўсе чытачы выпісвалі газету цэлы год, за год «Наша Ніва» атрымлівала такім чынам 2542 рублі 50 капеек.
За кошт чаго дабіралі рэшту неабходных сродкаў? Тут перадусім варта прыгадаць ролю старэйшага з братоў Луцкевічаў, Івана. Гэты надзвычай ідэйны і энергічны чалавек, пастаянна шукаючы грошы на беларускую справу і маючы камерцыйную жылку, увесь час займаўся самымі разнастайнымі справамі — як тады казалі, «трансакцыямі».
Іван Луцкевіч.
Цямячы ў юрыспрудэнцыі — у свой час вучыўся на юрыдычным факультэце Пецярбургскага ўніверсітэта, — Іван часта дапамагаў памешчыкам вырашаць маёмасныя справы. Напрыклад, у 1909 годзе ён апекаваўся спадчынай маёнтка Ракуцёўшчына (у цяперашнім Маладзечанскім раёне) пасля смерці яго ўладальніцы Эміліі Лычкоўскай. У архіўных дакументах фігуруе сума 1000 рублёў, якую ён дапамог праз суд атрымаць аднаму са спадкаемцаў, Вацлаву Лычкоўскаму. Ёсць таксама звесткі пра пасярэдніцтва Луцкевіча ў продажы абшарніцкіх маёнткаў, напрыклад, маёнтка графа Тышкевіча ў Мінскай губерні. Частка грошай, атрыманых у выніку гэтых «трансакцый», ішла на ганарар памочніку, а той пасля шмат выдаткоўваў на патрэбы «Нашай Нівы».
Спецыяльнасць: зарабляць грошы
Пра надзвычайную ролю Івана Луцкевіча ў фінансаванні «Нашай Нівы» (і не толькі яе) у адмыслова прысвечанай яму пасмяротнай брашуры — Іван памёр ад сухотаў у польскім Закапаным 20 жніўня 1919 года — згадваў ягоны брат Антон:
«З пераездам Івана Луцкевіча ў Вільню сюды пераносіцца наагул цэнтр беларускага руху. Гэта вымагае вялікіх грошай, каторых беларускае грамадзянства не мае. І вось, да палітычнае і навуковае працы Івана Луцкевіча далучаецца новая спецыяльнасць: зарабляць грошы на ўтрыманне сябе і на ўтрыманне работы. Гэты палітык і вучоны археолаг прымушаны знаходзіць усё новыя і новыя спосабы заробку, беручы ўчасце ў фінансавых прадпрыемствах, прынімаючы пасрэдніцтва між заграніцай і краёвымі фірмамі, урэшце, калі гэтага вымагала нахальная патрэба, прадаючы з сваей багатай калекцыі старасвеччыны тыя рэчы, якія не мелі вагі для Краю і для беларусаў. За яго грошы «Наша Ніва», адным з ідэйных кіраўнікоў каторае ён быў праз увесь час яе існавання, выходзіла да апошніх дзён свайго жыцця.
Без яго помачы і чыннага ўчасця не абходзіцца ні адно беларускае ідэйнае прадпрыемства — ці то хор беларускі, ці то тэатральная дружына, ці Муз.-Драм. Кружок, у якім ён — член Ураду, ці то закладзенае з яго ж ініцыятывы выдавецтва, ці то падгатоўка выбараў у Дзяржаўную Думу. І на ўсё ён знаходзіў сілы і час: варочаючыся з падарожы з Пецярбурга, Варшавы, Львова, Кракава, ён пападаў на агітацыйны сход вучняў, адтуль — у холад і ў слоць кідаўся некуды ў глухую правінцыю ці то дзеля агітацыі, ці дзеля археалагічных доследаў, пападаў у поўнай знямозе і зусім хворы да маткі ў Менск, а праз дзень-два быў ізноў у дарозе, ганяючыся за нейкім антыкам ці за грашмі. Бывалі тыдні, калі з сямі дзён ён пяць праводзіў у вагоне».
Антон Луцкевіч. Жыццё і праца Івана Луцкевіча.
Іншая дзялянка, на якой шчыравалі Іван Луцкевіч і ягоныя таварышы ў пошуках грошай, быў перапродаж твораў мастацтва.
Вацлаў Іваноўскі, займаючыся гандлем карцінамі ў Пецярбургу, шукаў ацэншчыкаў і ліставаўся ў гэтай справе з Іванам Луцкевічам. Цікава, што сярод карцін, якія прадаваў Іваноўскі, былі нават дастаткова рэдкія палотны XVIII стагоддзя. Усе грошы ад іх продажу, як правіла, пераводзіліся ў Вільню. А сам Луцкевіч меў сувязі з аўкцыёнамі жывапісу ў Пецярбургу і Лондане і, відаць, быў заангажаваны ў гандаль карцінамі далёка за межамі Беларусі.
Рэкламныя грошы
Пачынаючы з 1907 года пэўныя грошы «Нашай Ніве» пачала даваць і рэклама. Сярод тых, хто ідэйна падтрымліваў газету такім чынам, вылучаўся гандляр сельскагаспадарчымі машынамі, вялікі сімпатык беларускага руху, сябра Францішка Багушэвіча Зыгмунт Нагродскі, які часта даваў у газету абвесткі з рэкламай сваіх тавараў.
Пошукамі патэнцыйных рэкламадаўцаў займаліся ў асноўным самі нашаніўцы. Напрыклад, паэт Галляш Леўчык шукаў фірмы, згодныя даць рэкламныя аб’явы для газеты, у Варшаве, у якой стала жыў. 25 лістапада 1910 года ён пісаў у рэдакцыю, што знайшоў аб’явы ад 4-х фірмаў агульнай сумай на 56 рублёў. Акрамя гэтага, Леўчык быў актыўна задзейнічаны Іванам Луцкевічам для пошуку цікавых прадметаў даўніны. У сваіх лістах ён часта распавядаў старэйшаму Луцкевічу пра цікавыя знаходкі, не забываючыся пры гэтым даць сваю ацэнку іх культурнай і матэрыяльнай вартасці.
Але пры гэтым «Наша Ніва» імкнулася захоўваць сваё ідэйнае аблічча і ідэалагічную лінію нават у пытанні зместу рэкламы. Напрыклад, калі ў 1909 годзе ў газеце была размешчана рэклама супрацьзачаткавых сродкаў і гэта выклікала адмоўную рэакцыю многіх чытачоў і аўтараў, то рэдакцыя хутка адмовілася ад такой сумнеўнай па меркаваннях таго часу крыніцы фінансавання, нават нягледзячы на няпростае тады матэрыяльнае становішча.
Ахвяраванні: малыя і вялікія
Асноўная маса чытачоў і падпісчыкаў «Нашай Нівы» была не вельмі заможнымі людзьмі. Але здараліся і выключэнні. І некаторыя багатыя людзі, па тых ці іншых прычынах зацікавіўшыся беларушчынай, пачыналі спрыяць ёй грашовымі ахвяраваннямі. Ёсць, напрыклад, звесткі, што «Нашу Ніву» фінансава падтрымлівалі вядомыя «краёўцы» Раман Скірмунт і Эдвард Вайніловіч. Пры гэтым яны не абавязкова самі сябе ў той час лічылі беларусамі, але ідэйна спрыялі моўна-культурнай разнастайнасці былога Вялікага Княства Літоўскага, літоўска-беларускага краю (адгэтуль і назва «краёўцы»).
Так, згаданы Вайніловіч, дасылаючы ў рэдакцыю 22 ліпеня 1911 года 10 рублёў, пісаў нашаніўцам: «Я не ўспульнік вашага кружка, але гатоў памагаць каждаму, хто шануе сваю веру і язык прэдкаў».
Можна меркаваць, што былі і іншыя перасылкі такога кшталту. Калі ж гаворка ішла пра буйнейшыя сумы, то яны, натуральна, перасылаліся не паштовымі пераводамі.
А падтрымка немалымі грашамі хоць не так часта, але бывала. У 1912 годзе на беларускую выдавецкую справу дала аж 20 тысяч рублёў княгіня Магдалена Радзівіл. Адносна падрабязнасцяў ахвяравання такой буйной сумы ёсць два меркаванні. Першае — Антона Луцкевіча, які пісаў, што княгіня зрабіла гэта пад уплывам Івана Луцкевіча. Той нібыта, карыстаючыся тым, што яе мужа, князя Мікалая Радзівіла, «не прымала польскае грамадзянства», пазнаёміўся з княгіняй і прышчапіў ёй беларускі патрыятызм.
Магдалена Радзівіл з беларускім архітэктарам Лявонам Вітанам-Дубейкамскім (справа) і ўкраінскім вуніяцкім святаром Язафатам Жанам. Варшава. 1920 г. PINTEREST.COM
Магдалена Радзівіл (1861—1945) паходзіла з багатага магнацкага роду Завішаў. Яна была дачкой археолага і этнографа Яна Завішы, буйнога землеўладальніка, асноўныя маёнткі якога знаходзіліся ў Ігуменскім павеце Мінскай губерні.
Першым мужам Магдалены быў польскі арыстакрат, граф Людвік Красінскі, а пасля яго смерці ў 1895 годзе яна ў 1906-м выйшла другі раз замуж за амаль на 20 гадоў за сябе маладзейшага Мікалая Радзівіла, пляменніка тагачаснага нясвіжскага ардыната Антонія Радзівіла. Пад прозвішчам другога мужа гэтая жанчына і ўвайшла ў гісторыю.
Як Магдалена, так і Мікалай Радзівіл з дзяцінства цікавіліся беларускай культурай і аказвалі ёй усялякую падтрымку. З польскай жа арыстакратыяй абое па розных прычынах моцна канфліктавалі.
У розны час Магдалена Радзівіл фінансава падтрымлівала выдавецтвы «Загляне сонца і ў наша аконца», Беларускае выдавецкае таварыства, каталіцкую газету «Беларус», беларускія рэлігійныя арганізацыі. Таксама яна закладала яшчэ ў часы Расійскай імперыі беларускія школы ў сваіх маёнтках. Акрамя беларускага руху, яна падтрымлівала таксама літоўскія культурніцкія праекты.
Памерла Магдалена Радзівіл у эміграцыі ў Швейцарыі, там жа была і пахаваная. У ліпені 2017 года яе прах быў вернуты ў Беларусь, а ў лютым 2018-га перапахаваны ў касцёле на Залатой Горцы ў Мінску.
Але Гаўрыла Царык, віленскі юрыст, які пэўны час быў даверанай асобай Мікалая і Магдалены Радзівілаў, бачыў сітуацыю крыху інакш. Ён сцвярджаў, што заслуга ў тым, што Магдалена Радзівіл пачала цікавіцца беларускім рухам — ягоная. Больш за тое, нібыта менавіта Царыку яна і перадала той чэк на 20 тысяч рублёў, а ён у сваю чаргу перадаў яго лідарам беларускага руху падчас нарады ў рэдакцыі «Нашай Нівы».
Гэтыя дзве інтэрпрэтацыі, нягледзячы на супярэчнасць паміж сабою, не пакідаюць, аднак, сумневу, што ў 1912—1913 гадах фінансавае становішча газеты значна палепшала. Характэрна, што рэдакцыя «Нашай Нівы» ў канцы 1912 года магла сабе дазволіць запрасіць на штатную працу за заробак 25 рублёў у месяц жыхара Валожына Міхала Лотыша, які быў на той час актыўным распаўсюднікам выдання.
Акурат на той час прыпаў, дарэчы, і пераход газеты з выдання двума шрыфтамі (лацінскім і кірылічным) на адну кірыліцу. А паколькі гэта адбылося ў час найбольшай фінансавай забяспечанасці беларускага тыднёвіка, то выглядае, што матывавалі рэдакцыю на такія дзеянні зусім не меркаванні ашчаднасці, як часта лічыцца. Пераход газеты на выданне толькі кірыліцай быў крокам ідэйным, каб аб’яднаць грамадства.
Бюджэт «Нашай Нівы» 4 тысячы рублёў на 1913 год фарміраваліся наступным чынам:
-
Друк 1 нумара каштаваў 23 рублі — значыць,
50 нумароў × 23 рублі = 1150 руб.
-
Экспедыцыя (перасылка і распаўсюд газеты) — 50 нумароў × 14 руб. = 700 руб.
-
Заробак галоўнага рэдактара, функцыі якога ў 1913 годзе фактычна выконваў Вацлаў Ластоўскі, а з сакавіка 1914-га стаў Ян Луцэвіч — Янка Купала — 12 месяцаў × 40 руб. = 480 руб.
-
Заробак сакратара рэдакцыі Змітрака Бядулі (Самуіла Плаўніка) — 12 месяцаў × 30 руб. = 360 руб.
-
Заробак тэхнічнага работніка рэдакцыі, у дакументах яго называюць «хлопец» — 12 месяцаў × 10 руб. = 120 руб.
-
Арэнда памяшкання рэдакцыі — 200 руб. на год.
-
«Святло, апал» — 100 руб. на год.
-
Папера на 1 нумар каштавала 6 руб. — 50 нумароў × 6 руб. = 300 руб.
-
«Дадаткі» да «Нашай Нівы», магчыма, «Беларускі каляндар», нейкія брашуры — 400 руб. на год.
-
Дробныя выдаткі — 90 руб. на год.Сукупна — 3900 рублёў на год. «Лішнія» 100 рублёў, відаць, патрэбныя былі ў якасці рэзерву на непрадбачаныя выдаткі.
