Ліст пра нешта 19

Шаноўная рэдакцыя!

Некалі яшчэ Францішак Багушэвіч напісаў, што наша мова дадзена нам Богам. Значыцца, ставіцца да яе трэба адпаведна — не высмейваць, не пагарджаць, не змяняць згодна сваім вымудрам. Бо ёсць рэчы натуральныя, а ёсць штучныя. І чалавек са здаровым сэнсам аддасць перавагу натуральнаму прадукту перад штучным. От стварыў Заменгоф мову эсперанта — зручную, простую, лёгкую для запамінання. Але хто на ёй размаўляе? Бо ненатуральная, штучная. Не тое, што «Богам дадзеная». Падобным чынам, як Заменгоф ствараў эсперанта, беручы лексіку з розных моваў, так і ў нас беларускую мову засмечваюць лексікай з іншых моў.

Пры СССР прымусова беларускую мову набліжалі да расійскай. А цяпер бяруць словы з польскай або ўкраінскай.

Наогул беларусы вельмі лёгка мяняюць сваё на карысць іншага. Словы агульнабеларускія адразу ж замяняюцца на іншыя, адно тыя з’явяцца.

Заспявалі дзеля смеху «Хтосьці ёсць, няма кагосьці» — і пайшло-паехала. Сунуць гэтыя штосьці, дзесьці, калісьці скрозь ва ўсе тэксты. Чаму?

Бо думаюць па-расійску, на хаду перакладаючы. Хочуць сказаць «кто-то» — злёгку крывяць і атрымліваюць хтосьці, хочуць сказаць «чей-то» — не доўга думаючы кажуць чыйсьці. І такія звычайныя, натуральныя беларускія словы — некалі, недзе, нехта, нейкі, нечы — сталі радзей ужываць. І думаюць, напэўна, што скарыстоўваюць чыстыя беларускія словы. Спявак напісаў песню, каб было смяшней, а аказалася, што паўплываў не лепшым чынам на мову.

Кожны падсвядома адчувае ненатуральнасць гэтых «штосьці-дзесьці».

Паспрабуйце сказаць фразу «як нехта недзе сказаў…» падобнымі словамі. «Як хтосьці дзесьці сказаў»?

Давайце звернемся да слоўнікаў жывой беларускай мовы. Якія словы выкарыстоўвалі беларусы папраўдзе? Возьмем 5-томавы «Слоўнік беларускіх гаворак Паўночна-Заходняй Беларусі…», дзе, не зусім адпаведна назве, прадстаўлена лексіка з 5 абласцей Беларусі і беларускіх рэгіёнаў замежжа. І от, слова «нешта» фіксуецца ў Гродзенскім, Смаргонскім, Валожынскім, Шчучынскім, Пружанскім, Верхнядзвінскім, Ашмянскім, Пухавіцкім, Свянцянскім раёнах. А слова «штосьці» наогул нідзе не зафіксавана!

Слова «недзе» фіксуецца ў Астравецкім і Свянцянскім раёнах. Слова «дзесьці» не зафіксавана нідзе!

Амаль тое самае па іншых словах —

«некалі» шырока фіксуецца і ў Мінскай, і ў Гродзенскай, і ў Брэсцкай, і ў Віцебскай абласцях, а «дзесьці» — адно на памежжы Гродзеншчыны і Літвы. Словы «некі, нейкі» адзначаны ў 14 раёнах Мінскай, Гродзенскай, Брэсцкай, Віцебскай абласцей, а слова «якісьці» толькі ў 1 вёсцы на Беласточчыне.

Цяпер робіцца зразумелым, што гэтыя ненатуральныя, дзіўныя словы -проста сумесны ўплыў польскай (хтось, дзесь, штось) і расійскай моваў.

У «Беларуска-расійскім слоўніку» (1925 г.) С.Некрашэвіча і М.Байкова ёсць адно варыянты адпаведныя польскім — хтось, дзесь, якісь, і натуральна¬беларускія нехта, некалі, недзе, нейкі. Амаль тое самае, за адным выключэннем, і ў іх «Расійска-беларускім слоўніку». У «Краёвым слоўніку Чэрвеншчыны» (от дзе ўжо сапраўды Цэнтральная Беларусь!) М.Шатэрніка даюцца толькі словы нейкі, нек, некаліся, нейчы, нейдзе, нешта, неяк, нехта.

Любы чалавек, калі зацікавіцца, можа зірнуць у слоўнікі жывой беларускай мовы і пераканацца, як гаварылі беларусы і ці скарыстоўвалі яны гэтыя дзіўныя польска-расійскія словы, якімі так густа панасыпаны цяпер газетныя тэксты. Давайце, усё ж трымацца натуральнасці, а не штучнасці ў пытаннях мовы.

Ад Рэдактара. Дзякуй сп. Брую за напамін пра нешта. У абарону чагосьці можна толькі сказаць, што гэтая канструкцыя таксама ўжываецца ў многіх гаворках і многімі носьбітамі мовы. Мае таксама свае дыялектныя формы «штось», «штося» і, адпаведна, «дзесь», «дзеся» і г.д. Але, праўда, формы «нешта», «некалі», «недзе» вельмі натуральныя і вельмі ўласцівыя добрай мове.

Аляксей Бруй, Гарадзея

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ