Uznaharodžańnie vieteranaŭ i členaŭ ich siamiej kryžam u honar 70-hodździa Paŭstańnia 1863 h. 1933 h.
Z času Muraŭjova-Viešalnika ŭ Rasiejskaj Impieryi zakładałasia ideja, što pravasłaŭnaje nasielnictva Biełarusi staviłasia da paŭstańnia 1863 rezka niehatyŭna. Prarasijskija historyki malavali paŭstańnie jak spravu vyklučna šlachty dy ksiandzoŭ, nie padtrymanuju pravasłaŭnym sialanstvam. Miž tym, heta asprečvajuć navat udzielniki zdušeńnia paŭstańnia.
Rasiejski pałkoŭnik Alaksandr Hiejns, jaki zmahaŭsia suprać paŭstancaŭ u bitvach pad Kockam, pry Kališy i Siamiatyčach, u asabistym liście da svajho siabra Kanstancina Kaŭfmana, adnaho z nastupnikaŭ Michaiła Muraŭjova na čale Paŭnočna-Zachodniaha kraju, pisaŭ: aficyjnyja daniasieńni zamoŭčvajuć fakty «zaciataj abyjakavaści da nas sialan va ŭvieś čas baraćby». «Heta abyjakavaść išła tak daloka, što… mnohija ruskija (h.zn. pravasłaŭnyja — Red.) sialanie brali ŭdzieł u paŭstańni». A ŭ mai 1863-ha, napiaredadni Miłavidskaj bitvy ŭ Słonimskim paviecie, «sialanie cełymi stanami prymali pravasłaŭnuju prysiahu na viernaść miaciažu…».
Pravasłaŭnych sialan z samaha pačatku baraćby było niamała ŭ paŭstanckich atradach Biełastoččyny, jany ŭdzielničali ŭ zachopie horada Suraž i bitvie pad Siamiatyčami.
U atradzie Staržynskaha vajavaŭ 18-hadovy Kazłoŭski Šymon Jakubaŭ ź vioski Žaŭtki (Biełastocki paviet). Kasinieram u atradzie Śviatlinskaha (Pieruna) byŭ 25-hadovy Tałočka Saviarył Aŭhuścinaŭ ź vioski Čechi, u atradzie Dzikoŭskaha dva miesiacy pravioŭ 17-hadovy Dziemiančyk Markiel Iljič ź vioski Łysy (abodva — Bielski paviet). Z Studniakoŭ Sakolskaha pavieta adrazu niekalki sialan pajšli ŭ atrad Duchinskaha, u tym liku 18-hadovy Sinkievič Vasil Maciejeŭ, jaki taksama zmahaŭsia pad kiraŭnictvam Ułodaka i Urubleŭskaha.
Na Hrodzienščynie paśpiachovy napad atrada padpałkoŭnika Alaksandra Lankieviča na kvateru laśnictva ŭ Aziorach staŭ dla žycharoŭ miastečka i vakoličnych viosak sihnałam da pačatku baraćby. 36 dobraachvotnikaŭ pry piaci strelbach atrymali padmacavańnie z amal sotni novych paŭstancaŭ, siarod jakich było šmat pravasłaŭnych. Adzin ź ich — 17-hadovy panski batrak Kučynski Michaił Alaksiejeŭ ź vioski Tałočki — u svaich pakazańniach paśla amal piaci miesiacaŭ zmahańnia adznačyŭ: «Metaju majho pastupleńnia ŭ atrad było tolki toje, što abiacali davać hrošy i volnaść».
Pakolki Lankievič ličyŭ, što kožny čałaviek maje prava zmahacca za svabodu, strelby atrymali navat zusim maładyja chłopcy, jak 16-hadovy Kašetuk Adam Vosipaŭ ź vioski Hliniany i Aŭsiejnikaŭ Michaił Aŭhuścinaŭ ź vioski Hałavačy. Adnak užo 4 maja na Śviatych Bałotach u bitvie suprać 2 rot carskaj piachoty i 30 kazakoŭ na čale z padparučnikam Mantojfielem paŭstancy byli raźbityja.
Ab vajskovych zdolnaściach paŭstancaŭ 30-hadovy pravasłaŭny sielanin Bartančuk Anton Andrejeŭ ź vioski Hucicy śviedčyŭ: Lankievič «daŭ mnie staroje ružžo, ja, prabyŭšy niekalki dzion, byŭ pastaŭleny na pikiet. I kali ja staŭ bajavym ružžom hulacca, ale, nie viedajučy, jak z ružžom abychodzicca, niespadziavana vystraliŭ, i ružžo razarvałosia. Ź im viarnuŭsia ŭ atrad, i ŭžo ružžo było ad mianie zabranaje, a prystaŭleny da aboza, dla pieranosu ciažaru i ŭvieś čas nasiŭ na sabie valizu z aptečkami, miedykamientami. A tak, pry atradzie znachodziačysia, badziažyŭ pa roznych nieviadomych mnie lasach. I adnojčy, kali atrad byŭ nahnany rasiejskimi vojskami i źbieh, byŭ nahnany rasiejskimi dvuma sałdatami, ź jakich adzin mianie paraniŭ štykom u pravaje plačo, to ja, adčuŭšy bol, valizu, jakuju nios, kinuŭ i sam ratavaŭsia ŭciokami, i, prachodziačy pa lesie, sustreŭsia z atradami Hidva i Astrohi, jakija mianie ŭ suviazi z atrymanaj ranaju ŭ atrad nie ŭziali».
Chutkaja paraza spyniła šyroki ŭzdym Hrodzienskaha pavieta.
Adnak mnohija z tych, chto dałučyŭsia da liku zmaharoŭ, užo nie składali zboi da samaha kanca, jak pravasłaŭny 21-hadovy sadoŭnik Siamionaŭski Ivan Michajłaŭ z majontka Viłanaŭ. Paśla paražeńnia atrada Lankieviča Siamionaŭski pajšoŭ da Ramatoŭskaha (Vavier) u Aŭhustoŭskich lasach. Zatym jon dziejničaŭ u atradach Hłaski, Kałyški i Klimkieviča. Staŭ śviedkam sialanskaj dapamohi paŭstancam charčavańniem, uka-zańniami darohi, paviedamleńniami ab nabližeńni carskich vojskaŭ. Siamionaŭski bačyŭ paviešańnie dvuch sialan-danosčykaŭ dy adnaho niemca za sprobu źbiehčy z atrada.
Padtrymlivała paŭstańnie i častka pravasłaŭnaha duchavienstva ŭ Biełarusi, 14 pradstaŭnikoŭ jakoha za heta byli represavanyja. U atradzie Karžanieŭskaha dziejničaŭ 42-hadovy manach Supraslskaha manastyra Fieadosij Dyminski. Sa śviatarskaj siamji, jon u 1847 pastupiŭ u Vilenski Duchaŭ manastyr pad imiem Iosifa, dzie byŭ pasłušnikam. Praź piać hadoŭ, pastryžany ŭ manachi i nazvany Fieadosijem, žyŭ u niekalkich manastyrach Litvy, pakul u lutym 1859 nie byŭ pieraviedzieny ŭ Suprasl. Adtul u žniŭni 1863 atrymaŭ pieravod u Žyrovicki manastyr, padarožničajučy kudy i trapiŭ u paŭstancki atrad.
Da paŭstańnia zaklikaŭ 43-hadovy pravasłaŭny śviatar Mikałaj Maroz, jaki słužyŭ u Łapacinie pad Pinskam.
Paśla nabaženstva jon źbiraŭ u siabie na kvatery pravasłaŭnuju šlachtu z vakolic vioski Kołby, čytaŭ joj manifiest paŭstanckaha ŭrada i ŭhavorvaŭ dałučacca da atradaŭ. Kali ž šlachta nie zhadziłasia, skazaŭ: «Za heta možna atrymać i kulu ŭ łob». Sprabavaŭ ajciec Mikałaj pierakanać i svajho dyjakana Prakapoviča: «Niama čaho bajacca paŭstancaŭ — ja i siabie, i vas zmahu abaranić». Na Maroza ŭ palicyju danios śviatar Strachovič z susiednich Misiacič, ź jakim u ajca Mikałaja byli nie nadta ciopłyja adnosiny. U vyniku pa patrabavańni Muraŭjova Sinod pazbaviŭ Maroza duchoŭnaha zvańnia, paśla čaho toj byŭ asudžany na 10 hadoŭ kataržnych prac u krepaściach.
U adroźnieńnie ad pinskaj šlachty, jakuju ajcu Marozu nie ŭdałosia zahitavać da ŭdziełu ŭ paŭstańni, u susiedniaj Słonimščynie takija vypadki sustrakalisia. 21-hadovy pravasłaŭny dvaranin Ipalit Karecinski, jaki vučyŭ sialanskich dziaciej u vakolicach miastečka Bycień, u mai 1863 dałučyŭsia da atrada Franciška Jundziła i 3 červienia ŭziaŭ udzieł u bitvie pad Miłavidami — samym viadomym u Biełarusi ŭzbrojenym sutyknieńni pamiž paŭstancami i carskim vojskam.
U Miłavidskaj bitvie pravasłaŭnyja zrabilisia značnaj častkaj paŭstanckaha vojska.
Tak, u Słonimskim atradzie ich była tracina. Amal usio darosłaje mužčynskaje nasielnictva sučasnaha centra pravasłaŭja ŭ Biełarusi — miastečka Žyrovičy — padałosia ŭ paŭstancy razam z čatyrma duchoŭnymi asobami Žyrovickaha manastyra, jakija stali kasinierami i paźniej dałučylisia da atrada Valeryja Urubleŭskaha. Siarod ich — 19-hadovy Ivan Šyško ź vioski Dobraja Vola Vaŭkavyskaha pavieta, što słužyŭ pry žyrovickim archimandrycie.
Uvachodzili pravasłaŭnyja sialanie i ŭ inšyja atrady, sabranyja ŭ paŭstanckim łahiery na miažy Hrodzienskaj i Minskaj hubierniaŭ. Siarod ich — 27-hadovy ŭdzielnik atrada Lankieviča Michaił Siemiančuk ź vioski Ščečycy (siońnia — Mastoŭski rajon). U svaich pakazańniach, jak i bolšaść paŭstancaŭ, dla zachavańnia ŭłasnaha žyćcia, jon havaryŭ pra prymusovaje dałučeńnie da atrada, u toj ža čas paznačyŭšy: «U šajku viarboŭščykami lu-dziej dastaŭlajema nie było, ale ŭsialaki źjaŭlaŭsia dobraachvotna». M.Siemiančuk byŭ uzbrojeny adnastvolnym ružžom i pistaletam. Pieravažnaja ž bolšaść sialan źjaŭlałasia kasinierami i mieła dvuvostryja kosy z krukom u nizie laza, nasadžanyja na dreŭka i abmatanyja vakoł jaho drotam, źniatym z telehrafnaj linii.
Kiraŭnikom adnoj z častak kasinieraŭ u Miłavidskaj bitvie byŭ 20-hadovy pravasłaŭny mieščanin Alaksandr Unhebaŭer, jaki da paŭstańnia pracavaŭ cieślem u rodnym Navahrudku. Daviedaŭšysia pra adychod žycharoŭ horada ŭ Nalibockija lasy, dobraachvotna padaŭsia tudy razam z bratam, kab dałučycca da atrada Vitolda Miładoŭskaha i ksiandza Fielicyjana Łukaševiča. Udzielničaŭ u sutyčkach pad Sialcom, Kryvošynam, Ihnatavam i Lvoŭščynaj. Pa zahadzie Miładoŭskaha kiravaŭ paviešańniem sielanina, padazravanaha ŭ špijonstvie na karyść rasiejcaŭ. Sam Miładoŭski, jaki vydaŭ imiony ŭdzielnikaŭ toj akcyi dy inšych paŭstancaŭ, zastaŭsia žyvy. U adroźnieńnie ad schoplenaha Unhebaŭera, jakoha rasstralali ŭ Navahrudku 20 studzienia 1864.
Tady ž na placy za horadam rasiejcy rasstralali i 22-hadovaha pravasłaŭnaha mieščanina Uładzisłava Smysłava z Navahrudka, jaki da sychodu ŭ atrad pracavaŭ fielčaram u Krošynie, na radzimie paeta Paŭluka Bahryma. U atradzie Miładoŭskaha Smysłaŭ dahladaŭ paranienych, ale zaplamiŭ siabie ŭdziełam u paviešańni sielanina, ździejśnienym hrupaj paŭstancaŭ na čale z Unhebaŭeram. Hienierał-hubiernatar Michaił Muraŭjoŭ adchiliŭ rekamiendacyju suda ab zamienie śmiarotnaha pakarańnia ssyłkaj u katarhu.
Ni pravasłaŭnaje vieravyznańnie, ni juny viek nie byli pieraškodaju ŭ vyniasieńni žorstkich pakarańniaŭ za ŭdzieł u Miłavidskaj bitvie, u jakoj rasiejcy paciarpieli parazu.
U Sibir byli adpraŭlenyja navat 16-hadovy Lavon Dudzinoŭski z Havinavičaŭ i 17-hadovy Iosif Mušynski z Albiarcina.
Da paŭstancaŭ dałučalisia i pravasłaŭnyja rasiejcy, jak u vypadku aficeraŭ z Novainhiermanłandskaha pałka: praparščyki Remišeŭski i Jelčaninaŭ pierajšli ŭ minski atrad studenta Trusava. Paśla parazy jany zdoleli emihravać u Paryž i stali vučniami hadzińnikavych spraŭ majstra.
Navat hetyja niekalki prykładaŭ pakazvajuć, što dumka, byccam u zmahańni 1863—1864 paŭstancy byli vyklučna katalikami, a pravasłaŭnyja vystupali tolki na baku rasiejskich uładaŭ, źjaŭlajecca nie prosta pamyłkovaj, ale i škodnaj dla razumieńnia našaj historyi. Nasamreč, jak siarod tych, chto padtrymlivaŭ rasiejcaŭ, vydavaŭ paŭstancaŭ, pisaŭ danosy, było šmat katalikoŭ, tak i siarod paŭstancaŭ było bahata pravasłaŭnych, jakija ŭdzielničali ŭ bitvach, pakazvali darohu i pieradavali infarmacyju pra pieramiaščeńnie carskich vojskaŭ, chavali ŭ svaich chatach paranienych, karmili ich. Pryčym lik pravasłaŭnych paŭstancaŭ u Biełarusi išoŭ na sotni, a mahčyma, i na tysiačy.
