Ураганныя хвалі вершнікаў зь нізка прыгнутымі дзідамі, трапятаньне сьцяжкоў, навальнічны шум апераных крылаў, прымацаваных да рыцарскіх панцыраў, тупат конскіх капытоў і рык тысяч мужчынскіх горлаў. Менавіта так падаюцца сцэны гусарскіх атак XVI—XVII ст. у літаратуры. Вершнікі з крыламі за плячыма — неад’емны атрыбут славы Рэчы Паспалітай ці наадварот — сымбаль жорсткага і адначасова фэерычнага панаваньня.
Гістарычныя рэаліі аказаліся больш празаічнымі. Супрацоўнік Музэю польскага войска ў Варшаве Вітольд Глэнбовіч прааналізаваў выявы гусарыі ды ўсе наяўныя ў музэйных зборах гусарскія панцыры. Паводле яго высноў, у музэях няма арыгіналу гусарскіх крылаў XVII ст. Экспанаваныя ў залях гусарскія кірасы з крыламі зьяўляюцца, праўдападобна, кампазыцыямі ХІХ ст., дзе крылы ня маюць аўтэнтычнага паходжаньня. Аналіз іканаграфіі і захаваных экспанатаў паказвае, што ў XVII ст. крылы мацаваліся гусарамі да сёдлаў і не пераўзыходзілі па вышыні галавы ваяра. Толькі ў канцы XVII — пач. XVІII ст., ужо пасьля таго як гусарыя страціла сваё баявое значэньне, крылы пачалі мацаваць да наплечнікаў, што надавала большую параднасьць ваенным цырыманіялам.
Вобраз гусарыі як крылатых вершнікаў быў замацаваны і распаўсюдзіўся ў канцы ХІХ — пач. ХХ ст. дзякуючы малюнкам, створаным дзеля ўмацаваньня сэрцаў палякаў, што былі пазбаўлены Айчыны. У выніку агульнапрынятым стаў вобраз вершніка ў кірасе з прымацаванай да наплечнікаў парай высокіх крылаў, густа ўтыканых пёрамі арла ці ястраба.
Вынікі сваіх дасьледаваньняў польскі гісторык агучыў у верасьні на торуньскай навуковай канфэрэнцыі «Паўночныя войны ў XVI—XVIII ст.», прысьвечанай чатырохсотгодзьдзю бітвы пад Кірхгольмам. 27 верасьня 1605 г. войска ВКЛ пад кіраўніцтвам вялікага гетмана Яна Караля Хадкевіча разграміла значна большыя сілы Швэцыі. У той бітве з арміі Хадкевіча загінула толькі каля 100 чалавек, а страты швэдаў ацэньваюцца ў некалькі тысяч.
Паводле тактычных характарыстык бітва пад Кірхгольмам характарызуецца ваеннымі спэцыялістамі як адная з найбольш выдатных у гісторыі Новага часу. Гусарыя выканала ў бітве ключавую ролю. І паўсюль у польскіх падручніках яна ўвасабляе славу польскай зброі.
На канфэрэнцыі ў Торуні вядомы дасьледчык гісторыі ВКЛ Анджэй Рахуба, пакуль беларускія і літоўскія ўдзельнікі вытрымлівалі паўзу, акцэнтавана зьвярнуў увагу прысутных на тое, што пад Кірхгольмам увогуле не было польскіх сілаў, а на дапамогу войску ВКЛ падышлі толькі 300 рэйтараў курляндзкага герцага. Канфэрэнцыя засьведчыла сучасную тэндэнцыю сярод значнай часткі польскіх гісторыкаў — варта вырашаць гісторыяграфічныя праблемы, а не памнажаць патрыятычныя легенды.
Высновы? Гусары з крыламі сапраўды існавалі. Праўда, з гледзішча пашыранага клішэ, гэтае відовішча ў XVII ст. не было такім маляўнічым, як уяўлялася ў ХІХ—ХХ ст. Але на сучасьнікаў падзей атака гусарыі рабіла незабыўнае ўражаньне. Ці варта ў такім разе дадаткова ўпрыгожваць гісторыю?
