U Kitai pačynajucca surjoznyja prablemy ŭ ekanomicy. Voś čym heta pahražaje ŭsiamu śvietu
Kitajskaja ekanomika straciła svoj dynamizm, u inavacyjach kitajcy nie mocnyja (ni stvaryć sučasnuju vakcynu, ni kampjutarnyja čypy), nasielnictva krainy imkliva stareje. Kraina sutyknułasia sa šmatlikimi strukturnymi prablemami, ale ničoha dobraha dla inšych (u tym liku dla Zachadu) ŭ hetym niama, miarkuje Cheł Brends, zasłužany prafiesar mižnarodnych adnosin Škoły pieradavych mižnarodnych daśledavańniaŭ Univiersiteta Džona Chopkinsa. Paradoks, ale nie mocny, a mienavita ekanamična słaby Kitaj stanovicca pahrozaj dla ŭsiaho śvietu. Prafiesar tłumačyć, što pa iniercyi vajennaja moc Kitaja budzie raści jašče doŭha (rost vajennaj mahutnaści zaŭsiody idzie z zatrymkaj za rostam ekanomiki), tamu ekanamičnyja prablemy buduć prymušać kitajcaŭ iści na vajennyja avantury. Pierakazvajem maksimalna prostymi słovami źmiest artykuła Brendsa «Niebiaśpieka zaniapadu Kitaja».
Fota: AP.
Kali my čujem słova «zaniapad», my ŭjaŭlajem krainu, jakaja imkliva dehraduje i samaźniščajecca, va ŭsich napramkach. Ale «zaniapad» — heta našmat bolš składanaja kancepcyja. Pa-pieršaje, jana nie absalutnaja, a adnosnaja: u absalutnych pakazčykach kraina moža praciahvać rost, ale ŭ adnosnych pakazčykach jana moža zaniepadać, kali praciŭnik raście našmat chutčej. Pa-druhoje, kraina moža praciahvać raźvivacca ŭ adnych abłaściach (naprykład, u vajennaj śfiery), ale dehradavać u inšych (naprykład, u ekanomicy). I zaniapad nie zaŭsiody pryvodzić da taho, što kraina całkam zhortvaje svaje mety. Časam naadvarot, zaniapad krainy i uśviedamleńnie taho, što čas sychodzić, moža pravakavać takuju krainu na bolš ahresiŭnyja, avanturnyja dziejańni. Tamu što toje, čaho jana raniej mahła damahčysia mirnymi instrumientami, ciapier stanovicca mahčymym damahčysia tolki siłaj.
Nakont Kitaja na Zachadzie ŭvieś čas było šmat skieptykaŭ. Z 1970-ch hadoŭ, z časoŭ samych pieršych rynkavych reformaŭ, zachodnija ekśpierty ŭvieś čas prahnazavali, što Kitaj voś-voś spatykniecca ci razvalicca. Ale ŭvieś čas Kitaj staviŭ u tupik svaich krytykaŭ.
Na Zachadzie praročyli chutki krach Kitaju spačatku paśla śmierci Mao, potym paśla padziej na płoščy Ciańańmeń. Apošniaja chvala skiepsisu nakont Kitaja była ŭ pačatku 2000-ch hadoŭ, kali mnohija kazali, što Kitaju daviadziecca albo iści na palityčnyja reformy dla praciahu ekanamičnaha rostu, albo jahonaja ekanomika budzie dehradavać.
I ŭsie hetyja dziesiacihodździ Kitaj abviarhaŭ i saromiŭ skieptykaŭ i pakazvaŭ fienamienalny ekanamičny rost. Z 1978 hoda kitajskaja ekanomika vyrasła ŭ 17 razoŭ, i pry hetym nijakaj demakratyzacyi ŭ krainie i blizka nie było. U peŭnym sensie Kitaj usio jašče znachodzicca na ŭzdymie: jaho vajennaja moc z hoda ŭ hod stanovicca ŭsio bolšaj.
Ale vajennaja moc prychodzić zvyčajna da krainy pa iniercyi, sa spaźnieńniem u časie, praź dziesiacihodździ paśla ekanamičnaha rostu. Dla raźvićcia vajennaj mocy luboj krainie patrabujecca čas, kab kanviertavać hrošy ŭ vajennuju moc, i masavaje naroščvańnie vajennaj siły časta praciahvajecca navat paśla taho, jak ekanomika krainy pačynaje dehradavać. Niešta padobnaje siońnia adbyvajecca z Kitajem. Kraina ŭvachodzić u demahrafičnuju jamu, pieražyvaje niepryjemnyja nastupstvy kavidu, hłybokija strukturnyja prablemy. Kitaj stračvaje ekanamičny dynamizm, a voś jahonyja vajennyja mahčymaści buduć kałasalnymi. Słabaja ekanomika i mocnaja armija — heta moža być najhorš mahčymaja kambinacyja dla ŭsiaho śvietu.
Što nie tak z ekanomikaj?
Kitajski ekanamičny cud źjaviŭsia ŭ vyniku kambinacyi jakasnaha ŭpraŭleńnia i demahrafičnaha šancavańnia. Kitaj, zdavałasia, uvarvaŭ demahrafičny kavałak u 1980-ja i 1990-ja hady. Spałučeńnie vajny i hoładu ŭ 1930-ch i 1940-ch hadoŭ, paślavajenny bebi-bum, a paśla ŭviadzieńnie palityki «adnaho dziciaci» ŭ 1980 hodzie zrabili Kitaj krainaj ź vielizarnym nasielnictvam pracazdolnaha ŭzrostu, ale z małoj kolkaściu ŭtrymancaŭ (piensijanieraŭ i dziaciej). Kitaj vydatna skarystaŭsia svaim šancam dla pačatku reformaŭ i zmoh pa-majstersku intehravacca ŭ hłabalnuju ekanomiku.
Paśla śmierci Mao kamunisty adkryli Kitaj dla handlu i inviestycyj, pierahledzieli padatkovuju sistemu, skaracili razdźmutyja dziaržaŭnyja pradpryjemstvy i zaachvočvali pryvatny biznes. Kampartyja asłabiła svaju chvatku, pašyrajučy prastoru dla nieideałahičnaj kampietentnaści ŭnutry režymu.
Mnohija čakali i vieryli, što roskvit Kitaja niepaźbiežna pryviadzie da palityčnaj libieralizacyi, što demakratyi zabiaśpiečvajuć bolš vysokija tempy rostu, čym aŭtakratyi i što tyranija niesumiaščalnaja z razumnym kiravańniem ekanomikaj. Hetaha nie zdaryłasia, i mnohija potym pačali dumać, što Kitaj, pieravysiŭšy pa svaich abjomach amierykanskuju ekanomiku, staŭšy bolš represiŭnym padčas praŭleńnia Si, stanie suśvietnym hiehiemonam.
Ale apošnija hady źjavilisia mierkavańni, što represiŭnaje praŭleńnie Si Czińpina źjaŭlajecca prykmietaj słabaści, a nie siły Kitaja. Kitaj znachodzicca ŭ niekalkich pastkach, ź jakich niama lohkaha vychadu. Paradaksalna, što bolšaja častka śvietu ličyła dalejšy ŭzdym Kitaja niepaźbiežnym jakraz u toj momant, kali jaho pierśpiektyvy pačali ćmianieć.
Kitaj i praŭda maje šmat ekanamičnych pieravah. Kraina maje vielizarny unutrany rynak i źjaŭlajecca viadučym handlovym partnioram prykładna 130 krain pa ŭsim śviecie. Jana robić šalonyja inviestycyi ŭ štučny intelekt, paŭpravadniki i inšyja krytyčna važnyja technałohii.
Ale kali pryhledziecca da ŭsiaho hetaha ŭvažliva, niama nivodnaj śfiery, dzie kitajcy pakazali b fienamienalny pośpiech. Kitajcy, niahledziačy na vielizarnyja dziaržaŭnyja subsidyi, adstajuć na hady i dziesiacihodździ ŭ samych pieradavych technałohijach (takich jak kampjutarnyja čypy i štučny intelekt).
Fota: AP.
Biazdumnaje vykarystańnie spustošyła bolšuju častku vornych ziamiel Kitaja; industryjalizacyja i zabrudžvańnie navakolnaha asiarodździa pryviali da vostraha niedachopu vady ŭ krainie i kałasalnych ekałahičnych prablem.
Palityka «adnaho dziciaci» taksama pryviała da prablem. Ahulnaja kolkaść nasielnictva Kitaja dasiahnie pika da 2028 hodzie, a zatym pačnie rezka skaračacca, i moža ŭ vyniku skaracicca ažno na pałovu da kanca stahodździa. Nasielnictva imkliva stareje, a kolkaść pracoŭnaj siły skaračajecca šalonymi tempami. Kitaj sutykniecca z adnym z najhoršych demahrafičnych kryzisaŭ za ŭsiu historyju čałaviectva.
Epocha razumnaj ekanamičnaj palityki taksama skončyłasia. Dla pierachodu da bolš inavacyjnaj, zasnavanaj na viedach ekanomicy Kitaju patrebnaja libieralizacyja. Ale situacyja sa svabodami nie prosta nie palepšała, jana pahoršała. Si Czińpin paviarnuŭ krainu nazad, u tatalitaryzm, represii i ideałahičnaje daktryniorstva. Ekanamičnaja palityka stała vielmi retrahradnaj.
Kitaj znoŭ addaje pieravahu dziaržaŭnym pradpryjemstvam, a nie dynamičnamu pryvatnamu siektaru. Kitaj uvodzić žorstkija, palityčna matyvavanyja abmiežavańni na roznyja śfiery ekanomiki. Ciapierašniaja ekanamičnaja palityka dušyć kampietentnaść, kreatyŭnaść i inicyjatyŭnaść.
Akramia taho, dehraduje i robicca jašče mienš svabodnaj navat taja palityčnaja sistema, jakaja ŭ Kitai isnavała. Kitaj byŭ aŭtarytarnaj dziaržavaj, ale tam, prynamsi, isnavali abmiežavańni na terminy paŭnamoctvaŭ dla kiraŭnikoŭ krainy. Ale Si razburyŭ i hetuju sistemu. Jon umacavaŭ asabistuju ŭładu, ale heta taksama robić krainu ŭraźlivaj ad pryniaćcia impulsiŭnych abo nierazumnych rašeńniaŭ.
Jašče adna prablema, ź jakoj sutykajecca Kitaj — vialiki mižnarodny supraciŭ. Handlovyja barjery ŭ dačynieńni da kitajskich kampanij i tavaraŭ uzmacniajucca z kožnym hodam. Vašynhton pačaŭ technałahičnuju chałodnuju vajnu suprać Piekina, dziasiatki krain pierahladajuć svaje ekanamičnyja, finansavyja i technałahičnyja suviazi ź Piekinam.
Ciažkaje stanovišča Kitaja ŭskładniaje i kavid. Pandemija abvastryła antykitajskija nastroi ŭ śviecie, a «palityka nulavoha kavidu» zrabiła kitajskaje nasielnictva ŭraźlivym pierad novymi štamami praź nizki ŭzrovień naturalnaha imunitetu.
Stvaryć jakasnuju i efiektyŭnuju vakcynu i naładzić jaje masavy vypusk kitajcy taksama nie zmahli. Kavid pakazaŭ, nakolki adstały Kitaj u bijatechnałahičnym siektary. Kraina tak i nie zmahła vyrablać ničoha padobnaha da revalucyjnych vakcyn, jakija stvaryli demakratyčnyja inavacyjnyja ekanomiki ŭ Złučanych Štatach i ES.
Toje, što tempy rostu ekanomiki zapavolvajucca, a vajennaja moc Kitaja raście — u hetym niama ničoha dziŭnaha. Niešta padobnaje było i z Savieckim Sajuzam. Jon dasiahnuŭ viaršyni svajoj vajennaj mocy ŭ 1980-ch hadach, kali jaho ekanomika ledź dychała. U pačatku XX stahodździa Brytanija mieła hłabalnuju impieryju ŭ toj čas, kali jana ŭžo pierastała być ekanamičnym hiehiemonam. Siońnia Kitaj znachodzicca ŭ ekanamičnaj stahnacyi, ale jaho imknieńnie da suśvietnaha panavańnia pavialičvajecca.
A voś vajennaja moc raście
Piekin stvaraje novyja mižnarodnyja arhanizacyi i supracoŭničaje ź inšymi. Jaho asnoŭnyja prajekty nakiravany na raspaŭsiud ekanamičnaha i palityčnaha ŭpłyvu va ŭsioj Jeŭropie i za jaje miežami. Kitaj taksama pazicyjanuje siabie jak ideałahičny ŭzor dla pierajmańnia inšymi krainami.
Kitajskija vajennyja vydatki z 1990 pa 2016 hod vyraśli ŭ 10 razoŭ, i jany tolki praciahvajuć raści. Z 2014 pa 2018 hod Piekin vyvieŭ u mora stolki karabloŭ, kolki było ŭ vajenna-marskich siłach Vialikabrytanii, Hiermanii, Indyi, Ispanii i Tajvania razam uziatych. U Kitaja źjaŭlajecca bolš mahčymaściaŭ dla vajennaj zavajovy Tajvania i navat dla baraćby sa Złučanymi Štatami ŭ zachodniaj častcy Cichaha akijana. Ciažka pavieryć, što takaja kraina sapraŭdy pieražyvaje ekanamičnuju dehradacyju.
Źmiena stratehii
Raniej stratehija Kitaja była «zataicca i čakać». Kitajcy byli ŭpeŭnienyja, što čas byŭ na baku Piekina, čyj ekanamičny i palityčny ŭpłyŭ praciahvaŭ raści. Tamu im vyhadna było pastupova naroščvać moc krainy i adkładać kanfrantacyju sa Złučanymi Štatami. Siońnia stratehičnaje myśleńnie Kitaja inšaje. Nazapašvańnie ekanamičnaj mocy Kitaja ŭžo nie prynosić jamu nijakich vyhad (bo niama nijakaj upeŭnienaści ŭ ekanamičnym roście zaŭtra), tamu nie isnuje nijakich strymlivajučych faktaraŭ dla vajennaj kanfrantacyi ŭžo zaraz. A vajennaja moc Kitaja kałasalnaja.
Śviet sutykniecca ŭ hetym dziesiacihodździ z Kitajem, zdolnaść jakoha kinuć vyklik suśvietnamu paradku raście, navat niahledziačy na toje, što Kitaj budzie biadnieć. Kitaj naŭrad ci budzie dobrazyčlivy i mirny. Jon budzie bolš schilny ryzykavać i iści na avanciury.
Piesimizm Kitaja, jaho niaŭpeŭnienaść va ŭłasnych ekanamičnych pierśpiektyvach, razam ź jaho kałasalnaj vajennaj mahutnaściu — śmiarotna niebiaśpiečnaja sumieś.
