Udar pa spadčynie Nazarbajeva. U Kazachstanie prachodzić refierendum pa Kanstytucyi
Ciapierašni refierendum lažyć u rečyščy palityki ŭrada Takajeva, «jaki čuje parłamient», i zaklikany stać adkazam na zapyt hramadskaści, jakaja stamiłasia ad aŭtakratyi, paviedamlaje «Bi-bi-si».
Fota: Tengrinews.kz
Akramia taho, jak ličać ekśpierty, dla Takajeva heta čarhovaja sproba reabilitavać svaju reputacyju paśla studzieńskich pratestaŭ i niepapularnaha rašeńnia ŭvieści vojski ADKB dla ŭrehulavańnia kanfliktu.
Heta treci refierendum u Kazachstanie z času atrymańnia niezaležnaści. Dva papiarednija pravodzilisia ŭ 1995 hodzie: pieršy — ab padaŭžeńni prezidenckich paŭnamoctvaŭ Nazarbajeva, druhi — kanstytucyjny, pa vynikach jakoha i byŭ pryniaty ciapierašni asnoŭny zakon. Paśla Kanstytucyja krainy pierapisvałasia piać razoŭ. Usiaho było ŭniesiena 26 papravak u 19 artykułaŭ. Źmieny ŭchvalaŭ parłamient.
Jak budzie prachodzić refierendum?
Kazachstancy hetym razam hałasujuć na refierendumie pakietam, heta značyć, za ci suprać usich papravak razam.
Usiaho ž papravak 56 u 33 roznych artykułach Asnoŭnaha zakona krainy, takim čynam, Kanstytucyja pierapisvajecca praktyčna na tracinu.
Papraŭki byli apublikavanyja ŭ srodkach masavaj infarmacyi i dastupnyja hramadskaści. Adnak mnohija ekśpierty sumniavajucca ŭ tym, što hramadzianie razumiejuć, za što mienavita jany iduć hałasavać.
«Sproba aznajomicca z usimi papraŭkami, kali ty nie ekśpiert i nie analityk, padobnaja na kvest, — kaža kazachski palitołah Dasym Satpajeŭ. — Farmuloŭka mnohich ź ich davoli składanaja i advodzić ad sutnaści. Abo moža być i tak, što kamuści padabajecca piać ź piacidziesiaci papravak, abo 10, abo piatnaccać, a mahčymaści prahałasavać pa raździełach u hramadzian niama».
U bolšaści svajoj kazachstancy ličać, što iduć hałasavać za pazbaŭleńnie Nursułtana Nazarbajeva jaho tytuła — jełbasy («baćki nacyi» na kazachskaj) i inšych pryvilejaŭ.
Pieršy prezident krainy, jaki kiravaŭ 29 hadoŭ, 8 miesiacaŭ i 26 dzion, hod tamu ŭžo admoviŭsia ad paŭnamoctvaŭ staršyni Asamblei naroda Kazachstana, a padčas pratestaŭ u studzieni hetaha hoda — i ad pasady kiraŭnika Rady biaśpieki.
Paśla hetaha jon praktyčna źnik pola zroku i daŭ svajo pieršaje za doŭhi čas intervju prosta pierad refierendumam. U razmovie z «Kommiersantom» Nazarbajeŭ paabiacaŭ padtrymać Takajeva na refierendumie i zajaviŭ, što, znachodziačysia ŭ adstaŭcy, źbirajecca zajmacca pytańniami hłabalnaj jadziernaj biaśpieki.
Mienavita Nazarbajeva palitołahi ličać prajhraŭšym va ŭnutryelitnaj sutyčcy ź jaho pierajemnikam Takajevym u studzieni 2022 hoda. Ab hetym havorać i šmatlikija rasśledavańni suprać jaho svajakoŭ, ich zvalnieńni ź dziaržaŭnych pasad, časam z nastupnym aryštam.
Najbolš hučnym staŭ aryšt u sakaviku plamieńnika Nazarbajeva, bujnoha biznesmiena Kajrata Satybałdy, jaki padčas praŭleńnia dziadźki zajmaŭ šerah bujnych dziaržaŭnych pasadaŭ.
U studzieni-lutym byli ŭziatyja pad vartu były kiraŭnik Kamiteta nacyjanalnaj biaśpieki Karym Masimaŭ i troje jaho namieśnikaŭ. Ich padazrajuć u dziaržaŭnaj zdradzie, sprobie hvałtoŭnaha zachopu ŭłady i słužbovych złoŭžyvańniach.
Nazarbajeva ž i jaho svajakoŭ bolšaść kazachstancaŭ vinavaciać va ŭzurpacyi ŭłady i bahaćcia ŭ krainie na praciahu apošnich troch dziesiacihodździaŭ i ličać asnoŭnaj pryčynaj sacyjalnych i ekanamičnych prablem.
Takim čynam, spadčyna jełbasy, pačynajučy z nazvy kirujučaj partyi i pradastaŭleńnia niedatykalnaści jaho svajakam, pastupova sychodzić na ništo. A pierajmienavańnie stalicy nazad u Astanu zdajecca ŭžo całkam mahčymym.
«Artykuły, datyčnyja ŭzurpacyi ŭłady i zabarony svajakam kiraŭnika dziaržavy zajmać aficyjnyja pasady, karystajucca papularnaściu ŭ nasielnictva i dobra prarekłamavanyja, ale na samoj spravie, kali pahłybicca ŭ sutnaść papravak, paŭnamoctvy prezidenta ŭ novaj redakcyi Kanstytucyi zusim nie słabiejuć», — adznačaje Satpajeŭ.
Analityki nie razhladajuć ciapierašniuju kanstytucyjnuju reformu jak admovu ad supierprezidenckaj sistemy, choć nie admaŭlajuć, što sproby asłabić uładu prezidenta praz papraŭki jość.
Da prykładu, ciapier ni prezidentu, ni akimam (meram haradoŭ i hubiernataram abłaściej), ni sudździam abo vajskoŭcam nielha budzie sumiaščać pasadu z členstvam u palityčnaj partyi.
Reformy taksama zakranuli sistemu dvuchpałatnaha parłamienta: ciapier vybary ŭ mažylis (nižniuju pałatu) pavinny buduć prachodzić pa źmiašanaj mažarytarna-praparcyjnaj sistemie (pa partyjnych śpisach i ŭ vyniku hałasavańnia na peŭnych učastkach). Da hetaha času 98 členaŭ Mažylisa abiralisia pa partyjnych śpisach, a siem vybiralisia Asamblejaj naroda Kazachstana.
Ale Sienat (vierchniaja pałata parłamienta, jakaja składajecca z terytaryjalnych pradstaŭnikoŭ i deputataŭ, pryznačanych prezidentam) pry hetym nie skasoŭvajecca, choć jaho najaŭnaść časta vyklikaje pytańni ŭ ekśpiertaŭ.
Jany ličać jaho niepatrebnym orhanam, jaki maje tolki adnu funkcyju — zrabić niemahčymym impičmient prezidenta. Adnak novaja redakcyja Kanstytucyi praduhledžvaje źmianieńnie składu Sienata: kolkaść deputataŭ, pryznačanych prezidentam, u im skarocicca z 15 da 4.
Dvajakija papraŭki
Adčuvańnie, što mnohija papraŭki — heta ŭpakoŭka tych źmien, jakich žadaje hramadstva, ale z raniejšym načyńniem, adznačaje Satpajeŭ.
Tak, adna z samych papularnych papravak zaklučajecca ŭ tym, što prezident ciapier nie budzie pryznačać akimaŭ, jak raniej. Adnak kali aznajomicca ź joj bližej, heta chutčej ahavorka.
«Pa novaj papraŭcy prezident budzie prosta prapanoŭvać dvuch kandydataŭ maślichatam (rehijanalnyja orhany ŭłady), i jany ŭ svaju čarhu vybieruć adnaho ź ich. Inšymi słovami, heta, chutčej za ŭsio, budzie čałaviek, jaki padtrymlivaje palityku prezidenta», — kaža ekśpiert.
Inšy sprečny artykuł, jaki ŭ svoj čas pryniaŭ jašče Nazarbajeŭ, taksama zastajecca ŭ novaj redakcyi Kanstytucyi. Sutnaść jaho zaklučajecca ŭ tym, što adzin čałaviek nie zmoža zajmać pasadu kiraŭnika dziaržavy bolš za dva prezidenckija terminy zapar.
Jaje zadača — słužyć instrumientam praduchileńnia ŭzurpacyi ŭłady adnym čałaviekam. Ale, na dumku ekśpiertaŭ, słova «zapar» pakidaje ščylinu dla kiraŭnika dziaržavy ažyćciavić tranzit ułady pa rasijskim scenaryi «Pucin — Miadźviedzieŭ — Pucin».
Takajeŭ prapanuje na refierendumie adnavić kanstytucyjny sud, skasavany raniej Nazarbajevym, ale pry hetym paŭnamoctvy pryznačać staršyniu suda i śćviardžać namieśnikaŭ sudździaŭ zastajucca pa-raniejšamu za kiraŭnikom dziaržavy.
Takim čynam, za prezidentam zastajecca bolšaść jaho raniejšych paŭnamoctvaŭ, takich jak pasada hałoŭnakamandujučaha, prava na rospusk parłamienta, pryznačeńnie členaŭ urada, pryznačeńnie i zvalnieńnie vyšejšych sudździaŭ.
Ale jość u prapanavanych papraŭkach i žesty ŭ bok narodaŭładździa, a taksama humanizacyi zakanadaŭstva.
Kanstytucyjnaja reforma praduhledžvaje źnižeńnie rehistracyjnaha paroha dla partyj u čatyry razy.
Ciapier dla rehistracyi partyjam treba budzie sabrać nie 20 tysiač podpisaŭ, a ŭsiaho tolki piać tysiač. Vysoki rehistracyjny paroh ličycca ŭ Kazachstanie adnoj z hałoŭnych prablem dla apazicyjnych partyj, jakija takim čynam adsiejvajucca jašče da pačatku pieradvybarnaj honki.
Adna z papravak da Asnoŭnaha zakona zamacoŭvaje zabaronu na vyniasieńnie śmiarotnych prysudaŭ. Zakanadaŭča śmiarotnaje pakarańnie ŭ Kazachstanie admienienaje sa śniežnia 2021 hoda, ale ŭ kanstytucyi heta nie prapisana.
Z 2004 hoda ŭ Kazachstanie dziejničaŭ maratoryj na vykanańnie śmiarotnych prysudaŭ, pry hetym sudździam nie zabaraniałasia adpaviednyja prysudy vynosić.
U jakaści alternatyvy śmiarotnamu pakarańniu ŭ Kazachstanie vystupaje pažyćciovaje pazbaŭleńnie voli.
Refierendum i kazachstancy
Paśla studzieńskich pratestaŭ kazachstancy hladziać na prajekt reformy Kanstytucyi sa skiepsisam.
Asnoŭny pasył ahitkampanii napiaredadni refierendumu byŭ nakiravany na zabieśpiačeńnie jaŭki.
Pa vynikach daśledavańnia hramadskaj dumki, praviedzienaha prezidenckaj słužbaj centralnych kamunikacyj, kala 60% vykazali namier prahałasavać na refierendumie, a bolš za 70% viedajuć pra sam refierendum i padtrymlivajuć ideju jaho praviadzieńnia.
«Narod u studzieni i paśla studzieńskich padziej patrabuje źmienaŭ, i heta sproba ŭładaŭ niejak adlustravać hety zapyt. Tamu, viadoma, heta ŭsio ž lepš, čym ničoha», — kaža pra refierendum Satpajeŭ.
Na jaho dumku, centralnaja ŭłada na refierendumie prateściruje zdolnaść municypalnych uładaŭ u kožnym rehijonie zabiaśpiečyć jaŭku i patrabavany vynik pierad prezidenckimi vybarami, zapłanavanymi na 2024 hod.
«Z palityčnaha punktu hledžańnia, adbyvajecca pavyšeńnie lehitymnaści Takajeva ŭ vačach mižnarodnaj hramadskaści: prezident paabiacaŭ palityčnuju reformu i pravodzić jaje, ale varta pamiatać, što narod Kazachstana čakaje nie tolki palityčnych reformaŭ, ale jašče i sacyjalna-ekanamičnych źmienaŭ. Takajeŭ nie zmoža biaskonca kivać u bok papiarednika», — ličyć palitołah.
