«Ruś piače knyšy pamierłym». Zaŭtra — Dziady
Historyk Aleś Bieły apaviadaje pra zabyty bok tajamničych abradaŭ.
Dziady ŭ Danilevičach Lelčyckaha rajona. U katalikoŭ Dziady prypadajuć na 2 listapada, nastupny dzień paśla śviata Usich Śviatych, u pravasłaŭnych — na pieršuju subotu listapada, pierad dniom śviatoha Dźmitryja Sałunskaha.
Nie leź papiarod baćki ŭ piekła
Da zastolla na Dziady hatavalisia zahadzia i staranna. U chacie i na dvary staralisia jak najčyściej prybracca. U pravasłaŭnych mienavita ŭ piatnicu napiaredadni Dziadoŭ bialili pieč — tolki ŭ hety dzień hoda. U siemjach, dzie była takaja mahčymaść, kałoli parsiuka, rezali aviečku ci ciala. Prestyžnym dla haspadyni ličyłasia vystavić jak najbolš miasnych straŭ — što kantrastavała z papiaredniaj viačeraj, jakaja zaŭždy była posnaj.
Kolkaść straŭ vahałasia ad 5-ci da 15-ci ci navat 19-ci. Ale zaŭždy jana była niacotnaj, što simvalizavała siemantyku «taho» śvietu, śvietu niabožčykaŭ. Časam, kab nie naškodzić žyvym, jakich achoŭvaje simvolika cotnaści i parnaści, kožnuju z hetych straŭ vystaŭlali na stoł na dźviuch talerkach, daścipna dahadžajučy i miortvym, i žyvym.
Viačera pačynałasia ź simvaličnaha zaprašeńnia dziadoŭ na supolnaje častavańnie. U roznych miescach heta rabiłasia pa-roznamu, ale čaściej za ŭsio tak: usia siamja maliłasia pierad abrazami, a potym najstarejšy ŭ rodzie pramaŭlaŭ zaklinańnie-zaprašeńnie, naprykład, takoje:
Śviatyja dziady, prosim vas,
Chadzicie, lacicie da nas,
Jeści i pici, što Boh daŭ,
Što ja dla vas achviaravaŭ,
Čym tolki chata bahata…
Pryhatavaŭšy ščodruju viačeru dla prodkaŭ, adčyniali dźviery ŭ chatu, časam vokny, bramku na dvor. Starejšyja členy siamji abychodzili chatu, malilisia, pahladajučy ŭ bok mohiłak i zaprašajučy pamierłych, kab dziady svabodna mahli zajści ŭ chatu na viačeru. Kožny, pačynajučy ad haspadara abo starejšaha, začerpnuŭšy pieršuju łyžku stravy, vylivaŭ jaje na stoł abo ŭ admysłovuju misu — dla dziadoŭ. Zatym toje samaje rabiła haspadynia i pa čarzie — usie astatnija. Abo, jak varyjant, paśla kožnaha začerpvańnia i hłytka kłali łyžku na stoł, kab jana palažała. Ličyłasia, što ŭ pramiežkach łyžkaj karystajucca prodki.
Dobrym tonam było supolna «zaŭvažać», jak u misach, pryznačanych dla dziadoŭ, pastupova mienieje ježy. «Baćki nam zahadvali vieryć, i my havaryli: «Mama, užo mienš u miscy borščyku!»», — uspaminała Sofja Mitrafanaŭna Jeŭtušenka ź vioski Pasieliščy Chojnickaha rajona.
Najstarejšy ŭ rodzie adyhryvaŭ važnuju rolu ŭ cyrymonii z toj prostaj pryčyny, što jon byŭ pieršym kandydatam na dałučeńnie da śvietu dziadoŭ. Jon ža musiŭ i pieršym ustavać z-za stała. Kali ž heta rabiŭ niechta inšy, jamu pahražała śmierć na praciahu nastupnaha hoda i pakuty na tym śviecie. U hetym nibyta i jość sens viadomaj prykazki: «Nie leź papiarod baćki ŭ piekła!».
Metaj takich abradaŭ było, z adnaho boku, zavajavańnie davieru i prychilnaści pamierłych, a z druhoha — dapamoha im u zdabyćci viečnaha ščaścia ci palohki ŭ pakutach.
«Prybyvajcie k stału!»
Adnatypnaha ŭnifikavanaha rytuału nie isnavała, usio zaležała ad kanfiesii i rehijona. Nie było i ahulnaha ŭjaŭleńnia pra mieniu. Praŭda, niekatoryja stravy byli jaŭna papularnyja. U pieršuju čarhu kućcia, «kanun» i bliny.
Kućciu varyli z prasianych, jačnych, hreckich abo rysavych krup, ale abaviazkova saładzili — miodam, razynkami, cukram. Miod byŭ na stale abaviazkova, jak i jajki — simvał žyćcia, najčaściej u vyhladzie jaječni.
«Kanun» moh vyhladać pa-roznamu, ale najčaściej dla jaho pryhatavańnia ŭ padsałodžanuju vadu kryšyli chleb ci niejki inšy mučny vyrab — naprykład, abaranki.
Bliny daŭniej byli važnaj rytualnaj stravaj na mnohich śviatach, i na Dziadach taksama. Ich nie tolki jeli. Naprykład, na Minščynie ŭ pačatku paminalnaj trapiezy haspadar braŭ u adnu ruku śviečku, zahornutuju ŭ blin, a ŭ druhuju — bułku chleba i abnosiŭ ich try razy vakoł pastaŭlenaj na stale varanaj śvinoj hałavy, paminajučy ŭhołas rodnych, blizkich i navat prosta ziemlakoŭ dy zaprašajučy ich słovami: «Prybyvajcie k stału!». Časam usie stravy jeli ź blinami zamiest chleba. Na Mahiloŭščynie pieršy śpiečany blin haspadyni rvali na častki i kłali na vokny «dla dziadoŭ».
Vielmi časta na stale byli klocki — mučnyja, a bližej da našych časoŭ taksama i bulbianyja. U pryvatnaści, «klocki z dušami» — z zapiečanym u cieście miasam abo skvarkami. Jany ŭvohule ličylisia abaviazkovaj stravaj na paminkach.
Navat vyraz «zaprasić na klocki» aznačaŭ «zaprasić na paminki».
Vielmi kranalna napisaŭ pra heta Ryhor Baradulin:
Na klocki bulbu drali na chaŭtury,
Z dušami klocki dzień vitali chmury
U kroplach pary,
Nibyta ŭ rasie.
I na Dziady taksama klocki jeli,
Napaminali, što nie viečna ŭ ciele
Duša śviatło dryhotkaje niasie…
Načynka ličyłasia mietafaraj dušy, a abałonka — cieła.
Jašče adnoj daŭniaj rytualnaj stravaj ź simvalizmam «cieła i dušy» byli knyšy — nievialikija kruhłyja piražki z zapiečanaj usiaredzinie abo vykładzienaj na pavierchni načynkaj. Praŭda, užo ŭ XIX stahodździ pra ich mała pamiatali. Ale daŭniej palaki kazali: «Ruś piače knyšy pamierłym».
Aproč hetych asnoŭnych, na Dziady hatavali ŭsio, što tolki ŭmieli ŭ kožnaj kankretnaj siamji: raznastajnyja poliŭki (rybnyja, miasnyja, kryvianyja), kisiali (žuravinnyja i aŭsianyja), hrybny kvas, vieraščaku, syrnicu, pierapiečki z kanoplami, saładuchi, aŭsianyja tałokny, pierniki, haroch z makavym małačkom, krupnik z hrybami i inšyja. Abaviazkova — miasnyja stravy, z tych samych śvińni abo barana, čyja hałava azdablała stoł. Ličyłasia, što haspadaroŭ, jakija śviadoma paškadujuć zarezać ich na Dziady, na praciahu hoda čakaje kara prodkaŭ — za chcivaść.
Tradycyja rezać barana napiaredadni Usich Śviatych (1 listapada) zachoŭvałasia ŭ Zachodniaj Biełarusi jašče i pa vajnie, u 1950-ja. Baraninu jeli nie tolki svajoj siamjoj, ale i razdavali pa kavałku, razam z admysłovymi paminalnymi bułačkami, na nastupny dzień, na Dziady, jak miłaścinu žabrakam. Ale jak pastvarali kałhasy, to roźnica pamiž žabrakami i haspadarami źnikła, a ź joj i hetaja tradycyja, u jakoj bačycca navat niešta padobnaje na musulmanski Kurban-Bajram. Moža, hety zvyčaj i byŭ niekali zapazyčany ad tataraŭ?
Noč paśla Dziadoŭ
Naprykancy viačery na śviečku nie dźmuli, jaje patrebna było pieraviarnuć, kab ad vosku sama pahasła, abo patušyć palcami, a časam — chlebnaj skarynkaj ci tym samym šmatfunkcyjanalnym blinom. Isnavała prykmieta: kali dym pojdzie ŭvierch — dobra, a kali nachilena, asabliva ŭ bok dźviarej, to ŭ siamji niechta pamre.
Zatym prahavorvali takija, naprykład, słovy:
Śviatyja dziady!
Jeli i pili, idzicie da siabie!
Cikavy prykład zakančeńnia zastolla pryvodzić Mitrafan Doŭnar-Zapolski: «Haspadar abo haspadynia, nabraŭšy poŭny kubak vady, palivajuć ad stała da dźviarej i havorać: «Što nie dajeli, nie dapili, to idzicie na papier na dvor»».
Pavodle pavierja, kali nie spać noč paśla Dziedavaj viačery, to možna ŭbačyć prodkaŭ.
Niedajedzienyja reštki pakidali na stale da ranicy, bo vieryli, što dušy prodkaŭ pryjduć nočču i buduć jeści. Nazaŭtra ježu razdavali žabrakam, sirotam, pastucham, a abjedki pakidali ptuškam i žyviołam.
Pastuchi, ź jakimi było pryniata raźličvacca za hadavuju pracu akurat na Dziady, vypraŭlalisia pa vioscy i, spyniajučysia pad voknami kožnaj chaty, pytalisia: «Hej, haspadynia! Ci piakła bliny? Prysłali dziady pa bliny, śvinki pa sałaninki, aviečki pa jaječki, baranki pa sol, a karoŭki pa syr». I treba było vynieści pastucham usio toje, što jany prasili.
Zamiest krupniku — dobra zapraŭlenaje le vin chaud
Nie hrebavali adznačać Dziady i pany-šlachta, asabliva paśla vychadu słavutaj paemy Adama Mickieviča. Biełaruski piśmieńnik Alhierd Abuchovič, naščadak italjanskich hrafaŭ Bandyneli, tak pryhadvaŭ paryžskuju emihranckuju viačeru 1860 hoda: «Było heta ŭ Francyi, z pamiž maładziožy ja adzin byŭ ź Biełarusi, dyk złažyŭsia prajekt, što ja pavinien uładzić tryznu Dziadoŭ. Achvoča na heta prystaŭ ja i vystupiŭ z pačastunkam. Byli piačonyja husi z hrybkami, a zamiest krupniku — dobra zapraŭlenaje le vin chaud».
U dadzienym vypadku krupnik — heta ŭžo nie sup, a ałkaholny napoj z harełki, miodu i śpiecyj. Možna mierkavać, što ŭ drobnaj šlachty ŭ siaredzinie XIX stahodździa jon paśpieŭ zrabicca častkaj dziadoŭskaha mieniu. Nu i, viadoma, nielha nie pryhadać, jak u mickievičaŭskich «Dziadach» dušy pamierłych dziaciej, jakim usiaho chapała pry žyćci, adkazvajuć na pytańnie, jakoj ža stravaj pačastavać ich na śviatočnaj viačery. Jany prosiać, kab na stale było niekalki kaliŭcaŭ harčycy: chto nie źviedaŭ horyčy ŭ ziamnym žyćci, nie budzie mieć spakoju ŭ niebie.
***
A na stale — hałovy tatemnych žyvioł
Časta była na dziadoŭskim stale varanaja śvinaja hałava, pieravažna na ŭschodzie Biełarusi. Časam u samym pačatku viačery starejšy mužčyna trojčy abnosiŭ śvinuju hałavu śviečkaj pa chadzie sonca. Heta — vodhulle dalokaj daŭniny, kulturny relikt taho času, kali kožnaja značnaja padzieja ŭ žyćci rodu i plemieni supravadžałasia achviaraprynašeńniem tatemnaj žyvioły.
Na zachadzie Biełarusi, asabliva ŭ starakatalickich rajonach, zamiest śvińni na Dziady było pryniata rezać barana. Tady na stale vystaŭlałasia baranova hałava, a ŭ krajnim vypadku, kali siamja była biednaj, — hałava pieŭnia.
— Tady z samaha ŭtra pietucha zasiakajuć, — uspaminaje žycharka Radaškovičaŭ, — i ceły piatuch varycca. Cełaja ptuška kładziecca na vialikuju talerku. Oj, čakajem henych Dziadoŭ, što hałoŭnaje — mama pietucha cełaha na stoł stavić, a patom jadzim jaho. Hałava zastajecca na taleračcy, a kudy tady dziavali, nie pomniu. Ale sabaku nie davali, kaniešnie.
Uspaminy žycharki Radaškovičaŭ, zapisanyja Hražynaj Charytaniuk-Michiej
***
«U hety dzień usio takoje smačnaje było!»
— Vieraščaku ŭ nas abaviazkova varyli. Heta byli rabrynki pasiečanyja, tam mnoha było cybuli. U nas muku nie dabaŭlali da hetaha sousu. Padavali na haračaje z tonkimi-tonkimi presnymi blinami. Što ja pamiataju: u hety dzień usio takoje smačnaje było!
Uspaminy žycharki Navahradka 1943 hoda naradžeńnia, zapisanyja Hražynaj Charytaniuk-Michiej
***
Dziady ŭ Rakavie (Vałožynski rajon). Śviatočnyja zastolli ładzilisia i na samich mohiłkach, kala mahiłaŭ, na pahorkach, pad drevami, jakija ličylisia śviatymi, kala draŭlanych kaplicaŭ, jakija časam uźnikali na miescach pahanskaha kultu. «Dziadoŭ» karmili kašaj, miodam, jajkami, kućcioj i, viadoma, častavali harełkaj. Z hetymi najbolš vidavočnymi prajavami pahanskaha śvietapohladu aktyŭna zmahałasia Pravasłaŭnaja carkva, ale najbolš — Katalickaja. Ź pieramiennym pośpiecham. Fota Siarhieja Zinina
***
Katalickaja carkva aktyŭna zmahałasia sa zvyčajem Dziadoŭ jak z pahanskim. Pra heta pisaŭ Adam Mickievič u paemie «Dziady»:
HUSTAŬ
A vieru, što narod zdaŭna zachoŭvaŭ śviata,
Ty padzialaješ? Ach, Dziady — dzień paminańnia!
Skažy, čamu zabaraniaješ heta śviata?
KSIONDZ
Z pahanskich prymchaŭ, žachaŭ, nievuckich padańniaŭ
Dziady biaruć pačatak. I kaścioła ŭłada —
Lud vychavać i vybić rešty zababonaŭ.
HUSTAŬ (pakazvaje na ziamlu)
Viarni Dziady.
KSIONDZ
Maŭčy! Dziady nie śviata, a načnyja schodki
Na mohiłkach ci na hłuchoj palanie,
Dzikunskija abrady, čary, plotki.
Pierakład z polskaj movy Siarhieja Minskieviča
Ilustracyi da Mickievičavych «Dziadoŭ» Česłava-Barysa Jankoŭskaha, 1896 hod. Fota: Wikimedia Commons
Tablica na mohiłkach u Salečnikach (Litva) — tut u listapadzie 1821 hoda Adam Mickievič naziraŭ abrad Dziadoŭ.
***
Knyšy z draždžavoha ciesta
Ciesta:
- 2 šklanki muki
- 30 h draždžej
- 1 łyžačka cukru
- 3/4 šklanki małaka
- 2 jajki + 1 asobny žaŭtok
- sol
- 3—4 stałovyja łyžki toplenaha masła
Prasiejcie muku ŭ misu. Razatrycie droždžy z cukram, dadajcie 2—3 stałovyja łyžki małaka, raźmiašajcie z 2—3 stałovymi łyžkami muki, kab sfarmavałasia hustaja masa, pakińcie jaje ŭ ciopłym miescy na 15 chvilin, pakul ciesta nie pačnie padychodzić. Dadajcie reštu muki i małaka, ubicie jajki, bolšaść masła, pasalicie. Staranna zamiasicie ciesta, najlepš — draŭlanaj łyžkaj, pakul jano nie zrobicca vielmi adnarodnym i ełastyčnym, pry nieabchodnaści dadajučy krychu muki. Prykryjcie lnianym ručnikom abo survetkaj i schavajcie ŭ ciopłaje miesca prynamsi na 30 chvilin abo pakul jano nie padvoić abjom.
Padrychtujcie načynku. Raskačajcie ciesta, što padyšło, taŭščynioj kala 1—1,5 sm na stalnicy, pasypanaj mukoj, i narežcie na kružki kala 10—12 sm dyjamietram. Razrežcie kožny na 5 abo 7 «pialostkaŭ» (zrabicie adpaviednuju kolkaść nadrezaŭ hłybinioj kala 3—4 sm, ad kraju ŭ bok centra nažom, zmočanym u alei), kab sfarmavać «kvietku». (U samym prostym varyjancie — narežcie płast ciesta na kvadraty kala 10—12 sm i zrabicie nadrezy hłybinioj kala 4—5 sm, ad kraju ŭ centr kvadrata.)
U centr kožnaj «kvietki» pakładzicie načynku. Vyciahnicie «pialostki» i zharnicie ich u bok centra «kvietki», kab zapiačatać jaje jak kanviert. Pakińcie «kanvierty» ŭ ciopłym miescy na 7—10 chvilin. Zaščypajcie krai, kab całkam schavać načynku. Raskładzicie knyšy pa zmazanaj tłuščam blasie, zmažcie žaŭtkom.
Vypiakajcie ŭ duchoŭcy, papiarednie razahretaj da 180˚S, 30 chvilin abo da załacista-karyčniavataha koleru. Dla lepšaha vyniku palicie ŭžo zapiečanyja knyšy toplenym masłam i viarnicie ŭ haračuju duchoŭku na 1 chvilinu. Padavajcie samastojna abo z sałatami z sadaviny, hrybnoj poliŭkaj, barščom abo miasnym bulonam.
Dla knyšoŭ z sałodkaj načynkaj pavialičcie kolkaść cukru ŭ cieście. Ich možna padavać z kavaj abo harbataj.
Z takoj zakładki atrymlivajecca zvyčajna 12—16 knyšoŭ.
Načynki knyšoŭ
Sa smažanaj cybuli:
- 3 cybuliny
- 3 stałovyja łyžki aleju
- sol, pierac
Ababrać cybulu, narezać maleńkimi kubikami i padsmažyć na alei da karyčniavata-załacistaha koleru, pastajanna pieramiešvajučy. Dadać sol i pierac.
Z kvašanaj kapusty:
- 300 h kvašanaj kapusty
- 1 małaja cybulina
- 1 stałovaja łyžka aleju
- sol, pierac na smak
- 2 jajki, zvaranyja ŭkrutuju
Drobna pakryšyć kvašanuju kapustu i zvaryć jaje ŭ nievialikaj kolkaści vady, kab vykipieła lišniaja vadkaść. Pakryšyć cybulu i padsmažyć na alei da karyčniavataha koleru. Źmiašać kapustu i cybulu, dadać sol i pierac, tušyć kala 10—15 chvilin. Pakryšyć kubikami krutyja jajki i dadać u sumieś.
