«Добрая навіна: прыкладна траціна траўміраваных людзей здольная справіцца з траўмай самастойна»
«Мабыць, гэтага і дамагаўся рэжым: людзі сапраўды баяцца знаходзіцца дома, на вуліцы, у вялікім скопішчы людзей. І гэта выпрабаванне для любой псіхікі, якое наўрад ці пройдзе бясследна, — лічыць Ірына Шумская — псіхолаг міжнароднага праекта крызіснай дапамогі «Фенікс», якая аказвае псіхалагічную дапамогу пацярпелым ад рэпрэсій беларусам. — Тысячы людзей сёння жывуць у стане бездапаможнасці і страты арыенціраў, разумеючы, што прыйсці па іх могуць у любы момант.
Але ёсць і добрая навіна: стрэс не абавязкова прыводзіць да псіхатраўмы. Прыкладна траціна траўміраваных людзей здольная справіцца з траўмай самастойна. Гэта тыя людзі, у якіх вельмі вялікі, скажам так, рэсурс псіхікі».
На думку спецыяліста, падзея можа адбыцца адна і тая ж, да прыкладу ператрус або затрыманне. Але адзін чалавек атрымае пры гэтым стрэс, а другі — траўму. Усё залежыць ад рэзерву, адчувальнасці нервовай сістэмы і многіх іншых фактараў.
Як расказала псіхолаг, каб атрымаць траўму, трэба, каб падзеі, якія адбываюцца з чалавекам, аказаліся для яго большымі выпрабаваннямі, чым ён можа вынесці. Альбо да гэтага ж прыводзіць сітуацыя, калі чалавек знаходзіцца ў абставінах, у якіх для свайго выратавання ён не можа зрабіць нічога.
Да прыкладу, калі ў вас ёсць магчымасць уцячы ад збіцця, то сітуацыя можа абярнуцца стрэсам, а вось калі не можаце, вас збіваюць і вы не маеце магчымасці абараніцца, то гэта, хутчэй за ўсё, абернецца траўмай.
«Стрэс дазваляе спраўляцца з тым, што адбылося, а траўма — не, яна характарызуецца стратай кантролю, — кажуць псіхолагі і пералічваюць прыкметы, заўважыўшы якія раяць не чакаць паляпшэнняў, а звяртацца па дапамогу. — Напрыклад, чалавек часцяком нібыта адключаецца: задумваецца, губляе сутнасць размовы, няўважлівы.
Альбо страчвае што-небудзь са звязкі «паводзіны-пачуцці-адчуванні-веды». Калі адключаюцца пачуцці, то чалавек можа гаварыць пра страшныя падзеі без эмоцый.
Калі веды, пацярпелы можа не памятаць якога-небудзь эпізоду. Калі быў здзейснены фізічны гвалт, то могуць прытупляецца цялесныя адчуванні.
Сярод псіхалагічных сімптомаў — самаагрэсія, панічныя атакі, адмова ад кантактаў, адсутнасць радасці. Могуць з’яўляцца бяссонніца, парушэнне харчовых паводзінаў, з’яўленне залежнасцяў…Акрамя гэтага, траўма часта суправаджаецца перажываннем бездапаможнасці і пасіўнасці. Няма нічога: ні пачуццяў, ні жаданняў».
Што трэба ведаць, каб не дапусціць траўмы?
«На траўмуючыя сітуацыі чалавек рэагуе трыма спосабамі: бі, бяжы, замры. Калі арганізм выкарыстоўвае першыя два спосабы, то падзея пражываецца лягчэй. Калі выкарыстоўваецца трэці, то траўма, хутчэй, будзе.
Я заклікаю вас не заставацца ў псіхічным здранцвенні: у думках размаўляйце з сабой або аналізуйце сітуацыю і спосабы выхаду з яе. Чытайце самі сабе вершы, танцуйце, хадзіце, пішыце… Што заўгодна. Але не замірайце ў здранцвенні ахвяры, якая чакае пакарання», — раіць псіхолаг.
«Хочам мы гэтага ці не, але цяпер у нас таксама фармуюцца новыя нацыянальныя рысы і формы паводзінаў»
Па словах спецыялістаў, калі чалавек вымушаны доўга жыць у невыносных умовах, у яго фармуецца своеасаблівая мадэль паводзінаў.
«Як вы думаеце, чаму беларусы так часта згадваюць фразу «мая хата з краю»? — кажа Ірына Шумская. — Насамрэч гэта мадэль паводзінаў, якая сфармавалася ў нашых продкаў, што жылі ў цяжкіх умовах, і якая перайшла да нас у спадчыну.
Пагадзіцеся, такая пазіцыя — выдатны спосаб адаптавацца да невыносных абставінаў жыцця і захаваць сябе ў гэтай хатцы: «я ў гэта не лезу, там вельмі балюча». Сюды ж можна аднесці і прымаўку «не будзі ліха, пакуль яно ціха», «спрачацца з начальствам — пляваць супраць ветру» — усё гэта нашы мадэлі паводзінаў з дрэннымі гістарычнымі каранямі, якія дасталіся нам у спадчыну.
Сёння беларусы знаходзяцца ў вельмі цяжкіх умовах. Прытым гісторыя гэтая ўжо зацяжная. І хочам мы гэтага ці няма, але цяпер у нас таксама фармуюцца новыя нацыянальныя рысы і формы паводзінаў. А вось якія менавіта — залежыць ад нас саміх.
«Я шмат кантактавала з затрыманымі студэнтамі, — кажа актывістка студэнцкага руху БДМУ Анастасія Махамет. — Многія адчувалі гвалт, у іх былі панічныя атакі, але звярнуцца па дапамогу яны не вырашаліся. Казалі: «Я што, ненармальны? Сам спраўлюся».
Уся гэтая сітуацыя, у якой мы жывём, прывяла да таго, што гвалт, пагрозы і страх многія сталі лічыць нормай жыцця. Гледзячы на стан многіх пацярпелых, іх рэальна даводзіцца ўгаворваць ў тым, што без дапамогі яны не змогуць справіцца».
«Шмат у чым гэта звязана з яшчэ адной спадчынай з савецкіх часоў — вывучанай бездапаможнасцю, якая вельмі знаёмая пакаленню, якое перажыло 37-ы год, — кажа псіхолаг, валанцёр ў дапамозе пацярпелым беларусам Вікторыя Мельнікава. — Тое пакаленне перажыло калектыўны траўмуючы вопыт.
Жылі ў страху, разумелі, што прыехаць па іх могуць у любы момант. Гэты стан вывучанай бездапаможнасці, які ў нас закладзены, шмат у чым абуджаецца цяперашнімі падзеямі.
У нейкай ступені гэта таксама прычына таго, чаму людзі не звяртаюцца па дапамогу. Мы вельмі добра ўсвядомілі: «ніхто не дапаможа», «усе ў небяспецы, не толькі я», «жывы — і гэта галоўнае».
Між тым, як кажуць спецыялісты, ужо сёння ў краіне шмат беларусаў з дыягназам посттраўматычнае стрэсавае расстройства (ПТСР).
«Гэты тэрмін прыйшоў да нас з часоў В’етнамскай вайны (вайна паміж В’етнамам і ЗША пачалася ў 1961 годзе і скончылася ў 1975-м — «НН»), — адзначае Ірына Шумская. — Тады спецыялісты заўважылі, што ў амерыканцаў назіраецца посттраўматычнае стрэсавае засмучэнне, а ў в’етнамцаў няма.
Яны сталі задавацца пытаннем: чаму так адбываецца? Аказалася, што гісторыя В’етнама мае шмат траўматычных падзей. Іх псіхіка да вайны ўжо падрыхтаваная.
У амерыканцаў жа такога досведу было нашмат менш. Таму яны пакутавалі больш. У нас таксама ёсць такая культурная асаблівасць: беларусы асабліва не распешчаныя высокай якасцю жыцця. Мы прывыклі сутыкацца з праблемамі.
Таму большасць ці не звяртаецца па дапамогу, ці прыходзяць ужо ў памежным стане: знік сон, абвастрыліся захворванні, расслабіцца без алкаголю ўжо немагчыма.
Стан многіх сваіх кліентаў я б ахарактарызавала як наступствы комплекснай траўмы. Уявіце сабе буйнага алкаголіка. Яго сям’я не можа выдыхнуць. Таму што не ведае, калі гэта скончыцца. І заўсёды жыве ў страху і жаху. Гэта траўма, расцягнутая ў часе. Занадта шмат нявызначанасці і страта пачуцця бяспекі. І гэта менавіта тое, з чым цяпер жывуць беларусы».
«Пацярпелая частка псіхікі рана ці позна дасць ведаць пра сябе»
Вікторыя Мельнікава кажа, што нейкі час пасля траўмуючай сітуацыі чалавек бывае некрытычным да свайго стану.
«У медыцыне ёсць паняцце траўматычнага шоку. Гэта калі пасля шоку нейкі час чалавек яшчэ можа адносна нармальна функцыянаваць. Механізм дзеяння псіхікі тут такі: адбываецца жудаснае падзея — псіхіка расшчапляецца. З’яўляецца траўмаваная частка і з’яўляецца тая, што выжыла, сабралася і пайшла далей. Але пацярпелая частка псіхікі рана ці позна дасць ведаць пра сябе — паўплывае на чалавека і аголіць яго самыя слабыя месцы.
Сёння нават не самыя актыўныя беларусы скардзяцца на праблемы: у многіх пагаршаюцца адносіны ў сем’ях, ёсць праблемы з самаацэнкай, усё больш праблем на працы.
Калі казаць пра актывістаў, то яны ўсё часцей звяртаюцца з панічнымі атакамі і вегетасасудзістай дыстаніяй. У дзяцей бацькоў-актывістаў часцей выяўляецца трывожнасць.
Дарослыя ж у такім стане неўсвядомлена пачынаюць праяўляць агрэсію, якую не ўдаецца кантраляваць. Некаторыя ва ўпор і з пагардай глядзяць на міліцыянтаў, якія праходзяць міма, некаторыя залішне агрэсіўна ставяцца да праверак тых жа мытнікаў у аэрапорце, некаторыя зрываюцца на ўчастковага, некаторыя наўмысна носяць белую і чырвоную вопратку…
Трэба разумець: усе стрэсавыя рэакцыі нясуць у сабе адаптацыйны механізм — дапамагаюць выжыць. Таму асуджаць і ганьбаваць сябе за якія-небудзь рэакцыі нельга. Але працаваць з імі трэба», — кажа псіхолаг.
На думку спецыялістаў, у чалавека ёсць некалькі спосабаў справіцца з перажываннямі. Праўда, сярод іх ёсць і дэструктыўныя: страта адчувальнасці (калі чалавек адключае перажыванне), схільнасць да алкаголю, парушэнне харчовых паводзінаў, азартныя гульні…
Эфектыўней за ўсё экспартаваць стрэс на цялесны ўзровень. Гэта значыць пражываць яго праз дзеянне.
«15 хвілін спорту або хады могуць дапамагчы нармалізаваць працу нервовай сістэмы. Але пажадана, каб вы паспелі змакрэць, бо трэба пазбавіцца таго дрэннага, што назапасілася. Калі нічога не можаце кантраляваць вакол, можна кантраляваць дыханне. Глыбокі ўдых — доўгі выдых.
Часцей за ўсё гэтага дастаткова, каб нармалізавацца ў стане «тут і цяпер». Калі сітуацыя больш сур’ёзная, не зацягвайце, звяртайцеся да спецыялістаў», — раіць Ірына Шумская.
Калі гэтага не зрабіць, арганізм пачынае перажываць стрэс або траўму самастойна. Часцей за ўсё чалавек пачынае хварэць. І, як правіла, дзе тонка — там і рвецца.
«Як медык, які займаецца паталогіямі цела, а не душы і псіхікі, пры аналізе запытаў пацыентаў за мінулы год, я ўстанавіла такую заканамернасць: 25% людзей, якія да нас звяртаюцца з самымі рознымі праблемамі, у выніку прыходзяць да антыдэпрэсантаў», — пацвярджае доктар-эндаскапіст Ліда Тарасенка.
На думку псіхолагаў, сёння тысячы беларусаў жывуць з пачуццём віны: за тое, што з’ехалі; за тое, што мала зрабілі для перамогі; за тое, што працягваюць жыць, калі іншыя сядзяць у турмах…
«Многія перажываюць смерць ілюзій, звязаных з нашым пратэстам. Але гэта вельмі важны момант: сёння мы ўсе сталеем, як нацыя, — кажа Вікторыя Мельнікава. —
Усё, што мы сёння можам рабіць — не ўзвальваць на сябе адказнасць за лёс усёй краіны, але лакальна рабіць усё магчымае. Знайсці для сябе сэнсы і жыць з гэтым маяком».
