«Naša Niva» pahutaryła z aŭtaram knihi.
«NN»: Vy zajmalisia biznesam u Rasii, pisali prozu, daśledavali represii, jakija napatkali intelihiencyju, miedykaŭ, nastaŭnikaŭ, śviataroŭ. Što padšturchnuła zaniacca historyjaj hałoŭnaha minskaha praśpiekta?
ŁM: Pracujučy nad tamami, jakija pryśviečany represavanym, zaŭvažyŭ, što ŭ asabistych spravach časta sustrakajecca vulica Savieckaja. Tamu vyrašyŭ stvaryć daviednik pa represavanych, jaki tam žyli (500 čałaviek). Rabočaja nazva była «Represavanyja na vulicy Savieckaj. 1919-1939» (pieryjad ad abviaščeńnia BSSR da pačatku Druhoj suśvietnaj vajny). Kali pačaŭ vyvučać bijahrafii represavanych, zrazumieŭ, što treba viedać ich žyćcio da Kastryčnickaha pieravarotu. Pakrysie, hod za hodam, pačaŭ viartaŭsia ŭ minułaje. Urešcie spyniŭsia na 1880 hodzie.
«NN»: Čamu?
ŁM: Hety hod staŭ pierałomnym dla Minska.
Da taho času ciapierašniaja stalica Biełarusi źjaŭlałasia davoli cichim, pravincyjnym horadam. Jak tolki praz horad prakłali čyhunku, pačaŭsia pramysłovy rost. Miascovyja jaŭrei pryciahnuli ŭ budaŭnictva hrošy. Za 30 hadoŭ Minsk źmianiŭsia i prajšoŭ šlach, na jaki asobnym zachodnim haradam spatrebilisia niekalki stahodździaŭ.
Pa jakaści damoŭ, dyzajnu, ahulnamu ŭzroŭniu architektury centr Minska nie nadta adroźnivaŭsia ad Bierlina, Sankt-Pieciarburha, Maskvy. Naohuł, za pieršyja dziesiać hadoŭ XX stahodździa ŭ centry było pabudavana bolš damoŭ, čym za dvaccać hadoŭ savieckaj ułady. A 1940 hod byŭ vybrany tamu, što
pamiž davajennym i paślavajennym Minskam amal niama pierajemnaści. Heta dva roznyja harady.
Pakrysie daśledavańnie pra represavanych pieraŭtvaryłasia ŭ knihu pra minskuju intelektualnuju elitu, jakaja žyła na Savieckaj vulicy.
«NN»: Jak išła praca nad knihaj?
ŁM: Kali ja pačaŭ pracu, pierad vačyma byŭ ciažki vopyt vybitnaha archivista Vitala Skabałana. Jon kazaŭ, što jašče ŭ 1980-ja hady sprabavaŭ skłaści takuju knihu. Zrabiŭ pieršyja damy. Ale potym pačynałasia płošča Lenina, na jakoj było ŭsio razburana. Skabałan paraiŭ nie hublać darma času. Tamu vyrašyŭ zrabić «Hałoŭnuju vulicu» luboj canoj, dakazać, što maładoje pakaleńnie ciažkaści nie strymajuć. I praca budzie zroblena luboj canoj.
Kab nie zvarjacieć ad abjomu infarmacyi (kniha naličvaje niekalki sot tysiač ličbaŭ), raźbiŭ Savieckuju vulicu na 14 kvartałaŭ.
Pieršy tom achoplivaje 5 kvartałaŭ: ad pačatku vulicy Savieckaj (Zacharjeŭskaj) da Kamsamolskaj (Bahadzielnaj). Druhi tom pryśviečany astatnim 9 kvartałam.
Praca nad daviednikam išła bolš za try hady pa dziesiać – piatnaccać – dvaccać hadzin u sutki biez vychodnych i adpačynkaŭ. A dahetul dziesiać hadoŭ źbiraŭ materyjały pra losy represavanych.
Atrymaŭšy sihnał pieršaha toma, zmoh prahladzieć tolki pieršy kvartał.
Było takoje ŭražańnie, što źviestki sabraŭ nie ja, a chtości inšy. Sotni fotazdymkaŭ, ilustracyj (bolšaść ź ich kalarovych), sotni losaŭ (zvyčajna trahičnych). Časam dziela adnaho ci dvuch fotazdymkaŭ davodziłasia jechać u Maskvu, Vilniu, Varšavu.
«NN»: U čym admietnaść «Hałoŭnaj vulicy Minska»?
ŁM: Vykarystoŭvaŭ u pracy niekalki pryncypaŭ. Vulica była padzielena na 28 učastkaŭ (kožny z 14 kvartałaŭ padzialaŭsia na dźvie častki pa levy i pravy bok vulicy) U kožnym učastku imknuŭsia adšukać siensacyjnuju historyju ź niečakanym finałam.
Naprykład,
nabyvajučy kvitki na «Pana Tadevuša», apošniuju premjeru Kupałaŭskaha teatra, ciažka ŭjavić, što jaho budynka mahło zusim nie isnavać.
1881 hodam datavana prašeńnie kaležskaha rehistratara Akuliča ŭ Minskuju haradskuju ŭpravu.
Akulič prasiŭ ab dazvole na pabudovu kala Alaksandraŭskaha skviera «połotnianoho bałahana dla pomieŝienija korov dla prodažie publikie parnoho mołoka».
Na ščaście, ideju adchilili, a ŭ 1888 hodzie pačali budavać Minski haradski teatr.
«NN»: U knizie sustrakajucca ŭspaminy mieścičaŭ stałaha vieku, jaki drukujucca ŭpieršyniu. Jakija padrabiaznaści možna ź ich daviedacca?
ŁM: U kožnym z kala troch socień damoŭ imknuŭsia znajści cikavaha žychara ci źviazany ź im vypadak. Heta druhaja admietnaść knihi. Uspaminy žycharoŭ dazvalajuć daviedacca pra padrabiaznaści pobytavaha žyćcia. Naprykład, jak u 1930-ja hady vyhladała vulica Savieckaja.
Jana ŭžo tady była čystaj: dobra pracavali dvorniki. Choć śmietnic było niašmat, jany znachodzilisia tolki na bujnych pierakryžavańniach. Amal nie było kvietak: tolki ŭ skviery la haradskoha teatra, a taksama va ŭłasnych palisadnikach. Aŭtamašyn było mała, asnoŭny ruch składali koni z kalosami i vaźnicy. Draŭlany tratuar na vulicy Savieckaj byŭ tolki z adnaho boku.
Niahledziačy na toje, što savieckaja ŭłada aficyjna likvidavała biespracoŭje, sustrakalisia žabraki. Jany stajali zvyčajna kala kinateatra, kramaŭ ci stajali ŭ samich kramach.
Treciaja asablivaść «Hałoŭnaj vulicy» źviazana ź jaje pieranasyčanaściu hipiertekstam: podpis da fotazdymka zvyčajna bolšy, čym sam fotazdymak.
Naprykład, ja publikuju fota Pieršaha doma śpiecyjalistaŭ na pierakryžavańni sučasnaj vulicy Kazłova i praśpiekta Niezaležnaści. Taki dom – anałah maskoŭskaha «Doma na nabiarežnaj», u jakim žyła savieckaja elita. Kožny pavierch, kožnaje akno — i bijahrafija ludziej, jakija tam žyli. Čaściej za ŭsio trahičnyja, bo žychary amal usich 100 kvater doma byli represavanyja. Naprykład,
kali aryštoŭvali matematyka, prafiesara Dydyrku, jaho žonka strašna hałasiła, biła kułakami pa ścienach i klikała susiedziaŭ na dapamohu. Čekisty zapomnili prablemy, jakija jana dla ich stvaryła. U łahier jaje adpravili z «rekamiendacyjami», vykonvajučy jakija «viertuchai» chutka zabili žonku matematyka.
«NN»: Vy źbirajeciesia praciahvać svaje daśledavańni minskich vulic?
ŁM: Ciapier idzie praca nad knihaj pra płošču Svabody. Časavyja pramiežki – takija ž samyja (1880—1940). Abjom vydańnia musić być taki ž, jak i pra Savieckuju vulicu.
Bo na jaje asobnych častak stajali adnapaviarchovyja damy. A na płoščy – sucelnyja troch i čatyrochpaviarchoviki. Vybar tłumačycca prosta. Z pačatku XVI stahodździa płošča Svabody źjaŭlałasia centram horada. A tamu razam z daśledavańniem vulicy Savieckaj dazvolić skłaści ŭjaŭleńnie pra stary Minsk.
Čytajcie taksama:
«Siaredniaviečnaja inkvizicyja zdajecca dziciačaj zabavaj»
«Maci nasiła pieradačy synu dva hady paśla rasstrełu»
