Маркёры 50

«Беларускаму адраджэнню не хапала палітыкаў», — пад такой назвай партал тут.бай апублікаваў інтэрв’ю журналіста Кастуся Лашкевіча з Барбарай Торнквіст-Плева, доктаркай славістыкі, прафесаркай кафедры мовы і літаратуры, дырэктаркай Цэнтра еўрапейскіх даследаванняў шведскага універсітэта Лунда. Сярод яе навуковых прац — «Мова і ідэнтыфікацыя ў Беларусі. Даследаванне гісторыі беларускага нацыяналізму». Я не гісторык і не магу даваць прафесійную ацэнку гэтаму інтэрв’ю. Але ж некаторыя пытанні ў мяне, як у чытача, узніклі. Найперш, адносна ролі беларускай мовы.

У чым памылка?

На думку шведскага гісторыка, «мова ніколі не была галоўнай прыкметай, якая адрознівала беларусаў ад суседніх народаў. У адрозненне ад літоўцаў, чыя мова моцна вылучалася сярод моваў суседзяў, беларусы жылі на тэрыторыі са славянскімі дыялектамі. Больш за тое, на пачатку ХХ стагоддзя жыхары беларускіх вёсак не толькі не ведалі, але і ніколі не задумваліся, на якой мове яны размаўляюць. Яны лічылі сябе „тутэйшымі“ і былі ўпэўнены, што гавораць на нечым сярэднім паміж расійскай і польскай мовамі». Думка не новая — яна не аднойчы агучвалася рознымі навукоўцамі ў розныя часы. Але ў згаданым інтэрв’ю размова вядзецца пра тое, чым адрознівалася сітуацыя ў Беларусі ў 1918 ад сітуацыі ў яе суседзяў.

Чаму ж беларусы пацярпелі паразу, выбраўшы мову ў якасці галоўнага нацыянальнага маркёра (гэтае слова ўжывае Торнквіст-Плева), альбо сімвала дзяржаўнасці? Дарэчы, у гэтым самым выбары, на думку гісторыка, была і галоўная памылка БНФ на пачатку 1990-х.

Параўнанне з літоўцамі, як быццам, выглядае слушна. Але ў інтэрв’ю фактычна абыходзіцца прыклад іншага суседа — Украіны. Мімаходзь узгадваецца толькі факт, што ў Заходняй Украіне, якая ўваходзіла ў склад Аўстра-Венгрыі, існавалі ўкраінскія школы. Хіба толькі гэтым тлумачыцца незалежная палітыка сучаснай украінскай дзяржавы альбо феномен «аранжавай рэвалюцыі»?

Зразумела, будаванне ўкраінскай дзяржаўнасці яшчэ не завершана, яшчэ толькі закладаюцца падмуркі ўкраінскага культурніцкага адраджэння, яшчэ не знікла пагроза тэрытарыяльнай цэласнасці краіны. Ёсць і праціўнікі ўкраінскай мовы. (Дарэчы, гэта будзе важны тэст для новаабранага прэзідэнта Януковіча — ці выканае ён свае перадвыбарныя абяцанні зрабіць расейскую мову афіцыйнай, то бок, другой дзяржаўнай у асобных рэгіёнах?). Але немагчыма нават параўнаць цяперашні статус украінскай мовы са становішчам беларускай.

Адны ацэнкі — розныя высновы

Спадарыня Барбара Торнквіст-Плева робіць важную заўвагу пра тое, што «фармуляванне ідэалагічных маркёраў і палітычных задач» — гэта толькі першая фаза ў фармаванні нацыі. «Потым культурныя і ідэалагічныя ўстаноўкі трэба трансфармаваць у палітычнае дзеянне. І тут не абысціся без палітыкаў — людзей, якія будуць не толькі думаць але і дзеяць.

У беларускім руху людзі, што маглі „зрабіць“ дзяржаву, з’явіліся толькі ў 1920-х гадах, калі палітычная кан’юнктура цалкам змянілася. Я маю на ўвазе нацыянал-бальшавікоў, якія праводзілі ў жыццё беларусізацыю. Нарэшце беларуская мова ўпершыню развівалася як самадастатковая. Аднак свята было нядоўгім. Масква згарнула беларусізацыю, дашчэнту знішчыўшы ўсю нацыянальную эліту», — канстатуе гісторык. Тут, здавалася б, усё ясна.

Але крыху далей у сваім інтэрвью

Торнквіст-Плева робіць закід беларускай апазіцыі: «заміж таго, каб накіраваць энергію на заваяванне палітычнай улады, пабудову дэмакратычных інстытутаў, яны прыклалі ўсе сілы на беларусізацыю і не атрымалі разумення ў грамадства».

Але ці скончылася ў Беларусі на мяжы мінулага і цяперашняга стагоддзяў першая фаза — фармуляванне маркёраў і палітычных задач? На гэта ў інтэрвью няма адказу.

Варта зазначыць, што спадарныя Торнквіст-Плева выказвае свае меркаванні вельмі карэктна, не навязваючы свае ацэнкі ці рэцэпты. А вось некаторыя палітыкі і палітолагі з краінаў Еўразвяза выказваюць сваё меркаванне часам даволі безапеляцыйна. Шчыра выступаючы за дэмакратызацыю Беларусі, дапамагаючы ёй, яны лічаць беларускую мову чымсьці такім, што замінае палітыцы. Мне, напрыклад, не аднойчы асабіста даводзілася чуць ад заходніх калег-журналістаў, што вольная прэса ў Беларусі павінна выходзіць па-расейску, у скрайнім выпадку — на дзьвюх мовах, каб не адпужваць чытача. Гавораць так, быццам многія еўрапейскія народы не зазналі ў сваёй гісторыі моўнай дыскрымінацыі.

Але горш іншае —

прадстаўнікі беларускай апазіцыі рэдка знаходзяць аргументы супраць такога падыходу, часцей нават падтрымліваюць яго. Гэта да іх звернуты словы акадэміка Радзіма Гарэцкага з ліста ў газеце «Народная воля» (№ 30–31):" Не магу прыняць пазіцыю лідэраў многіх партый і рухаў дэмакратычных сіл, якія карыстаюцца амаль спрэс расейскай мовай: маўляў, каб больш людзей іх зразумелі. Але сучасны стан беларускай мовы, нацыянальнай свядомасці і наогул беларушчыны патрабуе, каб яны ў першых шэрагах змагаліся за Беларускую нацыянальную ідэю, за сапраўдную беларускую Беларусь. Трэба зразумець, што дэмакратычная, незалежная краіна без беларускай мовы, без беларушчыны — немагчымая. Згубім беларускую мову — згубім Беларусь!» (Вылучана аўтарам ліста — В.Т.;)

Як бачым, ацэнкі стану беларушчыны ў шведскага гісторыка і беларускага акадэміка супадаюць. Высновы робяцца розныя.

Адраджэнне ці абуджэнне?

На заканчэнне дазволю сабе працытаваць кнігу, якая, на першы погляд, не мае дачынення да сучаснай Беларусі. Аўтар гэтага выдання, прысвечанага гісторыі Італіі, Валерыо Лінтнер, піша, у прыватнасці, пра феномен Risorgimento — Абуджэння. У 1815 годзе, пасля паразы напалеонаўскай Францыі і Венскага кангрэсу, Італія фактычна апынулася пад пратэктаратам Аўстра-Венгрыі. Аўстрыйскі канцлер Метэрніх паслаў туды сотні шпіёнаў і стварыў сетку сакрэтнай паліцыі, каб у зародку душыць саму магчымасць мяцежу. Далей цытую: «Супрацьдзеянне усталяванаму парадку ўнутры Італіі, канечне, існавала, але ніколі яшчэ апазіцыянеры не былі так падзелены і збіты з панталыку, ды і ў любым выпадку іх было няшмат. Невялікай, але важнай часткай апазіцыі была група палкіх, па-экстрэмісцку настроеных рэвалюцыянераў, споўненых самых лепшых памкненняў. Гэтыя наіўныя ідэалісты слаба разбіраліся ў сістэме грамадскіх адносін і не мелі ніякіх тактычных навыкаў, але былі гатовы да змоваў, агітацыі і самых рашучых дзеянняў, апантаныя ідэяй перамогі любым коштам (…) Пры ўсёй сваёй неадукаванасці ў тактычных пытаннях і нетрываласці перакананняў гэтыя шукальнікі прыгодаў, у асноўным прадстаўнікі сярэдняга класу, адданасцю да безнадзейных пачынанняў затым засцераглі Італію ад вяртання да палітычнай бяздзейнасці ХVIII стагоддзя». (В. Линтнер, Италия: история страны. С-Пб, 2008.)

Нягледзячы на хваляванні 1820 і 1831 гадоў, Рысарджымента, паводле гісторыка, праз два дзесяцігоддзі вярнулася да свайго пачатку, усё яшчэ пазбаўленае народнай падтрымкі. Але

праблема была зусім не ў італьянскай мове (на ёй ужо тады друкаваліся газеты, ствараліся шэдэўры опернага мастацтва і паэзіі). Справа была ў адсутнасці ў апазіцыі агульнага асэнсаванага праекта будучай Італіі. Спатрэбілася яшчэ чвэрць стагодддзя, каб узнікла адзіная італьянская дзяржава…

Дарэчы, на мой асабісты погляд, тэрмін «Абуджэнне» больш пасуе да працэсаў, які адбываліся ў Беларусі цягам апошніх дваццаці гадоў, чым «Адраджэнне», запазычанае з іншай італьянскай эпохі.

Прафесарка Торнквіст-Плева кажа ў сваім інтэрв’ю, што «абапіраючыся на нацыянальную памяць і гісторыю, можна развіваць самасвядомасць нацыі. І толькі тады, калі дзяржаўнасці нічога не пагражае, варта спрабаваць прасоўваць мову». Але ці можна разарваць гэтыя дзве рэчы? Мне падаецца, гэта тое самае, што вынуць душу з цела.

Віталь Тарас

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ