«Šyzanuty dzied», abo Davajcie sačyć za słovami
Navat kali ludzi nienavidziać palitykaŭ, što pierasiedzieli svajo, nielha abražać samu staraść, piša Nasta Jurkievič.
U 2021 hodzie 20,8% žycharoŭ Jeŭrasajuza byli starejšyja za 65 hadoŭ, i hetaja dola ŭvieś čas raście.
Biełaruś nie vyklučeńnie z hetaj tendencyi. Ale ŭ nas praciahłaść žyćcia trochi mienšaja, tamu ŭ 2021 hodzie dola pažyłych ludziej składała 16% nasielnictva. Niehatyŭnyja palityčnyja, a taksama ekanamičnyja pracesy ŭ krainie prymusili emihravać tysiačy hramadzian pracazdolnaha i małodšaha ŭzrostu, užo ciapier źmianiŭšy kaeficyjent demahrafičnaj nahruzki na hramadstva (na makraŭzroŭni) i indyvidualnyja scenary pražyvańnia staraści (na mikraŭzroŭni).
Mnohija daśledčyki źviartajuć uvahu supolnaściaŭ na sučasnyja prablemy starejšaj kahorty nasielnictva: ekanamičnyja, sacyjalnyja, fizijałahičnyja, psichałahičnyja. Dadatkova aktualizavała hetyja pytańni pandemija COVID-19. Adnak Jeŭropie palityčnyja vykliki 2020-2022 hadoŭ prynieśli jašče humanitarny kryzis i vajnu, a taksama važkaje i raptoŭnaje pašyreńnie movy nianaviści datyčna da fihur pažyłych palitykaŭ.
Słova «dzied», tradycyjna ŭžyvanaje da pažyłych svajakoŭ ci ahułam da mužčyn starejšaha pakaleńnia, usio bolš i bolš vystupaje ŭ nadzvyčaj niehatyŭnym kantekście i pryviazvajecca da abraźlivych epitetaŭ:
nielehitymny stary dzied, marazmatyčny dzied, jeb*nuty dzied, šyzoidny dzied, dziedu treba pić leki, u dzieda pajechała kukucha, dzied ź sinimi palcami, bunkierny dzied, plašyvy dzied, šyzadzied i h.d. Abo prosta «dzied» u krajnie niehatyŭnym kantekście. Časam u množnym liku: dva zvarjaciełyja dziady, dva dziady marazmatyki, jobn*tyje dziady, dva šyzanutyja dziady i h.d.
Apublikavanaje ŭ 2022 hodzie daśledavańnie Amierykanskaj miedyčnaj asacyjacyi adznačaje, što praktyčna ŭsie pažyłyja ludzi spaznavali ŭ svaim štodzionnym žyćci tuju ci inšuju formu dyskryminacyi, źviazanuju ź ich uzrostam.
Papiarednija biełaruskija daśledavańni taksama padkreślivajuć niehatyŭny ŭpłyŭ ejdžyzmu i na našaje hramadstva.
Pažyłyja ludzi (asabliva ŭ dyskursie łukašenkaŭskich miedyja) stała źviazvajucca z paniaćciami «ŭtrymanstva». «Hosudarstvo jej piensiju płatit, a ona…», «cienitie to, čto hosudarstvo diełajet dla vas», «75 let, kuda ty lezieš».
A ŭličvajučy, što dola pažyłych ludziej tolki ŭzrastaje, to ŭ dadatak da palityčnaj biaspraŭnaści, adsutnaści ryčahoŭ upłyvu na sacyjalnuju palityku ŭ dziaržavie, ejdžyzm u hramadstvie moža paharšać stan i biez taho ŭraźlivaj sacyjalnaj hrupy.
U biełaruskim dyskursie adčuvajecca niedachop niejtralnaj karektnaj formy zvarotu da pažyłych asob.
«Babula» i «dziadula» / «dzied» nie tolki majuć svajo pieršasnaje vuzkaje značeńnie, źviazanaje z abaznačeńniem rodnasnych suviaziaŭ, ale i dadatkovyja kanatacyi, časta niehatyŭnyja pry ŭžyvańni ŭ dačynieńni da čužych ludziej.
Niekatoryja krainy Zachodniaj Jeŭropy pryniali ŭ jakaści niejtralnaha aznačeńnia dla pažyłoha čałavieka senior/seniora (z łacinskaj movy «starejšy»), a biełarusy jašče nie znajšli adkazu na pytańnie, jak abaznačyć asobu starejšaha ŭzrostu, kab dakładna jaje nie abrazić.
Daśledavańni tradycyjnych ujaŭleńniaŭ biełarusaŭ padajuć roznyja varyjanty razumieńnia staraści. Starcy nadzielenyja mudraściu i hłybokim razumieńniem sutnaści rečaŭ, časam biednyja i niamohłyja, jany vałodajuć nieacennymi viedami i dośviedam. I chacia rozum ci vučonaść vyłučaje tradycyjnaha čałavieka z asiarodździa i supiarečyć žadańniu biełarusa «być jak usie», vučonaść ci pavučańnie starejšaha pakaleńnia nie asudžajucca. Pažyły ŭzrost jakraz dazvalaje mientarstvavać i vyłučacca rozumam, adnak nie knižnymi viedami, a mudraściu i čytańniem utojenych sensaŭ.
Ale ŭ sučasnym hramadstvie imklivaha technałahičnaha prahresu adbyvajecca rezkaje źnižeńnie kaštoŭnaści viedaŭ papiarednich pakaleńniaŭ i źnižeńnie značeńnia pažyłych ludziej jak mientaraŭ, nośbitaŭ i tranślataraŭ viedaŭ. Adna z najvažniejšych niekali funkcyj dziadoŭ i babul — funkcyja vychavańnia i navučańnia maładych — usio mienš zapatrabavanaja ŭ rečaisnaści. Mienavita moładź vučyć svaich starejšych svajakoŭ karystacca sučasnymi elektronnymi pryładami, raspaviadaje pra najnoŭšyja dasiahnieńni navuki i pierakonvaje pasprabavać niešta novaje.
Da taho ž aŭtarytarnyja palityčnyja režymy ŭ rehijonie, jakija trymajucca na asobach pažyłych dyktataraŭ, spryčynilisia da pryviazvańnia da pažyłoha ŭzrostu takich asacyjacyj, jak psichičnaja chvaroba, samadurstva, demiencyja.
Praź niehatyŭnaje ŭžyvańnie słova «dzied», jakoje najpierš aznačaje niejtralny paniatak starejšaha svajaka, baćki adnaho z baćkoŭ, sama sacyjalnaja pazicyja stałaha čałavieka stanovicca dyskryminavanaj.
Zamiest «hałavy siamji» i mudraca, vobraz «dzieda» nabližajecca da błazna i mientalna chvoraha.
Nieprymalnyja dla hramadstva pavodziny, samadurstva i antyhumannyja ŭčynki pryviazvajucca nie da złačynnych, devijantnych ułaścivaściaŭ psichiki kankretnych asobaŭ, a da ŭzrostu indyvida. Mienavita ŭzrostam tłumačycca vychad za miežy narmalnych pavodzinaŭ, chvaravityja rašeńni i złačynnyja zahady.
Słovy majuć vahu i moc. Raspaŭsiudžanaja dehumanizacyja, źniavaha byłoha niejtralnaha paniatku «dzied» nie moža zastacca biez nastupstvaŭ dla sacyjalnaha statusu pažyłoha čałavieka. Na našych vačach farmirujecca ŭstojlivy stereatyp, ź jakim treba niešta rabić, jaki nielha kultyvavać.
Najnoŭšyja daśledavańni śćviardžajuć, što mozh zdolny stvarać novyja mazhavyja kletki ŭ lubym uzroście, tamu značnaja strata pamiaci nie źjaŭlajecca niepaźbiežnym vynikam stareńnia. Ale čałaviek pavinien vykarystoŭvać, treniravać hetyja kletki. Ład žyćcia asoby, zvyčki i štodzionnaja dziejnaść akazvajuć vialiki ŭpłyŭ na zdaroŭje mozhu. Niezaležna ad uzrostu čałaviek maje šmat sposabaŭ palepšyć svaje kahnityŭnyja zdolnaści, pieraduchilić stratu pamiaci i abaranić svajo šeraje rečyva.
Demiencyja — heta nie chvaroba, a hrupa simptomaŭ, vyklikanych inšymi zachvorvańniami. Kala 5—8% darosłych, starejšych za 65 hadoŭ, majuć tuju ci inšuju formu demiencyi. Hety pracent padvojvajecca kožnyja 5 hadoŭ paśla 65-ci. Adnak jość i šmat inšych pryčyn, pa jakich asoba moža mieć kahnityŭnyja prablemy, siarod ich ład žyćcia, stres, depresija, zachvorvańni serca, cukryca, infiekcyi i navat niedachop vitaminaŭ.
Voś čamu tak važna źviarnucca da doktara, kab atrymać aficyjny dyjahnaz, kali ŭźnikli prablemy ŭ hetaj śfiery. Časam navat toje, što vyhladaje jak značnaja strata pamiaci, moža być vyklikana zachvorvańniami, jakija paddajucca lačeńniu, i abaračalnym źniešnimi faktarami.
Devijantnyja pavodziny nijak nie zaličvajucca da łahičnych i typovych nastupstvaŭ stareńnia indyvida, tamu ŭzrost nie musić być asacyjavany z adchileńniami i pravaparušeńniami.
Nielehitymny złačynca, jaki prymaje złačynnyja rašeńni i padpisvaje zahady, — heta nie moj dzied. Chutčej za ŭsio, heta i nie vaš dzied. Dyktataraŭ, złačyncaŭ i tyranaŭ niachaj nazyvajuć dziadami ich unuki.
