«Многія беглі з сабакамі і катамі»
З Варшавы да мяжы я ехала з валанцёрамі.
«Паток людзей за апошнія некалькі дзён трохі скараціўся, — распавядае беларус Толя, які прыязджае валанцёрам на мяжу з Літвы. — Але ўсё роўна шмат людзей».
Пакуль мы едзем, хлопец пастаянна камусьці тэлефануе, дамаўляецца, каго адкуль забраць, шукае, дзе можна заночыць. Паміж пярэднімі сядзеннямі машыны стаіць вялікі кантэйнер з бутэрбродамі — перакусваюць на хаду. Не спыняюцца нават, каб папаліць.
«Трэба па дарозе на мяжу забраць нашых аўтастопшчыкаў», — папярэджвае Толя.
Мы заязджаем у невялікі горад, спыняемся каля крамы на стаянцы.
«Зойдзем цукерак дзецям купім», — кажа Марыус, напарнік Анатоля.
Валанцёры вяртаюцца ў мікрааўтобус з чатырма студэнтамі. На выгляд ім гадоў па дваццаць, тры дзяўчыны і хлопец. Знаёмімся.
«Мы з Беларусі, вучымся ў Літве. Я перапаступіў ў ЕГУ з БДУ пасля жніўня 2020 года. Была незразумелая сітуацыя са Следчым камітэтам, — распавядае Сева. — Вырашылі прыехаць у Польшчу паваланцёрыць».
Ад Варшавы да Храбенні пры лепшым раскладзе ехаць больш за чатыры гадзіны. На месцы я была аб 11-й вечара.
На вуліцы ля цэнтра бежанцаў, які размяшчаецца ў школе, як і ў першыя дні вайны, вельмі шмат машын і аўтобусаў. Ля ўваходу паставілі абагравальныя палаткі, дзе можна перакусіць. На лаўках там сядзелі людзі, накрыўшыся пледамі.
На ганку будынка шмат паліцыі. Людзі ў форме дапамагаюць уцекачам з дзецьмі, адносяць рэчы ўнутр.
У самім цэнтры людзей значна больш, чым было ўвечары 25 лютага, калі я ўпершыню тут апынулася. У спартзале замест акуратна расстаўленых у шэрагі раскладушак з'явіліся шчыльна выкладзеныя маты. Сярод іх дзе-нідзе стаялі дзіцячыя ложкі. Спальныя месцы арганізавалі і на другім паверсе школы, нават у калідорах.
Паветра ў памяшканнях вельмі цяжкае, ніякай вентыляцыі. Усё застаўлена торбамі і заплечнікамі. На падлозе валяюцца пледы, мяккія цацкі, ручнікі, пустыя бутэлькі. Крэслаў і лавак мала, некаторыя людзі проста стаяць. Многія беглі з сабакамі і катамі.
У самым канцы спартзалы разгарнуўся велізарны пункт па раздачы ежы і напояў. Ёсць гарачае. Валанцёры пастаянна падносяць новыя скрынкі з печывам, сокамі, фруктовымі пюрэ, выкладваюць усё на сталы.
Побач сталы з дзіцячымі цацкамі, алоўкамі, размалёўкамі, каб дзецям было не сумна.
«Здаецца, яны не ўсведамляюць, што могуць загінуць, для іх гэта гульня ў вайнушку»
Ля ўваходу ў спартзалу бежанцам трэба зарэгістравацца: упісаць у анкету імя, прозвішча, пашпартныя звесткі, месца, куды яны накіроўваюцца. Гэта неабходна, каб валанцёры маглі зарыентаваць па транспарце, падлічыць, колькім людзям патрэбна жыллё.
У натоўпе заўважыла пенсіянерку. Яна сядзела на крэсле і плакала.
«Мы думалі, што ўсё хутка скончыцца, думалі, што зможам перачакаць. Але пасля шасці начэй у сырым падвале зразумелі, што трэба бегчы. Прасіла дачок пакінуць мяне і ратавацца з унукамі.
Мне 82 гады, у мяне зламаная нага. Але дзеці настаялі — прыйшлося ісці з імі», — распавядае жанчына, выціраючы слёзы.
«А мне 88 гадоў, — кажа пажылы мужчына, які прысеў побач з маёй суразмоўцай на крэсла і злёгку прыціснуўся да яе плячом у знак падтрымкі. — У нас тут нікога няма, куды далей, пакуль не ясна — жонка цяпер высвятляе, якія ёсць варыянты. Нічога, перажывем!»
Па тварах многіх, хто апынуўся ў цэнтры, бачна, што яны разгубленыя. Людзі выматаны, не могуць прыйсці ў сябе.
«А вы наша?» — спытала ў мяне дзяўчына, якая стаяла побач з дзіцем на руках.
Не стала казаць, што я журналістка, проста кіўнула галавой.
«Вы елі? Хочаце? — пацікавілася яе сяброўка, працягваючы мне бутэрброд. — З ўкраінскай кілбасой. Невядома, калі ў наступны раз яе есці будзем».
Гэтыя дзве дзяўчыны — Наташа і Марычка, беглі з-пад Кіева з пяццю дзецьмі. Самаму старэйшаму 10 гадоў.
«Гэта мае двое, адзін Наташын і двое дзяцей майго брата. Мы жылі ў вёсцы недалёка ад сталіцы. Нас не бамбілі. Але калі ў цябе ўвесь час над галавой лётаюць ваенныя самалёты і ты чытаеш навіны пра тое, што дзесьці побач бамбяць, знаходзіцца дома вельмі складана.
Кожны вечар мы заклейвалі вокны цёмнай плёнкай, каб не было відаць святла ў пакоі. Спаць на ўсялякі выпадак спускаліся ў падвал. Прадукты дастаць у вёсцы даволі складана. У мясцовай краме ў асноўным засталіся прысмакі. Мужчыны ездзілі на машыне на ўскраіну Кіева, закупляліся там.
Усяго нас у доме было 11 чалавек, — распавяе Марычка. — Хочам дабрацца да Варшавы. А там ужо вырашым па абставінах, што рабіць».
Да мяжы іх даставілі мужы. Самі з'ехаць з краіны не змаглі — па законе мужчынам ад 18 да 60 гадоў пакідаць Украіну цяпер нельга.
«Яны ўжо заўтра пойдуць у ваенкамат. Мой муж, Марычкі і два нашыя браты, — кажа Наташа, і ў яе пачынаюць дрыжэць вусны. —
Нават думаць страшна, што з кімсьці з іх нешта здарыцца. Яны на куражы. Здаецца, не ўсведамляюць, што могуць загінуць. Для іх гэта ўсё гульня ў вайнушку.
Але дасць Бог, усе застануцца жывыя. Дамы мы адбудуем, грошы заробім. Галоўнае, каб усе былі цэлыя».
«Побач ляжаў хлопчык, які ў сне пераблытаў мяне з мамай»
Да гадзіны ночы паток людзей крыху паменшаў, чэргаў на рэгістрацыю амаль не было. Валанцёры размяшчалі людзей на начлег. Я прымасцілася на лаўку, абняўшы заплечнік. Насупраць мяне на раскладушцы сядзела жанчына гадоў 80. Яе муж — сівы, усмешлівы мужчына з акуратнай барадой, клапатліва сцягнуў боцікі з яе ацёклых ног, расцёр ёй ступні. Пачакаў, пакуль яна ляжа, накрыў коўдрай. Потым лёг на суседнюю раскладушку. Яны яшчэ хвілін 30 пра нешта размаўлялі, смяяліся.
«Давайце ўкладвацца спаць», — звярнуўся да мяне хлопец у жоўтай валанцёрскай камізэльцы. — Ёсць 20 свабодных месцаў, усіх дзяцей ужо паклалі. Адпачніце».
Я азірнулася. Там, дзе яшчэ 20 хвілін таму стаялі сталы для рэгістрацыі бежанцаў, на падлозе ляжалі турыстычныя дыванкі. Усім раздалі маленькія падушкі і пледы, каб можна было накрыцца. У зале было вельмі шумна: плакалі дзеці, перыядычна па радыё аб'яўлялі, колькі ёсць вольных месцаў у аўтобусах да Варшавы, Кракава і іншых гарадоў, мітусіліся валанцёры, заходзілі людзі, якія прыязджалі з памежнага пункта.
Прачнулася ноччу я ад таго, што мяне хтосьці абняў. Адкрыла вочы. Побач са мной ляжаў хлопчык гадоў сямі. Мабыць, ён у сне падкаціўся да мяне, пераблытаўшы з мамай. На падлозе было халаднавата, ён відавочна замёрз. Я накрыла яго пледам, так мы і спалі. Раніцай пад коўдрай ля ног мы знайшлі яшчэ і нечага рыжага сабаку.
Мой юны сусед па койцы распавёў мне, што ён з мамай з’ехаў з Белай Царквы — гэта горад у гадзіне язды ад Кіева. Тата застаўся з бабуляй і дзядулем дома.
«Белка (мянушка сабакі. — «НН») таксама не хацела ехаць, не садзілася ў машыну, таму засталася дома. Са мной толькі Рута (белы цацачны сабака. — «НН»), мне яго бабуля падарыла, — сказаў Дзяніс. —
І мае сябры са школы засталіся. У нас у класе 13 хлопчыкаў і 11 дзяўчынак. Мама сказала, што на наш горад упала бомба. Яе скінуў Пуцін».
А 8-й раніцы нашы спальныя месцы згарнулі, зноў расставілі сталы і лаўкі. Ля рэгістрацыі стаяў натоўп.
Людзі снедалі. У палатках на вуліцы можна было ўзяць мяса, смажанае на грылі, або сасіскі з бульбай. У дзіцячым кутку ў асяроддзі малечы сядзеў хлопец, круціў з доўгіх паветраных шарыкаў мячы, сабак, кветкі.
«Людзі, гатовыя развозіць, проста не спраўляюцца, гэта мой дзявяты рэйс на тыдні»
Нягледзячы на тое, што і польскі ўрад вылучае аўтобусы, каб развозіць уцекачоў, і добраахвотнікі на сваіх машынах і мікрааўтобусах з гэтым дапамагаюць, з'ехаць з мяжы нават да Варшавы, не кажучы ўжо, напрыклад, пра Познань, не так проста. Асабліва калі ты не жанчына з дзецьмі і не пенсіянер — прыярытэт ім. У тэлеграме, фэйсбуку мноства кантактаў валанцёраў. Але калі просіш забраць цябе, адзываюцца нешматлікія і далёка не адразу. Адна дзяўчына шукала машыну для дваіх дарослых і дваіх дзяцей 14 гадзін.
«Паток уцекачоў вельмі вялікі. І так ужо два тыдні. Людзі, якія гатовыя развозіць, проста не спраўляюцца. Я, напрыклад, сёння ноччу наогул не спаў, — распавядае Максім, беларус, які жыве ў Варшаве. — І гэта мой дзявяты рэйс на гэтым тыдні. На працы ўзяў адпачынак. Начальства паставілася з разуменнем. Калегі нават на паліва скінуліся. А многія возяць за свае грошы.
Трэба ўлічваць, што стаміліся не толькі людзі, якія бягуць з Украіны, але і тыя, хто ім тут дапамагае. Я захапляюся і мясцовымі беларусамі, і ўкраінцамі, і палякамі, якія рэальна працуюць на знос.
Калі былі ў валанцёрскім цэнтры ў Варшаве, то, напэўна, бачылі, колькі гуманітаркі людзі нясуць. Нават пенсіянеры, у якіх невялікі дастатак, прыносяць памперсы, туалетную паперу, садавіну».
Яшчэ адзін валанцёр выказаў меркаванне, што складана знайсці машыну таму, што не адладжана ўзаемадзеянне паміж тымі, каму патрэбны транспарт, і тымі, хто гатовы везці.
«Калі пачалася вайна, людзі з машынамі, гатовыя дапамагаць, запаўнялі анкеты ў тэлеграм-супольнасцях па розных гарадах. Але вось асабіста са мной па пакінутых кантактах ніхто не звязваўся. Усіх, каго я адвозіў, знайшла мая жонка. Людзі, якія былі на мяжы, проста кідалі аб'явы ў розныя чаты, і мы з імі звязваліся самі, — распавядае Сяргей. — Часам проста не ясна, ці ёсць хтосьці на пэўным пункце. Бывалі выпадкі, што валанцёры з'язджалі з мяжы пустымі».
Цяпер даволі шмат аўтобусаў развозіць людзей не толькі па тэрыторыі Польшчы, але і ў Нямеччыну, Нідэрланды і іншыя краіны. Там ўкраінцам даюць жыллё, дапамагаюць аформіць неабходныя дакументы.
«Я бязмерна ўдзячная палякам, украінцам, беларусам і ўсім, хто нам дапамагае. Наогул не ўяўляю, што б мы рабілі, калі б не яны. Дарэчы, нас да мяжы везлі менавіта беларусы. Хлопец з дзяўчынай пакінулі проста на дарозе адзін чамадан, каб была магчымасць пасадзіць нас траіх на задняе сядзенне. Мы на трасе галасавалі, таму што не маглі з'ехаць з-пад Адэсы, — распавяла маладая мама з двума дзецьмі, якая збіралася ехаць у Германію.—
Мы пераможам! Таму што нам ёсць, за што змагацца. І вам таксама. Як там у вас у Беларусі кажуць? Мяне навучылі. Жыве Беларусь! Слава Украіне!»