Novaja kniha biełaruskaha fiłosafa Piatra Rudkoŭskaha (jaki hod tamu staŭ akademičnym dyrektaram Biełaruskaha instytuta stratehičnych daśledavańniaŭ) vyjšła ŭ vydaviectvie ŭrocłaŭskaha Kalehiuma Uschodniaj Jeŭropy pad nazvaj: «Biełaruskija pytańni ŭ kantekście jeŭrapiejskich adkazaŭ».
Farmalna kniha składajecca z troch častak: «Asacyjacyi», «Vykliki» i «Prapanovy». Biełaruś zvyčajna atajasamlajecca z Łukašenkam, savieckaj spadčynaj i nacyjanalnym nihilizmam, Jeŭropa — z humanitaryzmam, śvieckaściu, supolnaściu nacyj i krytyčnaj dyskusijaj. Ale hetyja zvyčajnyja asacyjacyi aŭtar prapuskaje praz krytyčnaje sita. U jakaści «vyklikaŭ» razhladajecca jeŭrapieizacyja Biełarusi, ale, pa sutnaści, asnoŭny źmiest knihi zvodzicca da treciaj častki «prapanovy», dzie razhladajucca asnoŭnyja prablemy biełaruskaj humanitarnaj dumki: impart praviłaŭ krytyčnaj dyskusii ŭ biełaruskuju fiłasofiju, roznyja paradyhmy nacyjanalnaj idei, dyskusii pra relihijnaść i siekularyzm, pra hiendarnyja daśledavańni i pytańnie abortaŭ.
Jak lohka zaŭvažyć nazva knihi vielmi ambitnaja, nie mienš ambitny i jaje źmiest: aŭtar krytykuje nie tolki biełaruskuju rečaisnaść (i asabliva humanitarnyja praktyki ŭ ajčynnym kantekście), ale i tendencyi raźvićcia jeŭrapiejskaha myśleńnia. Aproč dvuch składnikaŭ «Jeŭropa» i «Biełaruś» varta było b dadać i treci: «Polšča», pakolki mocnaja anhažavanaść u polski kantekst adčuvalnaja na staronkach knihi. Heta nievypadkova, pakolki jana i była praktyčna napisanaja, kali Piotr Rudkoŭski znachodziŭsia ŭ Polščy ŭ miežach stypiendyi imia Lva Sapiehi. Ź inšaha boku, abaznanaść u polskich publičnych dyskusijach šmat daje aŭtaru dadatkovych resursaŭ, kab krytyčna stavicca da modnych trendaŭ i intelektualnych pastak našaha času.
Svaju pieršuju publičnuju recenziju ja nadrukavaŭ u 2008 hodzie ŭ časopisie ARCHE na knihu Piatra Rudkoŭskaha pra biełaruskuju nacyjanalnuju ideju [1]. Taja recenzija była vielmi vostraj i krytyčnaj, što možna było lohka patłumačyć maładym zapałam, uzrost dobra navučaje strymanaści ŭ vyrazach, ale treba addać i naležnaje aŭtaru: bo za hetyja hady jon sapraŭdy ŭzmacniŭ i navat upryhožyŭ intelektualny łandšaft Biełarusi (jaki ciažka nazvać raznastajnym i kviacistym).
Piotra Rudkoŭski — heta ŭnikalny dla nas aŭtar, i za heta davodzicca jaho šanavać. Vyłučaje jaho prychilnaść da škoły analityčnaj fiłasofii, nie vielmi papularnaj u našych šyrotach (choć heta taksama vyhladaje dziŭnym, čamu ŭ momant postsavieckich transfarmacyj prasočvalisia ŭ našu fiłasofskuju prastoru jakija zaŭhodna vučeńni i škoły, aproč hetaha kirunku, salidnaha i pavažnaha ŭ anhłasaksonskim śviecie). U svajoj lubovi da pryncypaŭ analityčnaj fiłasofii Rudkoŭski paŭstaje svajho rodu «biełaj varonaj», z-za praktyčnaj adsutnaści tut niejkich paplečnikaŭ ci adnadumcaŭ. Ale heta daje jamu nieabchodnuju dystancyju, kab raźbirać i preparyravać biełaruskuju intelektualnuju scenu.
I nielha nie paznačyć jašče adnu asablivaść myśleńnia Piatra Rudkoŭskaha — mocnuju ŭhruntavanaść u chryścijanski kansiervatyzm (što taksama pa biełaruskich standartach źjaŭlajecca redkaściu). Ale heta nie zamšeły kansiervatyzm relihijnych fanatykaŭ, jak jaho lubiać zvyčajna reprezentavać. Heta ŭdumlivy i krytyčny, aktyŭny i sacyjalna anhažavany kansiervatyzm, dzie luboŭ da Boha nie tolki nie zamianiaje luboŭ da ludziej i hramadstva, a naadvarot — stymuluje zajmać aktyŭnuju pazicyju da śvietu i zajmacca jaho palapšeńniem.
Mienavita adsiul vyciakaje jaho krytyčnaje staŭleńnie da taho, što zaraz adbyvajecca ŭ Jeŭropie: dzie dyskurs humanitaryzmu z pryjarytetam pravoŭ čałavieka viadzie da pierahladu seksualnych rolaŭ, dzie «jeŭrapiejskaść» atajasamlajecca sa śvieckaściu i viadzie da baraćby z relihijnymi simvałami, dzie prapahandujecca ateizm i adkryta raspaŭsiudžvajecca satanizm, dzie jeŭrapiejskaja intehracyja stavić pad pytańnie nacyjanalny suvierenitet, i, što važna, dzie razmyvajucca pryncypy krytyčnaj dyskusii. Tut pazicyja Piatra Rudkoŭskaha sapraŭdy bolš suhučnaja tym tropam krytyki jeŭrapiejskaha prajekta, jakija raspaŭsiudžany ŭ polskim intelektualnym asiarodździ (asabliva siarod katalickich kansiervataraŭ). Ź inšaha boku, krytyka heta pravodzicca ŭ kanśpiektyŭnym farmacie, jaŭna patrabuje admysłovaha razhortvańnia, tamu i ja tut nie budu na joj zasiarodžvacca.
Značna cikaviejšym ujaŭlajecca dla nas usio ž analiz biełaruskaj situacyi, dzie aŭtar spačatku raźbiraje pradstaŭlenaść i pašyranaść prajeŭrapiejskich pohladaŭ u biełaruskim hramadstvie (što najbolš cikava polskim čytačam), a potym pierachodzić da krytyki biełaruskaj publičnaj «postakademičnaj» prastory, jakoj aŭtar na samym pačatku zakidaje nastupnyja niepryvabnyja rysy: ihnaravańnie faktaŭ na karyść ideałaŭ, myśleńnie ŭ katehoryjach pryznačeńnia, chalizm, pieravaha niepraviaralnych śćvierdžańniaŭ. Zrazumieła, što takija zakidy vymahajuć ad aŭtara trymacca vyklučnaj intelektualnaj čyścini i ŭzroŭniu, ale heta nasamreč nie zaŭždy ŭ jaho atrymlivajecca.
Najpierš na arechi mocna dastajecca biełaruskaj fiłasofii,
ale hałoŭny pryceł tut źmieščany navat nie na aficyjnuju i instytujanalizavanuju fiłasofiju (jana zaraz znachodzicca ŭ takim žudasnym stanie ŭ našaj krainie, što navat łajacca na jaje niama sensu, možna tolki z sumnymi ŭzdychami zabivać ćviki ŭ trunu). Cikaviej analizavać niezaležnuju śfieru myśleńnia, jakaja sapraŭdy pradukuje vartyja ŭvahi teksty. Hałoŭny zakid, jaki robić Piotra Rudkoŭski dadzienaj śfiery — heta mietadałahičny anarchizm, poŭnaja vyklučanaść z zachodniejeŭrapiejskaj mietadałohii navuki. Choć adzin vypadak jon admysłova vymušany ahavorvać — mietadałahičny hurtok, jaki zhurtavany vakoł Uładzimir Mackieviča, jaki nie paddajecca standartam analityčnaj fiłasofii (i tamu ździŭlaje aŭtara). Tut pryncypova inšaje,
biełaruskaje myśleńnie sapraŭdy isnuje na miažy fiłasofii i litaratury (pad pryncypovym upłyvam Valancina Akudoviča i Ihara Babkova), na miažy fiłasofii i palityčnaj praktyki (jak u vypadku koła Mackieviča). Sapraŭdy, jano razmytaje i «pamiežnaje», schilnaje da praźmiernaści paetyčnaj ekspresiŭnaści, jano inšaje, čym prazrystaść i łahičnaść vučniaŭ Karła Popera i pradstaŭnikoŭ analityčnaj fiłasofii.
My možam krytykavać i raznosić uščent stvoranaje ŭ biełaruskaj intelektualnaj prastory z roznych pazicyj — i toj ža analityčnaj fiłasofii, i ekzistencyjalizmu, i postmadernizmu, i chaj sabie jašče jakich placovak. Ale ci nie viadzie takaja žorstkaść pazicyjanavańnia da schiematyzmu, da prasiejvańnia ŭsiaho žyvoha i novaha, što vyrasła na našaj hlebie? Bo jak pa mnie, častka taho, što Piatro Rudkoŭski krytykuje, heta, chutčej, mocnyja baki biełaruskaha myśleńnia, jakija nadajuć jamu aŭtentyčnaść i admietnaść, svoj styl. Važniej nie pieravieści našu fiłasofiju na rejki analityčnych standartaŭ, kolki stvaryć i raźvić asiarodki, jakija buduć raźvivać hetyja padychody ŭ nas, i heta pryznaje sam aŭtar. Tolki chto heta budzie heta rabić i chto niasie za heta adkaznaść? Vielmi lohka raskrytykavać i adyści ŭ bok, vielmi ciažka stvaryć novaje, mocnaje, žyvoje.
Ale jak dla mianie jak čałavieka pa-za fiłasofskaha, značna bolš važnaja nastupnaja častka pryśviečanaja analizu biełaruskaj nacyjanalnaj idei. Raniej aŭtar u svajoj knizie «Biełaruskaja nacyjanalnaja ideja ŭ XXI stahodździ» (2008) prapanoŭvaŭ dzialić dyskursy nacyi na levyja, pravyja i centrysckija. Ja ŭ zhadanaj napačatku recenzii pastaviŭ pad sumnieŭ vartaść hetaj kłasifikacyi, i aŭtar (niezaležna ad majoj krytyki, jakuju jon nie pryniaŭ) zaraz prapanuje inšy padychod dla vyznačeńnia troch kankurentnych paradyhm nacyjanalnaj idei (vyznačanych na padstavie analizu biełaruskaj histaryjahrafii): adradženskaja («biełaruskaja nacyjanalnaja histaryjahrafija»), zachodnieruskaja i kanstruktyvisckaja.
Admysłova tut davodzicca źviarnuć uvahu na asablivaść mietadałohii Piatra Rudkoŭskaha, a mienavita prablemy z reprezientatyŭnaściu tekstaŭ.
Jašče ja moh spakojna pieražyć, kali ŭ papiaredniaj hłavie źmiešvalisia cytaty Valancina Akudoviča i niaščasnaha prafiesara Haradzienskaha ŭniviersiteta Česłava Kirviela, choć ja tak i nie razumieju, jak ich možna suadnieści ŭ adnoj kamunikatyŭnaj prastory. Ale dla krytyki biełaruskaj nacyjanalnaj histaryjahrafii aŭtar vykarystoŭvaje pracy Zianona Paźniaka i šmatstaronkavy opus Anatola Astapienki «I hdzie zaradzilisia i ŭskormleny suć pa Bozie» (2009), jaki jon čamuści paličyŭ važnym. I hety chod duža ździŭlaje, čamu ideałahičnyja traktaty (u vypadku Astapienki jašče i nikčemnaj intelektualnaj vartaści) vybirajucca dla analizu mienavita histaryjahrafii? Dzie tut zachavańnie pryncypaŭ mietadałohii, da jakoha tak nastojliva nas zaklikaje Piotra Rudkoŭski?
Aŭtar vyłučaje jak typovuju rysu biełaruskaj intelektualnaj prastory «spasyłku na aŭtarytety, pohlady jakich nierelevantnyja» (209), ale ŭ dadzienym vypadku demanstruje svaju prynaležnaść da toj ža prastory, ź jaje typovymi rysami, jakija jon tak horača krytykuje. Tut navat niama asabliva sensu raźbiracca z tym, što znajšoŭ u pracy Astapienki aŭtar, pakolki jana nijakim čynam nie źviazanaja z raźvićciom biełaruskaj histaryjahrafii.
Ź pieraličanych troch paradyhmaŭ Rudkoŭski najbolš zasiarodžvajecca na krytycy kanstruktyvisckaha padychodu, i tut užo hałoŭnym abjektam krytyki stanovicca praca Valery Bułhakava «Historyja biełaruskaha nacyjanalizmu» (2006), jakaja ŭžo vyklikała ŭ svoj čas haračyja dyskusii i była vostra raskrytykavanaja. Piotra Rudkoŭski zaŭvažaje i niekatoryja pazityŭnyja rysy ŭ kanstruktyvisckim padychodzie, najpierš, prablematyzacyju karelacyi pamiž nazvami krainy, nacyi i movy. Ale hałoŭnym zakidam (užo pradkazalna, z pazicyj analityčnaj fiłasofii) źjaŭlajecca raspłyvistaść padstavavovych katehoryj kanstruktyvisckaha padychodu, u tym liku «ŭjaŭlenych supolnaściej» i ŭłasna «kanstrujavańnia». Aŭtar horača zaklikaje «Nie bojciesia admovicca ad kanstruktyvisckaha žarhonu! Viartajciesia da narmalnaj movy!» (s. 201).
Paśla razhromu kanstruktyvisckaha padychodu aŭtar źviartajecca da «kanceptaŭ nacyi», vyłučanych Andrejem Kazakievičam, ale hety padychod pry adznačanych vartaściach (najpierš, apiryščy na šyroki empiryčny materyjał) na dumku Rudkoŭskaha vyznačajecca niedakładnaściu ŭžyvanych katehoryj i prablemami z kahierentnaściu.
Ale samy hałoŭny abjekt dla krytyčnych strełaŭ aŭtara źjaŭlajecca ŭ apošniaj častcy knihi — heta fieminisckaja teoryja ci gender studies. Całkam pradkazalna, što krytyka razhortvajecca pa dvuch asnoŭnych frantach: heta mietadałahičnaja słabaść, manipulacyja paniatkami, ihnaravańnie navukovych pryncypaŭ, što ahułam stavić pad sumnieŭ, ci majem my spravu z studies, a nie stratehijami indaktrynacyi (s. 277). Inšaja linija krytyki źviazana z chryścijanskim humanizmam i datyčyć najpierš prablemy abortaŭ, i ŭ dadzienym vypadku Rudkoŭski vybudoŭvaje vielmi mocnuju liniju arhumientacyi suprać abortaŭ, z uklučeńniem i najnoŭšych bijałahičnych daśledavańniaŭ.
Takim čynam, my atrymali knihu na 300 staronkach, poŭnuju krytyki, palemiki, adlustravańnia haračych dyskusij. Na maju dumku, asnoŭnaja prablema zaklučajecca ŭ tym, što aŭtar vybiraje zanadta šmat temaŭ, jon jak Don Kichot kidajecca na ŭsie mahčymyja młyny na dalahladzie, ale nie raźličvaje na svaje siły. U hetym kankretnym vypadku my majem šmat krytyki paviarchoŭnaj, vartaj dalejšaha razhladu, asensavańnia i razhortvańnia. Najbolš mocnaj i cikavaj vyhladaje častka z krytykaj kanstruktyvizmu i gender studies, i heta palemika sapraŭdy moža ŭzbahacić našu intelektualnuju prastoru. Ale pa maich adčuvańniach, kali b aŭtar na hetym i zasiarodziŭsia, adkinuŭ usio lišniaje, to značna praściej było b uspryniać jaho dumku, i značna lepš čytałasia b heta kniha.
Piotr Rudkouski. Białoruskie pytania w kontekście europejskich odpowiedzi, Kolegium Europy Wschodniej: Wojnowice, 2017. 311 pages.
