Как сказать по-белорусски «пир во время чумы»?
Як назваць марнатраўнае сьвяткаваньне падчас нягоды? Які беларускі аналаг слова «пир»? Пра выраз піша Вінцук Вячорка на «Радыё Свабода».
Камэнтатары, шукаючы яскравага вобразу для апісаньня бяздумнага або пыхлівага марнатраўства ў цяжкі час, кажуць: пір у час чумы. Ці гэта па-беларуску?
Выраз «Час чумы» — бязь «піру» — у нашай культуры ёсьць. Гэта аповесьць Уладзімера Арлова пра Міколу Гусоўскага, але там недарэчных сьвяткаваньняў няма.
Гэта і песьня мэталёвага гурту «Кароль Стах» — пра цяжкі выбар. Таксама бязь «піру»:
Бяседнікі — ня проста «собеседники»
Слова «пір» не беларускае. Беларуская народная мова і нават афіцыйныя слоўнікі яго ня ведаюць. Гэта расейскае слова, а ў расейскай мове — царкоўнаславянізм.
А як па-нашаму назваць шумнае застольле? Найбольш вычарпальная назва — бяседа. Слова старажытнае агульнаславянскае, азначала некалі пасядзелкі па-за хатаю. Народная песьня «Вясёлая бяседачка» менавіта пра застольле. Беларускі кампазытар Мікола Шчаглоў-Куліковіч, чыё імя нельга было ўпамінаць за Саветамі, быў і дасьледнікам. У першаадкрывальніцкай працы «Беларуская народная песьня у творсьцьве выдатных кампазытараў» Куліковіч піша пра Фрыдэрыка Шапэна:
У «Grande fantaisie» [A-dur] выступае жартлівая беларуская песьня «Вясёлая бяседачка». Яна ёсьць асноўнаю тэмаю 2-й часткі фантазіі i праходзіць у колькі варыяцыях. Выкарыстана гэта песьня зь вельмі войстрым розумам, арыгінальнасьцяй i мастацкім смакам. Аднак карэньне тут зусім відавочнае: Беларуская народная песьня «Вясёлая бяседачка» (у запісе Грыневіча).
Вось фрагмэнт Шапэнавай «Вялікай фантазіі» ў выкананьні Артура Рубінштэйна і Філядэльфійскага аркестру, дырыгент Юджын Ормандзі, запіс 1969 г.:
«Вясёлая бяседачка» — так называюць фальклёрныя калектывы. Ёсьць ансамбаль тэлерадыёкампаніі «Бяседа» са стылізаваным пад фальклёр рэпэртуарам. Слова з правільным значэньнем, такім чынам, жыве і ў масавай культуры.
Так званая стараславянская мова належала да паўднёваславянскіх, а ў іх спрадвечнае слова беседа стала абазначаць размову, гутарку. Такое значэньне замацавалася і ў расейскай мове. А расейская «беседка» (летняя спаруда) па-беларуску альтанка (ад італьянскага).
На вакацыях пад акацыяй
У альтанцы сядзела Алiцыя,
Элегантная і выкшталцоная,
I чытала на памяць Гарацыя.
Расейскае слова «собеседование» важнае для абітурыентаў ці тых, хто наймаецца на працу. Па-беларуску «субяседаваньне» абітурыента і выкладніка — хоць такое слова афіцыйна ўжываецца — папраўдзе мае абазначаць зусім іншы жанр — за чаркай. Размова ж з мэтаю высьветліць памкненьні ды схільнасьці чалавека — сумоўе.
Бальтазар vs Пушкін
Пра застольле па-беларуску кажам і банкет, гэта даўняе народнае пазычаньне зь нямецкай. Але адкуль вобраз банкету падчас чумы?
Аказваецца, аўтар выразу — Аляксандар Пушкін (расейскі паэт). Маленькую трагедыю «Пир во время чумы» ён напісаў на аснове эпізоду з драмы шатляндзкага пісьменьніка Джона Ўільсана «The City of the Plague» («Чумны горад»).
Але ў ангельскай мове адпаведны Пушкінаваму «піру» выраз «A Feast in Time of Plague» як фразэалягізм не ўжываецца. Такім чынам, перакладзены на іншыя мовы выраз «Пир во время чумы» — культурная цытата, узятая менавіта з расейскае літаратуры.
У эўрапейскіх мовах бытуе іншы выраз — пра біблійнага апошняга валадара Бабілёну, якога звалі Бальтазар (у грэцкай традыцыі Валтасар). Акурат у ноч, калі пэрсы захоплівалі Бабілён, ён наладзіў шумны банкет. Раптам на сьцяне зьявілася таямнічая рука і напісала словы:
MENE MENE TEKEL UPHARSIN
Рэмбрант ван Рэйн. Бальтазараў банкет, 1635. Нацыянальная галерэя, Лёндан
‘Палічыў, палічыў, узважыў, дзялю’ па-арамэйску (чытаць зьверху ўніз справа налева).
Гэта быў знак канца Бальтазара (ён загінуў у тую ж ноч) і канца Бабілёну. Таму ў мовах нашага цывілізацыйнага кола бытуе выраз «Бальтазараў банкет»: Belshazzar's feast па-ангельску, Belsazarova hostina па-чэску. Вобраз адчайнага банкету ў абліччы сьмяротнае небясьпекі ўвайшоў у высокую эўрапейскую культуру. Араторыя Ґеорґа Фрыдрыха Гендэля «Бальтазар», 1744 год:
Між іншым, выдатны фільм паводле Фазіля Іскандэра «Ноч са Сталінам», які выкрывае псыхалёгію крывавага дыктатара, мае другую назву, па-расейску «Пиры Валтасара», то бок «Банкеты Бальтазара». На раскошным банкеце ў Абхазіі, дзе ўсе трасуцца ад жаху невядомасьці, дыктатар дазваляе сабе жартаваць (пра калгас; 25:00—25:29):
Вясельле на пажарышчы
Маем і свой літаратурны вобраз для абазначэньня недарэчнай весялосьці, дурнаватага імкненьня сьвяткаваць, калі вакол бяда. Усё ж лягічна, калі зьвяртаемся не да Пушкіна, а да Купалы. Вясельле на пажарышчы — вобраз з клясычнага Купалавага абразка ў паэме «Сон на кургане».
Насустрач вясельнай дружыне выбягае, задыхаўшыся, са стараны пажару Мачыха Маладой:
Ах, ах! чым вас прывітаем?…
Чула, чула, галубочкі,
Вашы звонкія званочкі!..
Так усе мы вас чакалі:
Каравай прыгатавалі, —
А які ж, ах, быў удачны!
Каб вы зналі — які смачны!
Той каравай папраўдзе згарэў…
***
Такім чынам, калі пышнае сьвята — недарэчнае, па-беларуску скажам або Бальтазараў банкет, або — вясельле на пажарышчы.
