Kalinoŭcy byli palakami? Sialanie vydavali paŭstancaŭ? Muraŭjoŭ-viešalnik i Kalinoŭski — aboje raboje? 213

Kalinoŭskaha, jaki addaŭ žyćcio za ideju, nabivajuć na hrudzi junaki.

Tak syhraŭ Kastusia Kalinoŭskaha ŭ adnajmiennym filmie (1928) narodny artyst SSSR Mikałaj Simanaŭ.

Mastak Piotra Sierhijevič, sučaśnik Stalina i Hitlera, tak ujaŭlaŭ charaktar pravadyra paŭstancaŭ.

Uładzimir Stalmašonak źmiaściŭ Kalinoŭskaha na svajo manumientalnaje «Słova pra Biełaruś» (1972).

Majka-cišotka, samvydat (XXI stahodździe). Na joj — parol paŭstancaŭ-kalinoŭcaŭ.

Hrafici ŭ Minsku z cytataj z Kalinoŭskaha (2011).

Z fota Achiła Banoldzi 1863 hoda na nas hladzić surovy, rašučy, zdarovy biełaviežski čałaviek.

Časam imknieńnie «raźviančać mify» sparadžaje sproščany i pamyłkovy pohlad na minułaje. Acenki Viktara Chursika analizuje doktar histaryčnych navuk Aleś Smalančuk.

1. Ci paŭpłyvała paŭstańnie na farmavańnie biełaruskaj nacyi i dziaržaŭnaści?

Viktar Chursik: Treba razumieć, što Kalinoŭski jak vykaźnik maraŭ biełaruskaha naroda, źjaviŭsia ŭ savieckaj histaryjahrafii. Nasamreč, u 1863 hodzie nijakaj havorki pra Biełaruś i biełaruskuju nacyju nie było i heta padkreślivali sami pamieščyki. Jany zapisvali siabie palakami, a sialanie — tutejšymi. U toj čas u biełarusaŭ nie było nacyjanalnaści. Tamu nielha kazać, što paŭstańnie Kalinoŭskaha zakłała niejki padmurak dziaržaŭnaści albo, prynamsi, jaho adnaŭleńnia. Heta było nie tak.

Aleś Smalančuk: Sapraŭdy, Kalinoŭski, jaki naradziŭsia ŭ pieršaj pałovie XIX stahodździa, nie moh zmahacca za biełaruskuju nacyjanalnuju ideju, bo biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu ŭ razumieńni XX st. tady nie isnavała. Jak nie isnavała ŭkrainskaha i litoŭskaha nacyjanalnych ruchaŭ — jany tolki ŭźnikali. Epocha nacyjanalizmu tolki raspačynałasia. Ale

Kalinoŭski ź jahonaj biełaruskaj movaj «Mužyckaj praŭdy» i «Listoŭ z-pad šybienicy», z apantanaściu losam Litvy-Biełarusi, što vyklikała kanflikty z varšaŭskim kiraŭnictvam, stajaŭ la vytokaŭ biełaruskaj idei. U palityčnaj tradycyi jon byŭ adnym z apošnich «lićvinaŭ» i adnym ź pieršych biełarusaŭ.

Kalinoŭski moh nie ŭśviedamlać siabie biełaruskim nacyjanalnym dziejačam [prosta tamu što tady jašče nazva «biełarus» nie mieła ahulnanacyjanalnaha značeńnia, była chutčej rehijanalnaj. — Red.]Ale ž my miarkujem pra postać, aceńvajučy jaho dziejańni i toj śled, jaki jon pakinuŭ.

Postać Kalinoŭskaha, jaho vobraz u mastactvie, muzycy, litaratury, tradycyja zmahańnia, zakładzienaja im, adyhrali vializnuju rolu padčas farmavańnia nacyjanalnaha ruchu XX stahodździa.

Možna skazać, što biełaruskim nacyjanalnym hierojem Kalinoŭski staŭ paśla śmierci. (Zhadajem: u 2006 hodzie, padčas pratestaŭ u časie prezidenckich vybaraŭ, udzielniki namiotavaha łahiera nazyvali Kastryčnickuju Płoščaj Kalinoŭskaha.)

2. Ci možna Kalinoŭskaha paraŭnoŭvać z balšavikami?

Viktar Chursik: Kalinoŭski byŭ sacyjał-demakratam. U jaho nie było nacyjanalnaj idei. Daremna, što zaraz jaho imknucca pradstavić nacyjanalnym hierojem Biełarusi. Jon byŭ takim ža hierojem, jak i revalucyjaniery 1917 hoda.

Aleś Smalančuk: Nazyvać Kalinoŭskaha sacyjał-demakratam, paraŭnoŭvać z balšavikami — poŭnaja łuchta. Chursik tut nie ŭličvaje situacyi, razvažaje jak čałaviek XXI stahodździa, jaki pračytaŭ niekalki knižak pra revalucyjny ruch.

Balšaviki dziejničali va ŭmovach nacyjanalnaha Adradžeńnia mnohich pryhniečanych impieryjaj narodaŭ. Nacyjanalistaŭ usprymali jak idejnych kankurentaŭ i praciŭnikaŭ daktryny «suśvietnaj revalucyi».

Kalinoŭski ž, jašče raz padkreślu, žyŭ u inšy čas. Ale jon užo adčuvaŭ nabližeńnie epochi nacyjanalizmaŭ i sam hetamu spryjaŭ.

3. Ci mnoha było paŭstancaŭ?

Viktar Chursik: Siłam, jakija padaŭlali paŭstańnie, było vyhadna, kab hetych paŭstancaŭ na papiery było bolš. Jany mahli nakładać kantrybucyi na majontki, rekvizavać majomaść, nažyvalisia na hetym, i hety kłubok kaciŭsia ažno da 1869 hoda. Ličbu 77 tysiač ja b pastaviŭ pad sumnieŭ.

Aleś Smalančuk: Na maju dumku, udzielnikaŭ paŭstańnia było našmat bolš za 77 tysiač. Bo

kaho možna ličyć udzielnikami? Tolki tych, chto sa zbrojaj syšli ŭ lasy? A jak ža tyja, chto dapamahaŭ — infarmacyjaj, praduktami, lekami? Jak ža tyja, chto, niahledziačy na žorstkija pakarańni, nasili žałobu pa zahinuŭšym, tyja, chto zapalvaŭ źničy na mahiłach zahinuŭšych paŭstancaŭ?

Dla hetaha treba była vialikaja śmiełaść, bo pakarańni byli žorstkija: ułada mieła prava vysyłać ludziej u Sibir u administratyŭnym paradku — biez suda.

4. Jak stavilisia da paŭstancaŭ sialanie?

Chursik: U Polščy sialanie ŭ bolšaści nie zdradžvali svaim pamieščykam. Rasiejskaja ŭłada, jakaja pryjšła padaŭlać paŭstańnie, źviarnułasia da ich i paprasiła: «Skažycie, kaho vy bolš nienavidzicie. Vykažcie svaje kryŭdy i my ich usich paviažam». Polski sielanin nie zdavaŭ svajho pamieščyka. U Biełarusi było inakš. Kali ŭłady źviarnulisia da sialan, to jany sa ščyraj dušoj pačali zdavać svaich pamieščykaŭ. Dobraachvotniki, jakich paklikaŭ urad dla zatrymańnia paŭstancaŭ, u Biełarusi vyznačalisia vialikaj kolkaściu spajmanych. I potym jany byli dastojna ŭšanavanyja rasiejskim uradam.

Aleś Smalančuk:

U Hrodzienskaj i Vilenskaj hubierniach kala 17% sialanaŭ uziało ŭdzieł u paŭstańni. Hetaja ličba jość u padručnikach. I heta vializnaja ličba, našmat bolšaja, čym pa Polščy.

Nie vyklučana, što takaja sialanskaja padtrymka była dasiahnutaja, dziakujučy jakraz «Mužyckaj praŭdzie» i naohuł dziejnaści Kalinoŭskaha.

Kažučy, što «sialanie vydavali panoŭ», treba źviartać uvahu na tahačasny sacyjalna-palityčny kantekst. Sacyjalnyja adnosiny ŭ vioscy byli davoli napružanymi. Darečy, heta dobra pieradaŭ u svaich uspaminach Adam Bahdanovič. Čaściakom sialanie ź nianaviściu hladzieli na panoŭ i h.zv. «padpankaŭ».

U 1861 hodzie carski ŭrad admianiŭ pryhon. Heta byŭ vialiki nie tolki sacyjalna-ekanamičny, ale i palityčny prajekt rasiejskaha caryzmu. Miž inšym jon mieŭ prapahandysckija mety: pakazać sialanam, što car — ich hałoŭny zastupnik. Toje, što sialanie ŭvohule dałučalisia da paŭstańnia, možna ličyć pośpiecham paŭstańnia.

Zaznaču, što pad upłyvam paŭstańnia ŭłady ŭžo 1 traŭnia 1863 h. admianiajuć «časovaabaviazanaje stanovišča» i stymulujuć vykup pamieščyckaj ziamli, dajučy sialanam kredyty. Treba było vybirać pamiž atrymańniem ziamli, što harantavała biaźbiednaje isnavańnie, i paŭstancami, jakija zmahalisia suprać usioj Impieryi. Vybar bolšaści sialanaŭ, u t.ł. i polskich (!) sialanaŭ, byŭ vidavočnym. [Red. I polskija sialanie pad upłyvam dziaržaŭnaj ahitacyi vystupali suprać paŭstancaŭ-šlachty ŭ padaŭstryjskaj Polščy ŭ 1848 i ŭ padrasijskaj etničnaj Polščy 1863 — Red.]

5. Ci možna raŭniać Kalinoŭskaha i Muraŭjova?

Viktar Chursik: Byli słovy ŭ «Mužyckaj praŭdzie»: «bić, kab ruka nie dryžeła nad rukoj šlachieckaha dziciaci» [Vidać, majecca na ŭvazie prypisvany Kalinoŭskamu vyraz: «Paŭstańnie maje być čysta narodnym — šlachta, pakolki z nami nie pojdzie, niachaj hinie — tady sialanskaja siakiera nie pavinna spynicca navat nad kałyskaj šlachieckaha dziciaci!» — NN]. Na Navahradčynie, naprykład, viešali tych, chto nie padtrymlivaŭ sialan. [Vidać, majucca na ŭvazie sialanie-paŭstancy — NN]. Razumiejecie, sialanie bali ciomnaj nieadukavanaj masaj. Da jaje było prosta źviarnucca j skazać, što va ŭsim vinavatyja pamieščyki. Tak rabiŭ Kalinoŭski, tak rabiŭ i Muraŭjoŭ.

Smalančuk: Padobnyja vykazvańni niedaśviedčanaj asoby vyklikajuć tolki abureńnie.

Słovy, jakija pryvioŭ Chursik, uziatyja z uspaminaŭ adnaho ź idejnych apanientaŭ Kalinoŭskaha. U «Mužyckaj praŭdzie» ničoha padobnaha nie było i nie mahło być.

Pry ŭsich rezkich zajavach suprać zdradnikaŭ (z usich stanaŭ!) i navat mianušcy «dyktatara Litvy»

nie Kalinoŭski, a Muraŭjoŭ i jahonyja pryśpiešniki raźviazali sapraŭdny teror.

Nie chaču apraŭdvać i paŭstancaŭ, ad ruk jakich taksama hinuli cyvilnyja ludzi, ale ž treba razumieć, što na samoj spravie ŭ Biełarusi i Litvie adbyvałasia amal što hramadzianskaja vajna. Uradavaj chłuśni, što nibyta pany paŭstali, kab viarnuć pryhon, supraćstajała ideja «mužyckaj praŭdy» Kalinoŭskaha i jahonych paplečnikaŭ…

Apošnim časam pačynajuć abialać Muraŭjova: maŭlaŭ, dziakujučy jaho dbańniam pryhon u zachodnich hubierniach byŭ admienieny chutčej, čym u centralnaj Rasii. Na samoj spravie, tolki paŭstańnie prymusiła rasiejkich čynoŭnikaŭ pajści na hety krok!

Čytajučy ŭspaminy i archiŭnyja dakumienty, vyrazna bačyš, što

Muraŭjoŭ dla pieravažnaj častki hramadskaści byŭ i zastaŭsia «viešalnikam». Dziŭna i aburalna, što ŭ Biełarusi znachodziacca «śpiecyjalisty», jakija raŭniajuć jaho z Kalinoŭskim.

Siarhiej Mikulevič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH