Sindrom niematy, abo Niajomkaść ruskamoŭnych za movu

Kali čytaju ese Siarhieja Dubaŭca, adčuvaju adnačasova palitałahičnaje razdražnieńnie i litaraturnuju asałodu. Ułasna, i toje, i druhoje źjaŭlajecca kamplimientam aŭtaru, jaki kožnaj svajoj novaj pracaj sprabuje vyklikać u hramadstvie dyskusiju. I heta ŭdajecca jamu značna lepš za absalutnuju bolšaść zapisnych biełaruskich palitykaŭ.

Na hety raz Siarhiej apublikavaŭ ese «Mova demakratyi i mova dyktatury», u jakoj padniaŭ adnu z najvažniejšych u krainie temaŭ — temu biełaruskaj movy. Zrabiŭ heta, jak zaŭsiody, ahresiŭna, dakładna i talenavita. Napeŭna, mienavita tamu častka biełaruskaha internet-siehmienta adreahavała na publikacyju hetak baluča. Abmoŭlusia adrazu — mnie padobny radykalizm u publicystycy vielmi impanuje, bo prymusić aŭdytoryju riefleksavać i reahavać — heta i jość adna ź jaje zadač. I Dubaviec takoj zadačy daje rady ci nie lepš za ŭsich.

U nastupnym za publikacyjaj intervju radyjo «Svaboda» jon patłumačyŭ svaju pazicyju dla tych, chto ŭbačyŭ u materyjale abrazy ŭ svoj adras: «Ja nie adšturchoŭvaju ruskamoŭnych, ja ich kliču dałučacca dy biełaruskamoŭnych.

Jakraz dla „dźvižuchi“. Prosta zaklikaju ja ich nie lepšym čynam, što mnohija i ŭsprymajuć heta jak adšturchoŭvańnie. A jak zaklikać inakš, kab pačuli? U mianie nie atrymlivajecca. Chvaroba nadta zastarełaja. Mnohija navat nie ŭjaŭlajuć, što možna žyć pa-inšamu. U kožnym razie chaču paprasić prabačeńnia va ŭsich, kaho pakryŭdziŭ. Daliboh, hetia nie było majoj metaj.

Metaj było abjadnańnie ruskamoŭnych u pieršuju čarhu vakoł taho, što vy nazyvajecie adzinaj spravaj — narmalnaj krainy Biełarusi».

Tamu temu «biednych i pakryŭdžanych» ja b chacieŭ pakinuć ubaku i vykazacca pa sutnaści pytańnia, padniataha Dubaŭcom.

U pieršuju čarhu, chacieŭ by skazać pra tyja źmieny, jakija za apošnija 18 hadoŭ adbylisia.

Tak, biezumoŭna, Łukašenka i jaho asiarodździe prykłali ŭsie namahańni, kab biełaruskaja mova pierastała isnavać jak fakt. Ale, pry hetym, jana nie pierastała. Bolš za toje, jana aktyŭna asvojvałasia častkaj biełarusaŭ, pastupova drejfujučy ŭ śviadomaści ad statusu «movy vioski» da «movy isteblišmientu».

Siońnia dla palityka ci hramadskaha dziejača niedapuščalna admovicca dać intervju biełaruskamoŭnamu resursu na biełaruskaj movie. Ułasna, pratestavy ruch suprać dyktatury i stała transfarmavać moŭnuju prablemu, vyvieŭšy jaje ŭ ranh pryjarytetnaj.

Naŭrad ci siońnia znojdziecca palityk demakratyčnaha łahiera, jaki nie pahodzicca z tym, što rašeńnie moŭnaj prablemy stanie adnym z najvažniejšych pry transfarmacyjnych pracesach.

Pałažeńnie movy siońnia biadotnaje — vycieśnienaja ź sistemy adukacyi, presy, asiarodździa znosin, jana vycisnutaja na pieryfieryju aktualnych prablem.

Adzinaje, što siońnia možna kanstatavać — mova znachodzicca ŭ režymie «kansiervacyi», i bolšych strataŭ, čym tyja, jakija joj naniesła ŭłada, nanieści ŭžo niamožna.

Na maju dumku, źmianić situacyju možna tolki «źvierchu», pry nieabchodnaj padtrymcy «źnizu».

Kolki b my ni źviartalisia da hramadstva, ludzi nie budzie havaryć pa-biełarusku, pakul heta nie stanie dla ich normaj.

A dla hetaha nieabchodna palityčnaja vola kiraŭnictva krainy, zdolnaha mabilizavać dla vyrašeńnia prablemy navukoŭcaŭ, pradstaŭnikoŭ sistemy adukacyi, lidaraŭ mierkavańniaŭ i, jak heta ni paradaksalna, śpiecyjalistaŭ pa rekłamie.

Tolki sumiesna vypracavanaja prahrama i jaje niaŭchilnaje vykanańnie mohuć dać chutki i surjozny efiekt.

Adzin z tezisaŭ, ź jakim ja nie pahadžusia ŭ materyjale Dubavca — heta z tezisam ab tym, što ŭ ruskamoŭnych biełarusaŭ «zzadu Rasija». Niama Rasii zzadu ŭ biełarusaŭ, a kali i jość, to tolki hieahrafična, u toj momant, kali jany sprabujuć ŭbačyć svaju budučyniu ŭ Jeŭropie.

Na praciahu apošnich dvuch dziasiatkaŭ hadoŭ ja nie biez zadavalnieńnia naziraŭ, znajomiačysia z vynikami sacyjałahičnych apytańniaŭ, jak źmianiajecca nastroj u biełaruskim hramadstvie, jak Rasieja dla ŭsio bolšaj kolkaści biełarusaŭ pierastaje być «vialikaj radzimaj».

U mianie dźvie dački — Danieła i Maryja, 13 i 18 hadoŭ. Starejšaja była ŭ Maskvie adziny raz u žyćci, i siońnia heta nie najlepšy jaje ŭspamin ŭ čaradzie inšych padarožžaŭ. Jany nie majuć znosinaŭ sa svaimi adnahodkami ŭ Rasii,

i nie ŭ siłu svaich palityčnych pierakanańniaŭ abo nadumanaj varožaści. Prosta ŭ ich trochi inšyja pohlady na žyćcio i adroźnivajucca kulturnyja kody. Jany ŭsprymajuć Rasieju tolki jak susiedniuju dziaržavu, choć i majuć tam svajakoŭ. Tak, u ich śviadomaści niama siońnia nieabchodnaści viedać biełaruskuju movu, ale, znoŭ-taki nie ŭ siłu ŭpiaredžańnia, a prosta tamu, što ŭžyvać jaho praktyčna nie davodzicca.

Pry hetym jany viedajuć biełaruskuju, čytajuć, słuchajuć aŭdyjo-knihi, jakija ŭ mnostvie načytvaje na vydatnaj biełaruskaj movie ich dziadula Andrej Kalada. Jany chutka asvojvajuć anhlijskuju, bo ŭ joj jość patreba.

Ja razumieju, što Siarhiej jakraz i piša voś ab hetym «niama patreby», ale varta ŭśviedamlać, što novyja pakaleńni biełarusaŭ — heta pakaleńni prahmatyčnych maładych ludziej, jakija lohka asvojać movu pry peŭnych umovach. I, u adroźnieńnie ad svaich baćkoŭ, dziadulaŭ i babul, nie stanuć padkładać pad svaju lanotu da vyvučeńnia movy ideałahičnuju padkładku.

Ja pamiataju svoj pieršy dośvied znosin na biełaruskaj movie. Heta było amal dva dziasiatki hadoŭ nazad na Biełastoččynie, kudy my ź Dzimam Bandarenka pryjechali, kab parazmaŭlać z polskimi biełarusami.

Padtrymany Dzimam, ja staŭ havaryć pa-biełarusku, ź ciažkaściu pieraadoleŭšy saramlivaść pieršaha dnia. Tady ja niekalki razoŭ uspaminaŭ žart Vici Ivaškieviča, jaki skazaŭ adnojčy ab tym, što na čas treba zrabić dziaržaŭnaj movaj «trasianku», kab biełarusy, jakija pačali havaryć pa-biełarusku, nie adčuvali dyskamfortu ad niapravilna vymaŭlenych słoŭ.

Uspaminaju jašče adzin vypadak z ułasnaj praktyki. My pryjechali na čarhovy jeŭrapiejski teatralny forum u Šviejcaryju, kudy, redki vypadak, pryjechała niamała rasiejskich teatrałaŭ.

Praktyčna nie zmaŭlajučysia, my pierajšli na biełaruskuju, kab dystancyjavacca ad rasijskaj delehacyi. Ale, znoŭ-taki, nie ŭ siłu niejkich kanfliktaŭ, a prosta ŭ kantekście raznastajnaści teatralnych hurtoŭ zachaciełasia adčuvać ułasnuju identyfikacyju navat na ŭzroŭni movy.

Jašče adzin «linhvistyčny» momant uźnik padčas padrychtoŭki da pastanoŭki «Karala Lira» dla ŭdziełu ŭ pieradalimpijskim fiestyvali Globe to Globe na prestyžnaj scenie Šekśpiraŭskaha teatra «Hłobus».

Nam prapanavali ažyćciavić hetuju pastanoŭku ŭ składzie 37 teatraŭ z usiaho śvietu, prezientujuć 37 pjesaŭ Šekśpira na 37 movach. Pieršapačatkova arhanizatary paniaćcia nie mieli ab tym, ci isnuje pierakład pjesy na biełaruskuju movu, i prapanavali nam ažyćciavić pastanoŭku na ruskaj. My naadrez admovilisia, zajaviŭšy, što śpiektakl albo budzie pastaŭleny na biełaruskaj, albo my adrakajemsia ŭdziełu ŭ fiestyvali.

Ja apisvaju hetyja historyi nie tamu, što vyrašyŭ ŭspomnić biełaruskija linhvistyčnyja viechi ŭ svajoj historyi, a tamu, što chaču pasprabavać rastłumačyć: šturšok da ŭžyvańnia movy adbyvajecca tady, kali ŭźnikaje adčuvańnie nieabchodnaści.

Kali čałaviek pastaŭleny va ŭmovy asensavanaha vybaru. Jak tyja ŭmovy, u jakija byŭ pastaŭleny śpikier Viarchoŭnaha Savieta Miečasłaŭ Hryb. U toj dzień ja znachodziŭsia ŭ parłamienckaj zale, dzie zajmaŭsia svaimi žurnalisckimi abaviazkami ŭ składzie parłamienckaha puła žurnalistaŭ. Abrany napiaredadni śpikieram, hienierał milicyi Miečysłaŭ Ivanavič Hryb padniaŭsia na trybunu i zahavaryŭ pa-biełarusku. Spačatku nichto nie zrazumieŭ, što adbyłosia, nastolki ŭ nas ŭnutry spracoŭvaŭ bilinhvistyčny kod, a zatym žurnalisty stali pierapytvać adzin u adnaho, ci čuŭ chtości jak Hryb razmaŭlaŭ na biełaruskaj movie. Nichto ŭzhadać tak i nie zmoh.

Historyja Miečasłava Hryba pakazalnaja — jon nie zmoh pačać vieści plenarnaje pasiadžeńnie na ruskaj movie, pry tym, što dziaržaŭnaj movaj krainy była biełaruskaja. Ale ja nie mahu skazać, što jon staŭ biełarusam u vyniku hetaha. Jon staŭ biełarusam raniej, i mienavita tamu nie zmoh vieści pasiadžeńnie na ruskaj.

Ja taksama staŭ biełarusam raniej — da taho, jak staŭ havaryć pa-biełarusku. U advarotnym vypadku, nie zahavaryŭ by. Siońnia ŭ pobycie ja praktyčna nie karystajusia biełaruskaj, i pryčyn hetamu znachodžu značna bolš, čym stymułaŭ da źmieny hetaj situacyi.

Mabyć, u hetym ja vielmi nahadvaju absalutnuju bolšaść svaich suajčyńnikaŭ, i nie mahu skazać, što hanarusia hetym — chutčej, adčuvaju niajomkaść. Niajomkaść, za jakuju dziakuju Siarhieju Dubaŭcu, bo taki dyskamfort prymušaje źmianiać situacyju.

Mikałaj Chalezin, kilgor-trautt.livejournal.com

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH