Дзе знаходзяцца «Нямігі крывавыя берагі»? 7

Цяпер пра бітву, што адбылася 3 сакавіка 1067, мінчукі памятаюць толькі па назве вуліцы Няміга і аднайменнай станцыі метро. Ды яшчэ чулі, што рэчка цячэ дзесьці пад зямлёй па трубах.

Ці лёгка знайсці эпахальную рэчку?

Карта размяшчэння былых населеных пунктаў на схеме сучаснага Мінска паказвае дзясятак вёсак і хутароў з назвай Мядзвежына.

Няміга на плане 1898 года.

Разінская завулак. Сто гадоў таму прыкладна ў гэтым месцы яго перасякала Няміга.

Раку закопваюць пад зямлю, папярэдне замураваўшы яе ў бетонныя скляпенні. Фота з газеты "Рабочы".

Мяркуючы па нямецкай карце, ад Нямігі застаўся невялікі ўчастак, які пачынаецца і заканчваецца ля чыгункі.

У 40-х на многіх участках Няміга была выпрастання і больш была падобная да канала.

Такі ўзровень вады ў Нямізе ў пагодлівы дзень.

Столь Сталактытавага пакоя.

Стары калектар трэснуў — вось-вось абваліцца.

Гэта не княжацкія падзямеллі, а дажджавы калектар, якому больш за сто гадоў.

Ужо шмат гадоў праз гэтую рашотку не зліваюцца дажджавыя патокі.

«Калодзеж, які паехаў» і «люк-невылязайка» — цікавосткі падземнай Нямігі.

«Гэта які горад?» — добрае пытанне, каб спалохаць людзей, што выходзяць з рэстарана.

Гэтаму эліпсоіднаму калектару ўжо 85 гадоў.

Спачатку згадаем, што сказаў аўтар «Слова пра паход Ігаравы» пра бітву на Нямізе. «На Немизѣ снопы стелютъ головами, молотятъ чепи харалужными, на тоцѣ животъ кладутъ, вѣютъ душу отъ тѣла. Немизѣ кровави брезѣ не бологомъ бяхуть посѣяни, посѣяни костьми рускихъ сыновъ».

А што кажа сучасная энцыклапедыя пра Нямігі крывавыя берагі? Тоўсты фаліянт «Блакiтны скарб Беларусi» выдавецтва «Беларуская энцыклапедыя». На старонцы 312 чытаем «Даўжыня каля 5 км. У канцы ХІХ — сярэдзiне ХХ ст. заключана ў падземны калектар. Пачынаецца на ПдЗ горада,

працякае пад зямлёй у раёне ўсходняй часткi праспекта Жукава, вулiц Чыгуначная, Грушаўская, Разiнская, Рамiзнiцкая, праспекта Дзяржынскага, з паўднёвага боку Тэатра музкамедыi, пад вулiцамi Мяснiкова, Нямiга,

упадае ў Свiслач насупраць Траецкага прадмесця». На момант выхаду кнігі — 2007 год — частка гэтай інфармацыі не адпавядала рэчаіснасці больш за паўтара дзясятка гадоў.

Што ж, паспрабуем знайсці Нямігу самастойна. Выданне 1886 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich кажа: «Няміга, невялікая рака ў Мінскім раёне, цячэ з паўднёвага захаду Мінска, з раёна Мядзвежына ў кірунку паўночнага ўсходу, каля Мінска паварочвае на ўсход і, прайшоўшы паміж пагоркамі, упадае ў раку Свіслач». Варта адзначыць, што ў той час прынамсі 11 аб’ектаў насілі імя Мядзвежына, і размешчаныя яны былі ад сучаснай вуліцы Якубоўскага на захадзе да вул. Купрыянава на ўсходзе, ад вул. Матусевіча на поўначы да вул. Грушаўскай на поўдні. А сам

Мінск тады быў настолькі маленькім, што добрую палову гэтых Мядзвежынаў можна лічыць тымі, што знаходзяцца на паўднёвы захад ад горада.

Словам, дакладных дадзеных пра тое, дзе рэчка пачынала свой бег, няма.

Ёсць звесткі, што выток ракі быў недзе ва ўрочышчы Добрыя Мыслі, у раёне сучаснай вуліцы Вірскай ці нават крыху далей — на месцы Палаца культуры і спорту чыгуначнікаў,

дзе яшчэ гадоў сто таму было балота. На плане-рэканструкцыі губернскага горада Мінска

па стане на 1898 год выток ракі паказаны там, дзе некалі быў Веласіпедны завулак, — цяпер гэта безназоўны праезд каля аўтастаянкі за домам № 10 па вул. Чкалава.

Адшукаць якія-небудзь сляды ракі на гэтым месцы немагчыма.

Прасочым далейшае цячэнне ракі па карце. Прайшоўшы пад палатном Маскоўска-Брэсцкай чыгункі і пад злучальнай чыгуначнай галінкай,

рака перасякала вуліцу Іосіфскую (у 1922 годзе яе перайменавалі ў Разінскую), далей рабіла невялікі крук налева, праз непадпісаны на карце завулак — цяпер гэта Разінскі завулак, які дажывае апошнія дні.

Затым рака перасякала вуліцу Грушаўскую, Шэўскі завулак (цяпер гэта 1-ы Возніцкі завулак), вуліцу Возніцкую і далей па тэрыторыях цяперашніх складоў і вытворчых памяшканняў цякла да сучаснай вуліцы Мяснікова.

Рака прыносіла нямала нязручнасцяў гараджанам сваімі пастаяннымі разлівамі.

Нават нягледзячы на тое, што па вуліцы Нямігскай над ракой праклалі дашчаныя насцілы, паводкі і патопы працягваліся. Таму прыкладна

ў 1924–1927 гадах раку ў яе ніжнім цячэнні заключылі ў бетонны калектар.

На нямецкай карце 1942-га відаць, што Няміга злёгку змяніла сваё цячэнне. Пачатак ракі пазначаны ў раёне сутыку Алеманенштрасэ (сучасная Разінская) і чыгункі, і рака ідзе крыху на ўсход Штаўтэргасэ (цяпер — Разінскі завулак), перасякае Брэстэрштрасэ (Грушаўскую) і пад прамым вуглом паварочвае на паўночны ўсход, да Возніцкай вуліцы і завулкаў. Гэта значыць, цяпер Няміга ўжо не перасякае Разінскі завулак, а ідзе амаль паралельна яму.

Ёсць падставы меркаваць, што гэта немцы выпрасталі рэчку, пракапаўшы для яе канал ззаду вуліцы.

Адзначаныя чорным колерам будынкі на карце — гэта комплекс заходніх казармаў, і, імаверна, бравыя ваякі такім чынам зрабілі ля сваіх жытлаў натуральную мяжу ў выглядзе ракі.

Да гэтага часу на мясцовасці можна знайсці прывідныя намёкі на былое рэчышча Нямігі. Цікава, што на месцы П-падобнага будынка на рагу Брэстэрштрасэ і Штаўтэргасэ цяпер стаіць такой самай формы дом № 11, фасады якога выходзяць на Грушаўскую (па ёй дом і прапісаны) і завулкі Разінскі і Фабрыцыуса.

Каля сцяны, што стаіць уздоўж Разінскага завулка, летам на траве і асфальтавай сцяжынцы можна заўважыць невялікую лагчынку і ямкі, у якіх пасля дажджу застойваецца вада. Гэта ўсё, што засталося ад рэчышча Нямігі ў яе верхнім цячэнні.

Нягледзячы на тое, што на нямецкай карце ад Нямігі застаўся толькі невялікі кавалачак, на самай справе рака распасціралася значна далей у абодва бакі. На нямецкім жа фотаздымку, зробленым пасля вызвалення Мінска, у канцы ліпеня 1944-га, відаць, што паўднёвы канец ракі (верхняе цячэнне) распасціраўся да цяперашняга будынка кіравання вагонарамонтнага завода імя Мяснікова (вул. Чыгуначная, 5), а ў ніжнім цячэнні рака цякла па паверхні да цяперашняга Сендайскага сквера.

У 1955 годзе Нямігу ў верхнім цячэнні таксама замуравалі ў трубу. Рэчка канчаткова знікла з паверхні.

Зрэшты, ведаючы, дзе і як яна працякала, мы змаглі знайсці патрэбны люк і праз яго пракрасціся на Нямігу. Месца сярод мінскіх дыгераў вядомае, мы і самі тут не раз бывалі ўжо.

Абулі высокія рыбацкія боты, пальчаткі і тоўстую вязаную шапку (каб галавой не стукнуцца), агледзеліся па баках і нырнулі ў люк. Раней проста тут, ля ўваходу, быў журнал, у якім адзначаліся наведнікі: хто, калі, у якім напрамку ідзе. Цяпер яго няма — відаць, нехта сцягнуў на памяць. Адразу ж пасля спуску пад зямлю ісці даводзіцца па трубе дыяметрам паўтара метра, так што трэба моцна прыгінацца. Але потым трубы пашыраюцца, ісці можна ў поўны рост. Вады трохі — па лытку ці крыху вышэй. Але

варта на паверхні прайсці дажджу, як паток за лічаныя хвіліны падымаецца да пояса: вада праз краткі на дарозе зліваецца якраз сюды, у Нямігу. А калі лівень добры, то Няміга зноў, як і сто гадоў таму, выходзіць з берагоў, — вы самі маглі назіраць патопы пазамінулым летам.

Так што ў непагодлівыя дні совацца сюды небяспечна, а перад паходам лепш старанна вывучыць прагноз надвор’я.

Тым часам

трапляем у так званы Сталактытавы пакой: шмат гадоў са столі капае вада, і з адкладаў ўтварыліся сталактыты.

Калісьці з падлогі насустрач ім падымаліся сталагміты. Частка столевых перакрыццяў зроблена з даўно выцвілых дошак, прыступкі і калодзежны стаяк пакрыліся тоўстым налётам — вельмі падобна да сапраўдных пячораў.

Неўзабаве ў асноўны калектар справа ўліваецца труба метровага дыяметру. Здавалася б, звычайная труба, тут такіх адгалінаванняў дзясяткі. Але нельга адмовіць сабе ў задавальненні злазіць туды, таму што праз некалькі дзясяткаў метраў нас чакае нешта дзіўнае.

Круглая труба, па якой і без таго няпроста паўзці (такія вузкія лазы называюць ракаходамі), неўзабаве робіцца авальнай: пад цяжарам зямлі зверху яна трэснула і трохі сплюснулася.

Але жалезная арматура пакуль яшчэ трывала ўтрымлівае цюбінг ад канчатковага раздушвання, і мы паўзем наперад. На стыках труб дажджы вымылі бетон, і можна разгледзець з вонкавага боку калектара чорную зямлю, цэглу і іншае смецце.

Калі калі-небудзь на паверхні раптам утворыцца правал — не варта гэтаму дзівіцца.

Праходзім яшчэ пару дзесяткаў метраў — і неўзабаве

апынаемся ледзь не ў падвалах сярэднявечнага замка: сцены з бутавага каменя, перакрыцце з чырвонай цэглы. Гэта — так званая старая дрэнажка, частка ліўневай сістэмы Мінска пабудовы канца ХІХ стагоддзя.

У такім выглядзе яна цягнулася да самай Нямігі, але калі ў шасцідзясятых гадах будавалі прадзільную фабрыка, моцныя камяні і цэглу замянілі на несамавітую і нетрывалую бетонную трубу, якая, як мы бачылі, даўно парэпалася.

Гэтая старая дрэнажная сістэма цягнецца ў бок чыгуначнага вакзала, але недзе ў раёне вуліцы Мяснікова перагароджаная цаглянай сцяной. На столі — ліўневая рашотка, даўно ўжо закатаная пад бетон і, імаверна, прыхаваная пад пластом зямлі. Быць можа, калі пераносілі трамвайнае кальцо, замуравалі люк. А можа, і раней.

Вяртаемся ў асноўнае рэчышча Нямігі і працягваем дарогу. Тут таксама хапае цікавага. Вось на палову калектара асеў нейкі цагляны падмурак, — даводзіцца моцна згінацца, каб пад ім прайсці.

Вось так званы «калодзеж, які паехаў»: калісьці ён быў строга вертыкальным, складзеным з цэглы, але з часам парода зрушылася, націснула на стаяк — і цяпер ужо з гэтага люка не вылезеш.

А вось не менш пацешны люк: калодзеж роўны, прыступкі ёсць, але вылезці — ніяк, таму што пад самым вечкам пад прамым вуглом выгінаюцца 2 нейкія трубы.

Праходзім яшчэ трохі і падымаем адзін вядомы нам люк. Праз шчыліну бачым вядомую ў горадзе ўстанову.

А вось і стары калектар дваццатых гадоў, не круглы, а ў выглядзе аркі. Па баках цягнуцца борцікі-прыступкі з вечкамі на даўно праржавелых умацаваннях. У энцыклапедычным даведніку «Мінск» за 1983 пра гэта сказана: «Да 1930 пабудаваны калектар для пропуску вод р. Няміга ў якім прадугледжаныя банкеткі для размяшчэння гаспадарча-фекальнага калектара».

Гэтая аркавая галерэя цягнецца на 200 метраў, а потым, пасля S-падобнага павароту ўліваецца ў дзве вялікія трубы. Вось тут і хаваецца выкрыццё падману, які мы працытавалі ў пачатку артыкула:

Няміга ўпадае зусім не ў Свіслач насупраць Траецкага прадмесця, а ўліваецца ў Цэнтральны калектар, які, у сваю чаргу, упадае ў Свіслач за стадыёнам «Дынама», у раёне вуліцы Беларускай.

А квадратныя трубы пад набярэжнай, якія можна бачыць з Траецкага, — цяпер ужо проста трубы дрэнажнай сістэмы. Сапраўды, калісьці Няміга ўпадала ў раку менавіта тут, але

падчас пабудовы другой лініі метро (а яна адкрылася ў 1990 годзе) падземную рэчку вывернулі і перанакіравалі ў калектар «Цэнтр», а вызваленыя трубы пачалі выкарыстоўваць для адводу вады, што адпампоўваецца са станцыі метро «Няміга».

Пяць з паловай дзесяцігоддзяў Няміга цалкам цячэ пад зямлёй. Некаторыя гараджане памятаюць, як яна несла свае воды па паверхні. І зусім ужо нямногія могуць прыгадаць, як былі сведкамі вялікіх паводак дваццатых гадоў.

Няміга, берагі якой калісьці былі засеяныя касцямі рускіх сыноў, чакае ўвасаблення смелага праекта: пры рэканструкцыі менскага замчышча на адным з участкаў раку хочуць зноў вывесці на зямлю.

Аляксандр Лычаўка, tut.by

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ