«Nie my, dyk našyja kości zdabuduć svabodu»
Paŭstańnie 1863 hoda vyjaviła vializnuju kolkaść ludziej, jakija ŭziali na siabie śmiełaść uklučycca ŭ baraćbu za svabodu rodnaha kraju, ryzykujučy pry hetym nie tolki svaim dabrabytam, ale i ŭłasnym žyćciom. Pra losy piacioch bratoŭ Kozieł-Pakleŭskich raskazvaje časopis «Naša historyja».
Paštoŭka na pamiać ab paŭstańni 1863—1864 hadoŭ. BERNARDINAI.LT
1863 hod. Červień. Na ŭźlesku aščeryłasia doŭhaja pramavuholnaja jama. Mužčynskija cieły akuratna ssunutyja na bačok adno da adnaho kala piasčanych ścienak užo viečnaj dla ich «kvatery». A na ŭskrajku mahiły dva trupy z vyciahnutymi sčarniełymi tvarami plačo da plača.
Zhorbleny ŭ rospačy sivy šlachcič niazhrabna ŭklenčyŭ na śviežavykapanym piasku: tut lažać jaho syny. 25-hadovy Vincent i samy małodšy, a tamu i samy lubimy ŭ siamji 16-hadovy Michał-Hienryk. Nadzieja, što siarod dziasiatkaŭ ciełaŭ paŭstancaŭ, zabitych u niadaŭnim bai z karnikami, nie budzie jaho synoŭ, raźbiłasia ab rečaisnaść. Vialikaje hora ŭvajšło ŭ ščaślivy dahetul dom Jana-Napaleona Kozieł-Pakleŭskaha, hanarovaha kuratara himnazij Minskaj hubierni, uładalnika niekalkich majontkaŭ na Vilejščynie i damoŭ-kamianic u Vilni.
Budučynia rodu i kraju
Jakija dumki turbavali Jana-Napaleona Kozieł-Pakleŭskaha 25 śniežnia 1862 hoda? Jon akurat viarnuŭsia sa śviatočnaj imšy ŭ nievialičkim draŭlanym kaściole, jaki dziesiać hadoŭ tamu byŭ pabudavany ŭ Vialikaj Servačy ź jaho inicyjatyvy dy na jaho hrošy, i siadzieŭ u prastornaj zale ŭłasnaj dvuchpaviarchovaj kamianicy. Pra što možna było dumać pad tresk drovaŭ u kaminie za śviatočnym stałom, padzialiŭšysia pierad tym apłatkami z kachanaj žonkaj Juzefaj, małodšymi synami, miascovym ksiandzom i siabrami, jakich zaprasiŭ u hości?
Chiba što imknuŭsia zazirnuć u tajemnaje zaŭtra: svajo, svajoj siamji i, imavierna, svajoj Baćkaŭščyny. Bo niamała ŭžo zrabiŭ dla jaho: mieć piaciarych synoŭ — heta vialikaje bahaćcie i mahutny padmurak pad budučyniu rodu i kraju.
Kozieł-Pakleŭskija
Pavodle polskahahierboŭnika, vydadzienaha ŭ pačatku XX stahodździa ŭ Varšavie, u 1415 hodzie pasoł vialikaha kniazia Vitaŭta Kozieł zaćvierdziŭ damovu piačatkaj sa svaim rodavym hierbam: pierakulenym uniz paŭmiesiacam i tryma strełami. Adbyłosia heta ŭ małapolskim miastečku Viślica. Pieršapačatkova pradstaŭniki rodu žyli na prydniaproŭskich ziemlach. Viadoma, što na pačatku XVI stahodździa adzin z Koziełaŭ (Savič) pierasialiŭsia na Ašmianščynu. Na pačatku XVII stahodździa pradstaŭniki rodu, jakija dahetul vykarystoŭvali roznyja varyjacyi svajho proźvišča (Kozieły, Kaziełło, Kazieły, Pakleŭskija), pačali nazyvacca Kozieł-Pakleŭskimi abo Pakleŭskimi-Kozieł. Prydomak da proźvišča ŭtvaryŭsia ad nazvy majontka Pakleva Ašmianskaha pavieta.
Dva braty, dva kamandziry
Vincent byŭ druhim u siamji, starejšym na hod byŭ Jan. Pieršyja dvaccać hadoŭ žyćcia bratoŭ možna apisvać pad kapirku. Miesca naradžeńnia — radavy majontak Vialikaja Servač na Vilejščynie. Chrost — u najbližejšym kaściole. Bieskłapotnyja dziciačyja hulni. Pačatkovaja chatniaja adukacyja. Poŭnaja padletkavych pryhodaŭ vyprava ŭ daloki Sankt-Pieciarburh. Vučoba ŭ škole hvardziejskich padpraparščykaŭ, vajskova-inžyniernaja akademija.
Jan Kozieł-Pakleŭski (1837—1896). WIKIMEDIA COMMONS
Abodva jany pasłužać u rasijskaj armii. Starejšy, Jan, tolki hod, a paśla vyjdzie ŭ adstaŭku ŭ čynie paručnika i nakirujecca ŭ Francyju, dzie pastupić na inžynierny fakultet znakamitaj Vajennaj škoły ŭ Paryžy. Vincent ža paśla vypusku budzie nakiravany ŭ Vilniu, a svaju aficerskuju karjeru skončyć u finskim Śvieaborhu ŭ zvańni štabs-kapitana.
U 1861 hodzie braty znoŭ zojmucca adnoj spravaj. Hetym razam — padrychtoŭkaj paŭstańnia.
Jan uznačalić padpolnuju arhanizacyju čyrvonych u Minsku. Uvosień 1862 hoda pierajedzie ŭ Vilniu, dzie ŭvojdzie ŭ kamitet padrychtoŭki paŭstańnia. Budzie adnym z najbližejšych paplečnikaŭ Kastusia Kalinoŭskaha. Majučy šyrokija armiejskija suviazi, zdoleje zdabyć i vyvieźci z Rasii štabnyja karty. Za im užo była pasada vajennaha načalnika Vilejskaha pavieta, ale z-za pieraśledu z boku ŭładaŭ Jan vymušany pierajechać u Varšavu. Tam jon uvojdzie ŭ skład Centralnaha paŭstanckaha ŭrada.
Jan Kozieł-Pakleŭski zdabyŭ i vyviez z Rasii štabnyja karty dla patrebaŭ paŭstańnia.
Vincent tym časam stvoryć revalucyjnuju arhanizacyju ŭ Vilejskim paviecie, a zatym, jak raniej Jan, stanie vajennym kiraŭnikom Vilejskaha pavieta i zojmiecca narychtoŭkaj zbroi i ahitacyjaj u paŭstanckija atrady.
U «vajskovym paradku, z razhornutymi štandarami»
U atradzie Vincenta Kozieł-Pakleŭskaha hałoŭnym čynam sabralisia ludzi cyvilnyja: šlachieckaja moładź, studenty, himnazisty, miaščanie, sialanie. Kiraŭnik atrada abraŭ miescam dla łahiera lasnyja huščary na samym pamiežžy Vilejskaha i Barysaŭskaha pavietaŭ, adstaŭnyja aficery mahli bieśpieraškodna zajmacca ź insurhientami vajskovaj padrychtoŭkaj.
Atrad (da 200 čałaviek) arhanizacyjna padzialili na štab, try płutony (pa- sučasnamu ŭzvody) i kasinieraŭ (zbolšaha sialanie, uzbrojenyja kosami, pieraroblenymi na dzidy). I jaho pieršaja vyprava była niejmavierna pryhožaj.
Kab papoŭnić šerahi dobraachvotnikami, małady kamandzir zładziŭ marš-parad. U «vajskovym paradku, z razhornutymi štandarami, śpiavajučy patryjatyčnyja pieśni», paŭstancy prajšli praz navakolnyja vioski i falvarki.
U pieršyja ž dni maja adstaŭny štabs-kapitan rasijskaj armii Vincent Kozieł-Pakleŭski razam z paplečnikami naviedaŭ miastečka Alkovičy i ŭ kaściole, zapoŭnienym miascovymi žycharami i sialanami navakolnych viosak, začytaŭ manifiest paŭstańnia. Darma što małady ksiondz spałochaŭsia i nie začytaŭ sam: rašučaści ŭ paŭstancaŭ było dosyć. Kanśpiratyŭnaja padrychtoŭka da paŭstańnia skončana. Ciapier — da zbroi!
U kaściole Alkovičaŭ, što zbudavali pobač z tym starym kaściołam, dzie začytali manifiest paŭstańnia. Pra toje, jak hety kaścioł u savieckija časy ratavaŭ ad źniščeńnia jahony baćka, tady chłopčyk-pijanier, u No1/2020 «Našaj historyi» pisaŭ Anton Rudak. WIKIMEDIA COMMONS
Vartavy ŭsio praspaŭ
Ranicaj 8 maja, pierapraviŭšysia ŭbrod praź Viliju, atrad Vincenta Kozieł-Pakleŭskaha ŭvajšoŭ u miastečka Daŭhinava. Usio adbyłosia, z adnaho boku, pa-vajskovamu dyscyplinavana i rašuča, ź inšaha — pa- zalichvacku nachabna.
Vincent siłami adnaho ŭzvoda zachapiŭ ustanovu palicejskaha asesara i źniščyŭ vartavyja pastarunki. Druhi ŭzvod raźmiaściŭ u centry miastečka ŭ rajonie rynku, a sam razam z bajcami treciaha ŭzvoda, skłaŭšy na ziamlu zbroju, uvajšoŭ u kaścioł, dzie ŭziaŭ udzieł u śviatoj imšy. A paśla začytaŭ manifiest paŭstańnia.
Insurhientaŭ znoŭ pabolšała, i atrad rušyŭ u bok Dokšycaŭ. A nazaŭtra kala vioski Tarakanaŭka (u 1968 hodzie budzie pierajmienavana ŭ Sałaŭjoŭku) paŭstancy sutyknulisia ź dźviuma rotami ŭradavych vojskaŭ. Zaviazałasia pierastrełka, Kozieł-Pakleŭski zahadaŭ adstupić i vybiracca pad prykryćciom lasoŭ.
Adnak za ŭciekačami rušyła pahonia, tamu naležała pierš adarvacca, a paśla napaści źnianacku: dla prostaha boju paŭstancaŭ było zamała. Vincent Kozieł-Pakleŭski zadumaŭ zrabić na vuzkaj hrebli la Maćkaŭcoŭ (ciapier ahraharadok Vilejskaha rajona) zasadu na kazackuju sotniu. Mabyć, usio b atrymałasia, kab nie vartavy, jaki pavinien byŭ pabudzić atrad apoŭnačy. Niebaraka hetak mocna sahreŭsia ałkaholem, što prosta praspaŭ. Kali rankam paŭstancy pradrali vočy, kazaki byli ŭžo na hrebli. Niajasna tolki, čamu vartavy ŭ takoj situacyi paźbieh trybunału.
Z žurnała bajavych dziejańniaŭ vojskaŭ u Barysaŭskim paviecie Minskaj hubierni
Sukupnymi dziejańniami hetych dźviuch rotaŭ chieŭra była pastaŭlena ŭ samaje adčajnaje stanovišča, akružanaja amal z usich bakoŭ, prycisnutaja da raki. Miaciežniki, adnak ža, nie dumali ab zdačy. Z paŭhadziny praciahvałasia kančatkovaja žorstkaja sutyčka, złučanaja z ahniastrelnym bojem. Narešcie, nie bačačy mahčymaści supracivu, častka paŭstancaŭ, jakaja skłała ahulnuju kuču, nakštałt kałony, kinułasia ŭ raku i dała takim čynam stralcam jakija zaniali bierah, dobruju mišeń dla ich strełaŭ. Mała chto z tych, chto šukaŭ vyratavańnia, dasiahnuli druhoha bieraha.
Pieršy boj, jaki staŭ apošnim…
Svoj pieršy bujny boj suprać uradavych vojskaŭ Vincent Kozieł-Pakleŭski pravioŭ 16 maja na bierazie raki Ilija kala vioski Uładyki. Jon ža staŭ dla jaho i apošnim. Atrad byŭ atakavany piaćciu rotami Novainhiermanłandskaha, Kramiančuhskaha i Vielikałuckaha pałkoŭ pad ahulnym kamandavańniem pałkoŭnika Alaksandra Hała.
Na hetym zdymku Kozieł-Pakleŭski, ale nie Vincent
Hetaje fota niaredka prysutničaje ŭ publikacyjach jak partret Vincenta Kozieła-Pakleŭskaha. Ale historyk Volha Harbačova vyjaviła ŭ zborach Litoŭskaha dziaržaŭnaha histaryčnaha archiva aryhinalny fotazdymak z nadpisam na advarotnym baku. Zhodna z podpisam, na zdymku Jaŭstafij Kozieł-Pakleŭski ź Vilenskaj hubierni. Jon byŭ studentam Horackaha ziemlarobčaha instytuta i dałučyŭsia da paŭstancaŭ 24 krasavika 1863 hoda, kali tyja napali na miastečka Horki. Paźniej byŭ asudžany na 12 hadoŭ kataržnych rabot.
Na žal, pakul nie atrymałasia znajści sapraŭdnuju vyjavu Vincenta Kozieł-Pakleŭskaha, ale heta nie značyć, što jaje niama. Voś jak jaho apisvali śledčym zachoplenyja ŭ pałon paŭstancy: «Vialikaha rostu, tvar smuhlavy, vuhravaty, čornyja vałasy,biez barady i vusoŭ».
Rasijskim vajskoŭcam dapamoh miascovy sielanin, jaki ŭ spadzievie na ŭznaharodu vybieh nasustrač sałdatam i abviaściŭ, što «miaciežniki ŭnačy pierapravilisia z pravaha bieraha na levy bierah Ilii i raźmiaścilisia ŭ lesie». Sielanin pakazaŭ i brod, kab abaroncy impieryi vyjšli paŭstanckamu łahieru ŭ tył.
Akružany z usich bakoŭ i prycisnuty da raki, Vincent Kozieł-Pakleŭski zdoleŭ arhanizavać adpor. Jon padpuściŭ strałkovyja łancuhi na 50 mietraŭ, adkryŭ źniščalny ahoń i na levym fłanhu adkinuŭ praciŭnika nazad da vioski.
Zmahaŭsia da apošniaha (kula trapiła ŭ hałavu). Užo kali kamandzir zahinuŭ, častka atrada pasprabavała ŭratavacca na płytach, ale ŭciekačoŭ rasstralali ź bieraha. Byŭ zabity i juny brat Vincenta Michał-Hienryk. «U tym bai zahinuli najlepšyja ludzi, ćviet Vilejskaha pavieta», — uspaminaŭ adzin z udzielnikaŭ tych padziej, jakomu pašancavała vyžyć.
Paŭstanckaja publicystyka adhuknułasia na hetuju trahičnuju padzieju pafasnymi artykułami. Straty praciŭnika mocna pierabolšvali, a Vincenta Kozieł-Pakleŭskaha paraŭnoŭvali z carom Leanidam — tym samym lehiendarnym carom Sparty, jaki ŭ 480 hodzie da našaj ery hieraična zahinuŭ padčas bitvy pad Fiermapiłami. Ciapier na miescy toj lehiendarnaj bitvy plita z epitafijaj paeta Staražytnaj Hrecyi Simanida Kieoskaha: «Padarožnik, idzi abviaści našym hramadzianam u Łakiedemonii, što, ich zapaviety zachoŭvajučy, tut my kaściami palehli».
«Ataka. 1863 hod». Linaryt. Aŭtar Mikoła Kupava, 1976 hod.
Raźbitaja «Skała»
Brat Vincenta Jan praciahvaŭ zmahańnie. Dziejničaŭ pad paŭstanckaj mianuškaj «pałkoŭnik Skała». U śniežni 1863 hoda dyktatar paŭstańnia Ramuald Traŭhut pryznačyŭ jaho na pasadu kamandzira III korpusa paŭstanckich vojsk, jaki pavinien byŭ dziejničać u Litvie-Biełarusi. Ale pa- sapraŭdnamu pavajavać najstarejšy z synoŭ Kozieł-Pakleŭskaha ŭ paŭstańni nie paśpieŭ. Pakul jon jeździŭ u Bielhiju, kab nabyć try tysiačy strelbaŭ dla svajho korpusa, paŭstanckija atrady ŭžo spynili svaju bajavuju dziejnaść.
U franka-pruskaj vajnie 1870—1871 hadoŭ Jan Kozieł-Pakleŭski kamandavaŭ bryhadaj piachoty, uznačalvaŭ štab 24- ha francuzskaha korpusa. I tut jon syšoŭsia z rasijskim konsułam, jaki prapanavaŭ arhanizavać vydańnie časopisa dla prapahandy pansłavizmu.
Byłyja paplečniki-paŭstancy takoha siabroŭstva nie ŭchvalili i abvinavacili kolišniaha kamandzira ŭ zdradzie. Zastavałasia tolki viartacca na radzimu.
Boj paŭstancaŭ suprać uradavych vojskaŭ. PINTEREST.COM
A na radzimie ŭ im bačyli kolišniaha buntaŭnika i adrazu ž aryštavali, choć na toj čas užo vyjšli prynamsi try manifiesty ab palahčeńni pakarańnia roznym katehoryjam paŭstancaŭ. Zrešty, u 1863-m Kozieł-Pakleŭskaha paviesili b. A ciapier, kali minuła 10 hadoŭ, razhornutyja pakazańni i prysiaha na viernaść rasijskamu impierataru zachavali naščadku rodu žyćcio. U jakaści pakarańnia jaho tolki razžałavali ŭ šarahoŭcy i zvyčajnym sałdatam adpravili ŭ Turkiestanskaje hienierał-hubiernatarstva.
Jan Kozieł-Pakleŭski adsłužyŭ u horadzie Vierny (ciapier Ałmaty, Kazachstan) i zastaŭsia ŭ Siaredniaj Azii jak śpiecyjalist u vajenna-inžyniernaj spravie. U 1883 hodzie atrymaŭ dazvoł viarnucca na radzimu. Pamior u Babrujsku, dzie i byŭ pachavany.
«…posidit pod zamkom, da podoleje…»
U vieraśni 1863 hoda było aficyjna abvieščana ab zakančeńni bajavych dziejańniaŭ rasijskich vojskaŭ u Minskaj hubierni Paŭnočna-Zachodniaha kraja. Ź piaci bratoŭ Kozieł-Pakleŭskich biez pakarańnia za ŭdzieł u paŭstańni nie zastaŭsia nivodny. 21-hadovaha Zianona i 18-hadovaha Juzafa paśla zadušeńnia paŭstańnia sasłali ŭ Sibir sałdatami. Paśla adbyćcia słužby viartacca žyć na Baćkaŭščynu im było zabaroniena.
Paŭstańnie było zadušana, skončyłasia, ale aryšty ludziej, niejkim čynam źviazanych z paŭstańniem, praciahvalisia. Pieratrusy ŭ šlachieckich majontkach byli budzionnaj spravaj. U turmu ŭ Vilejcy, pabudavanuju ŭ 1856 hodzie i raźličanuju na 100 aryštantaŭ, pchali nie tolki byłych insurhientaŭ, ale i tych, kaho padazravali ŭ spačuvańni paŭstańniu.
Michaił Muraŭjoŭ-Viešalnik pryznavaŭsia: «Vielmi časta ja sadžaju miaciežnikaŭ biez najmienšaj viny, navat padazreńniaŭ niama. Nu, u takim vypadku ja zaŭsiody dumaju: pasiadzić pad zamkom, dy jak maha daŭžej — a moža, niešta dy adšukajecca».
Karykatura na hienierał-hubiernatara Michaiła Muraŭjova-Viešalnika. WIKIMEDIA COMMONS
Pačaŭsia niejmavierny cisk na Rymska-katalickuju carkvu. Zabaraniałasia «budavać i ramantavać kaścioły, kaplicy, filii biez dazvołu hałoŭnaha načalnika kraja; rabić carkoŭnyja pracesii i rabić abviestki bieź viedama i dazvołu miascovaha cyvilnaha načalstva; nie dapuskać pryznačeńnia ksiandzoŭ u prychody biez zhody hałoŭnaha miascovaha načalstva i bolš za tuju kolkaść, jakaja pavinna być pa liku parafij, a taksama nie dazvalać ustupać u manastva i ŭ sieminaryi biez dazvołu hałoŭnaha načalstva; spynić advolnaje badziažnictva rymska-katalickaha duchavienstva, jakoje, karystajučysia biesturbotnaściu miascovaha načalstva, raźjazdžała svabodna pa cełym krai, biespakarana prapaviedavała miaciež, paŭstavała adkryta suprać urada i, byŭšy biasšlubnym, raspalvała straści ŭ žančyn, jakija, jak viadoma, nadta lohka zachaplajucca» (z «Vsiepoddaniejšieho otčieta» Michaiła Muraŭjova pa kiravańni Paŭnočna-Zachodnim krajem).
Zabaronienyja pieśni, adzieńnie, kolery
Uzbrojenych paŭstancaŭ pakrysie pavyciskali ź lasoŭ. Chtości ź ich trapiŭ na šybienicu, chtości zdoleŭ uciačy ŭ emihracyju. Častka staiłasia ŭ čakańni, što praniasie.
Aktyŭnaja faza paŭstańnia spyniłasia. Ale z Polščy pryjšła moda na kolery i adzieńnie supracivu. Mužčyny nasili čatyrochkutnyja šapački (kanfiederatki) i vysokija boty, žančyny — miedaljony z Maci Božaj Čanstachoŭskaj, i ŭsie — žałobnaje čornaje abo fijaletavaje adzieńnie.
Minčanka Fielicyja Hałaŭnia. Čorny koler simvalizavaŭ žałobu pa achviarach i vysłanych. CITYDOG.BY
Pačałasia biaźlitasnaja baraćba ŭładaŭ suprać lubych formaŭ hramadzianskaha pratestu. Mejnstrymam času stała słova «zabarona» ŭ adnosinach da, zdavałasia b, zvyčajnych prajavaŭ cyvilnaha žyćcia.
Aficyjnaje abjaŭleńnie zabaronienych rečaŭ i dziejańniaŭ adbyłosia 7 červienia 1864 hoda.
Śpiavać pieśni i himny, jakija mohuć być interpretavanyja jak «patryjatyčnyja», — zabaroniena. Nasić vopratku čornaha, fijaletavaha i biełaha koleraŭ — zabaroniena. Vyjści na špacyr u čornym kapielušy z čornym parasonam — zabaroniena.
Vykarystoŭvać admysłovuju bižuteryju z tannych materyjałaŭ (kryžyki, piarścionki, broški, zavušnicy, zapinki, branzalety, pajasy, spražki) — zabaroniena. Tut pryčyna była ŭ demanstracyi taho fakta, što kaštoŭnyja mietały asabistych upryhožańniaŭ pajšli ŭ skarbonku padtrymki paŭstanckaha ruchu.
Za parušeńni pryznačali vielizarnyja hrašovyja štrafy abo navat turemnaje źniavoleńnie. Trapiŭ pieršy raz — štraf 25 rubloŭ. Druhi raz zabrali za kanfiederatku ci vienhierku na hałavie — 50 rubloŭ. Paśla išoŭ aryšt i kanfiskacyja majomaści. Za žałobnaje adzieńnie nie karali tolki ŭ vypadku, kali pamior niechta sa svajakoŭ i ŭ kišeni majecca aficyjny dazvoł ad palicyi.
Tym nie mienš pratesnaja moda pratrymałasia na vulicach polskich i biełaruskich haradoŭ bolš za dziesiać hadoŭ.
Prosta pahorak
Cieły Vincenta i Michała-Hienryka Kozieł-Pakleŭskich znajšli svoj viečny spačyn pad ałtarom chrama, fundavanaha niekali ich baćkam. Na svajo ščaście, Napaleon-Jan Kozieł-Pakleŭski nie dažyŭ da taho dnia, kali kaścioł u Servačy razabrali pa biarviency i pieravieźli ŭ susiedniuju viosku Davydki, kab pabudavać jašče adzin sielski kłub. Ciapier na miescy chrama i mahiły jaho synoŭ prosta pahorak, adznačany nievialikim mietaličnym kryžam.
Toj samy draŭlany kaścioł u Vialikaj Servačy Vilejskaha rajona, pad ałtarom jakoha, vidać, byli pachavanyja cieły Vincenta i Michała-Hienryka Kozieł-Pakleŭskich. Fota pačatku XX stahodździa. WIKIMEDIA COMMONS
«Nie my, dyk našy kości zdabuduć svabodu»
Hetyja nievierahodna mocnyja słovy sučasnyja publicysty prypisvajuć kamandziru vilejskich paŭstancaŭ Vincentu Kozieł-Pakleŭskamu. Viadoma, što jany byli napisanyja na adnoj z marmurovych plit pad imionami tych, chto zahinuŭ u mai 1863 hoda kala Uładykaŭ.
Tyja plity znachodzilisia ŭnutry pomnika-kaplicy, ustalavanaj u 1930-ja hady na Rynkavaj płoščy miastečka Ilja ŭ honar palehłych paŭstancaŭ. Hałoŭnym inicyjataram i fundataram hetaj vieličnaj dla miastečka pabudovy vyšynioj 14,5 mietra byŭ naščadak adnaho ź miascovych paŭstancaŭ pamieščyk Miečysłaŭ Bahdanovič. Na fasadzie kaplicy byŭ nadpis: «U honar palehłych za svabodu. 1863 hod».
U 1954 hodzie hety pomnik byŭ razburany na zahad miascovych uładaŭ, a na jaho miescy pabudavali kłub.
