Беларускія рэчы: пра тых, хто будаваў параходы і круціў колы часу
Хто ствараў беларускую матэрыяльную культуру? Якім было першае на нашых землях афіцыйна запатэнтаванае вынаходніцтва і хто яго здзейсніў? Ці вядомыя прыклады, каб на беларускіх землях больш за 100 гадоў таму бізнэсам займалася жанчына? Імёнаў майстроў-рамеснікаў мінулых вякоў захавалася не так і шмат — дакладней, наогул адзінкі. Пра іх распавядае гісторык Андрэй Кіштымаў у размове з парталам kultura-info.by.
Як чалавек, трохі за вас старэйшы, я не раз сутыкаўся з безапеляцыйным сцверджаннем: Беларусь у ХІХ стагоддзі была адсталай аграрнай ускраінай Расійскай імперыі, — рэагуе на маю заўвагу суразмоўца, — а дасягненне ў паноў-эксплуататараў было хіба адно: яны актыўна стваралі перадумовы для перамогі сацыялістычнай рэвалюцыі. Не маючы намеру ідэалізаваць тагачасны лад, лічу патрэбным усё ж унесці пэўныя карэктывы…
— Аднак, чытаючы ці не кожную гістарычную працу, можна прыйсці да высновы, нібы прадстаўнікі заможных родаў, шыкуючы за кошт сялян, у найлепшым выпадку засноўвалі прыгонныя тэатры, а ў найгоршым — каталіся ўлетку на санях…
— Рэч у тым, што свет старадаўняй беларускай сядзібы, які склаўся яшчэ ў часы ВКЛ, істотна змяніўся пасля адмены прыгоннага права. Таннай працоўнай сілы ўжо не было, і адчуваць сябе феадалам болей не атрымлівалася. Галоўным «таварам» стала асабістая ініцыятыва. Ейная роля ў эканоміцы і абумовіла рост прадпрымальніцтва. У сельскую гаспадарку пранік дух капіталізму, і кожная сядзіба была прасякнутая тысячамі нітак рынкавых адносін. Прыстасавацца да іх стала для паноў пытаннем выжывання.
— А ці многія здолелі прыстасавацца? Або ўсё было, як у тым «Вішнёвым садзе»?
— Беларускія памешчыкі прыстасоўваліся да новых умоў куды лягчэй, чым расійскія. Прычым многія змаглі ў поўнай меры новымі эканамічнымі варункамі скарыстацца. Былі нават тыя, хто не толькі засвоіў рынкавыя адносіны, але і пайшоў далей — здолеў сам уплываць на стан рынку сваёй эканамічнай дзейнасцю.
Адным з піянераў тут быў, канешне ж, Аляксандр Скірмунт — прадстаўнік вядомага роду, якому заўсёды была ўласцівая прадпрымальніцкая жылка. Ён, дарэчы, здзейсніў першае на нашых землях афіцыйна запатэнтаванае вынаходніцтва. Як вы думаеце, што б гэта магло быць?
— Мо нейкі дыван-самалёт? Шляхта ж была такой летуценнай…
— Зусім не! Хлопец з палескага Моладава ўжо ў 20 гадоў меў дыплом фізіка-матэматычнага факультэта Віленскага ўніверсітэта. Далей, узяўшы ў бацькі грошай, ён рушыў у Заходнюю Еўропу — ды не лынды біць, але каб навучыцца прымяняць веды ў галіне хіміі на практыцы, у вытворчасці. Праз пару гадоў вярнуўся на радзіму, з часам сам стаў гаспадарыць у Моладаве — і збудаваў у 1830 годзе першы на тэрыторыі Беларусі цукровы завод. Там быў усталяваны вынайдзены ім самім апарат, які з дапамогай пары паскараў выпарэнне цукровага сіропу. Прычым паскараў вельмі істотна: раней працэс доўжыўся 5 гадзін, а ў Скірмунта — усяго 3 хвіліны!
— Аднак чаму прадстаўнікі вышэйшага саслоўя заўсёды ўспрымаліся як бервяно ў колах прагрэсу?
— Гэта яшчэ адзін стэрэатып. Насамрэч нярэдка менавіта яны былі тымі, хто гэтыя колы зрушваў з месца. Нават у прамым сэнсе слова… Скажам, першыя на Беларусі фабрыкі з паравымі рухавікамі — у мястэчках Хомск і Косава — належалі магнату Войцеху Пуслоўскаму.
— Куды больш увагі сёння надаецца яго сыну Вандаліну. І ўсё дзякуючы раскошнаму палацу ў тым самым Косаве, які ён збудаваў, — з акварыумам замест падлогі ды іншымі дзівосамі…
— Хаця гэтыя падзеі варта ўспрымаць у сукупнасці. Калі б бацька — які, дарэчы, і набыў тое мястэчка — не быў таленавітым прадпрымальнікам, наўрад ці сын змог бы сабе дазволіць такі шык. Ды і падчас экскурсіі па знакамітым палацы ў Гомелі няблага было б прыгадаць, што яго ўладальнік граф Мікалай Румянцаў быў не толькі інтэлектуалам і мецэнатам, але і прагрэсіўным прадпрымальнікам. Скажам, менавіта з яго ініцыятывы на нашых землях быў збудаваны першы беларускі параход — у 1824 годзе. Ды і першая беларуская электрастанцыя з’явілася не ў Мінску, як многія думаюць, а ў Добрушы, якім валодаў новы гаспадар гомельскага палаца граф Фёдар Паскевіч. Зрэшты, і граф Чапскі, які ініцыяваў «электрыфікацыю» Мінска, будучы яго мэрам, таксама да таго саслоўя належаў. Прычым яго ўласны маёнтак Станькава быў вельмі прасунутым, як на свой час, сельгасхолдынгам.
А вось яшчэ адзін прыклад. Ці ведаеце вы, хто такі Баляслаў Ялавецкі? Выбітны інжынер з-пад Лынтупаў атрымаў падзяку імператара за арганізацыю будаўніцтва Адміралцейскай набярэжнай, напісаў бестселер для чыгуначнікаў (пад немудрагелістай назвай «Вада, паліва і паравозныя катлы»), зрабіў шыкоўную кар’еру… Але раптам падаў у адстаўку і распачаў рызыкоўны, як сказалі б сёння, стартап: будаўніцтва прыватных вузкакалеек.
Што адметна, самую першую лінію заснаванае ім акцыянернае таварыства праклала ў родных мясцінах— ад Свянцянаў да Глыбокага (дакладней, Беразвечча). Напрыканцы ХІХ стагоддзя гэта была адзіная прыватная чыгунка на тэрыторыі Беларусі — усе астатнія паспелі адысці да дзяржавы. І калі царскі ўрад будаваў чыгункі, зважаючы найперш на свае інтарэсы — што не адмяняе іх станоўчы ўплыў на развіццё нашых земляў, — то гэтая вузкакалейка працавала выключна на патрэбы мясцовых жыхароў. Па сутнасці, гэта дарога, якую беларус збудаваў для сваіх суродзічаў. І з’яўленне паравоза стала сапраўдным лакаматывам для развіцця ўсяго краю — як эканамічнага, так і культурнага.
Ялавецкі дасягнуў шалёнага поспеху — яго нават называлі каралём вузкакалейкі. Таварыству належала 1150 вёрст такіх чыгунак — недзе палова ад усіх расійскіх. Найбліжэйшы канкурэнт — Маскоўскае таварыства пад’язных шляхоў — меў толькі 300 вёрст.
Можа, каб не Першая сусветная ды не заўчасная смерць, Ялавецкі здзейсніў бы і свой самы грандыёзны праект — працягнуць лынтупскую вузкакалейку ажно да Балтыкі на поўнач, а на поўдзень да станцыі Льгоў, якая ўжо мела злучэнне з Чорным морам. Агулам — ажно тысяча вёрст! Такі сабе чыгуначны шлях з варагаў у грэкі…
— А ці лёгка сабе ўявіць, каб у той час бізнэсам займалася жанчына? У гісторыі вядомыя хіба адзінкавыя прыклады — скажам, Юлія О’Брыендэ Ласі, якая стварыла ў Пінску суднаверф і будавала параходы. Але яна ўсё ж родам з Ірландыі — хай сабе і глыбока пусціла на Беларусі карані…
— Аднак наконт каранёў Марыі Патоцкай (у дзявоцтве Сапега) сумневаў узнікаць не павінна. Вельмі цікавы лёс, варты цэлага тэлесерыяла. Ужо ў 17 яна выйшла замуж, нарадзіла дзетак… Але шлюб нешта не заладзіўся, з мужам яны сталі жыць паасобку. І тады княгіня ўшчыльную занялася сваім маёнткам Высока-Літоўск. Нават цяжка меркаваць, адкуль у арыстакраткі ўзнікла такая цяга да фермерства…
Маёнтак спецыялізаваўся на вытворчасці элітнага насення. Акліматызавалі найлепшыя замежныя гатункі, селекцыянавалі свае… І з часам насенне з Высокага стала міжнародным брэндам. Яно брала найвышэйшыя ўзнагароды на ўсіх кірмашах — спярша ўсерасійскіх, а потым і сусветных: у Парыжы і Чыкага. А таксама там былі элітныя галандскія каровы, вінакурня, персікі, вінаград, мёд…
— Мы гаворым пра тых, хто ўжо меў нейкі базавы капітал. А ці былі прадпрымальнікі сярод сялянаў?
— На жаль, гісторыя захавала толькі адзінкавыя прыклады, аднак адметна ўжо тое, што яны былі. Скажам, прыгонны таго ж графа Румянцава Васіль Прывалаў у 1815 годзе ўзяў у свайго пана крэдыт — ажно тысячу рублёў — ды, мяркуючы па ўсім, не прагарэў, бо надалей вёў актыўную гандлёвую дзейнасць на тэрыторыі ад Прусіі да Украіны. Пагадзіцеся, гэты прыклад парушае стэрэатып пра цёмнае і безыніцыятыўнае беларускае сялянства.
— Ці дбалі беларускія прадпрымальнікі пра культуру або развіццё грамадства? Або толькі пра ўласны прыбытак?
— Бадай усе, каго я ведаю, былі людзьмі сацыяльна адказнымі. Той жа Пуслоўскі будаваў храмы розных канфесій, дбаў пра сялян… Ялавецкі, будучы шчырым католікам, праславіўся сваёй дабрачыннасцю.
А наконт спалучэння прыбытку з карысцю для грамадства… Прывяду такі прыклад. У 1901 годзе найлепшы гадзіннікавы майстар Мінска Абрам Лейзероўскі звярнуўся ў гарадскую думу з прапановай аддаць яму за памысны кошт у арэнду ўчастак зямлі ў цэнтры горада — ля Аляксандраўскага сквера. Там ён хацеў збудаваць сабе майстэрню ў гатычным стылі і размясціць на ёй вежу з гадзіннікамі з электрычнай падсветкай. У ёй была вялікая карысць для ўсіх — свае гадзіннікі ж тады былі раскошай.
Пагатоў можна было не сумнявацца, што новы твор майстра літаральна «ўзарваў» бы Мінск — каб хадайніцтва не адхілілі. Лейзероўскі вырабляў такое, што ажно дзіву даешся: метровай вышыні крэпасць з механічнымі вартавымі, на вежы якой, уласна, гадзіннік. Замест звыклай зязюлі праз кожныя пяць хвілін з брамы выходзіць цягнічок, насустрач яму выскокваюць тры чалавечкі, адзін звоніць, другі выстаўляе сцяг, трэці апускае шлагбаум. А ў рове тым часам плыве параход — і пры гэтым жаўнеры адбіваюць атаку ворага, які хоча прарвацца праз мост… Калі б такая «цацка» захавалася, сёння яна б упрыгожыла самы добры музей.
— Адпаведна, бізнэс часам межаваў з мастацтвам?
— Я заўсёды настойваю на тым, што слова «культура» мае шмат вымярэнняў, і падзяліць іх паміж сабою немагчыма. Без матэрыяльнага складніка і людзей, якія яго стваралі, наша гісторыя будзе няпоўнай.
