Kali nastupiła harbačoŭskaja pierabudova i kali stała modna być antykamunistam, nie adzin facet iranizavaŭ i kpiŭ z Hienadzia Buraŭkina, aŭtara paemy «Lenin dumaje pra Biełaruś». I voś, na pačatku XXI stahodździa doktar histaryčnych navuk, prafiesar Homielskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta Ryhor Łaźko, jak by palemizujučy z tymi, chto kpiŭ z paeta i ź Lenina, piša: sapraŭdy, Lenin dumaŭ pra Biełaruś. I skaz zaviarašaje kličnikam. I zaklikaje svaich čytačoŭ sa śfiery ideałohii i emocyj pierajści ŭ navukovuju śfieru i kiravacca faktami.
Abvierhnuć mif
Niechta (nie pamiataju, chto) pisaŭ: Lenin tamu i pieramahaŭ svaich apanientaŭ i praciŭnikaŭ, što žyŭ palitykaj i ŭ palitycy 24 hadziny na sutki. Jak pisaŭ paet, «on sotniej hubiernij v čieriepie voročał». I naturalna, što nie moh nie zacikavicca biełarusami i Biełaruśsiu. Niechta z našych daśledčykaŭ vyjaviŭ, što ŭ biblijatecy balšavickaha lidera miełasia brašura Antona Łuckieviča «Biełorusy» (1909). A historyk Niedasiek (jon ža Anton Adamovič) u adnoj svajoj publikacyi vykłaŭ pačutaje ad Vacłava Ivanoŭskaha: uvosień 1918 h. Łuckievič jeździŭ u Maskvu i sustrakaŭsia ź Leninym.
Tak naradziŭsia mif. I hety mif padmacoŭvaŭsia publikacyjaj u časopisie «Čyrvony Šlach», što vychodziŭ u Pietrahradzie, hutarki Łuckieviča z Chalimonam z-pad Puščy (Jaŭhienam Chlabcevičam). Była taja hutarka źmieščana ŭ kancy listapada 1918 h. i pačynałasia słovami «Prijechavšij iz Vilno…».
Pračytanaje ŭ Niedasieka i ŭ «Čyrvonym Šlachu» sparadziła svojeasablivy «łancuh». Ab pieramovach Łuckieviča ź Leninym pisali davoli maścityja historyki. Raźviejać hety mif uziaŭsia Ryhor Łaźko. U svaim artykule «»Pierahavory» Antona Łuckieviča ŭ Maskvie jak mif biełaruskaj histaryjahrafii» jon pakazaŭ, što tekst hutarki Łuckieviča z Chlabcevičam pierš drukavaŭsia ŭ kijeŭskaj haziecie «Biełorusskoje Echo», potym u «Čyrvonym Šlachu», a na pačatku śniežnia 1918-ha byŭ apublikavany i ŭ haziecie «Dziańnica», jakaja vychodziła ŭ Maskvie. Pakazaŭ taksama, što supracoŭnik «Dziańnicy» (ci nie redaktar Źmicier Žyłunovič?) u pieršym skazie taho tekstu ŭdakładniŭ: «Pribyvšij iz h. Vilny v Kijev…». Ale doktaru Łaźko mała było pakazać, što hutarka Łuckieviča i Chlabceviča adbyvałasia nie ŭ Maskvie, a ŭ Kijevie, kudy Łuckievič byŭ nakiravany ŭ jakaści kiraŭnika delehacyi BNR. Spasyłajučysia na krynicy, jon napisaŭ, što ŭ listapadzie 1918-ha sapraŭdy adbylisia biełaruska-rasijskija pieramovy. Tolki vioŭ ich (razam z Ramualdam Ziamkievičam) Tamaš Hryb. I nie z «premjer-ministram» RSFSR Leninym, a z «pravaj rukoj» Lenina, «prezidentam» Jakavam Śviardłovym.
Artykuł R. Łaźko apublikavany ŭ «Biełaruskim histaryčnym časopisie» ŭ 2007 hodzie, ale mif pa-raniejšamu žyvie, jaho tyražujuć.
Unutranyja i vonkavyja čyńniki
Kali pisać pra ŭkład R. Łaźko ŭ łuckievičaznaŭstva, to nielha nie zhadać, što ŭ Dziaržaŭnym archivie Rasijskaj Fiedercyi jon vyjaviŭ 16 listoŭ listoŭ premjer-ministra BNR. 15 ź ich — pad zahałoŭkam «Listy Antona Łuckieviča z času Paryžskaj mirnaj kanfierencyi» — historyk apublikavaŭ (z hruntoŭnaj pradmovaj) u časopisie «Arche». Raźvivajučy temu, jon apublikavaŭ taksama artykuł «Anton Łuckievič u Paryžy letam 1919 h.».
Razvažajučy, čamu na našych abšarach nie ŭstalavałasia BNR, R. Łaźko šukaŭ adkaz na hetaje pytańnie jak unutry Biełarusi, hetak i vonki jaje. Pieršaje i druhoje, što jon adznačyŭ, — brak srodkaŭ i kadraŭ. Biełaruskaje hramadstva, straciła svaju arystakratyju z usimi jaje mahčymaściami, u im va ŭmovach nacyjanalnaha ŭcisku nie skłaŭsia mocny pradprymalnicki kłas, zacikaŭleny ŭ stvareńni svajoj dziaržavy i hatovy padtrymlivać jaje naradžeńnie ŭłasnym kapitałam. Ja b dadaŭ siudy i relihijny čyńnik, tuju fatalnuju rolu, jakuju ŭ palityčnaj historyi Biełarusi adyhrali pravasłaŭnaja i ryma-katalickaja kanfiesii. Ułasna biełaruskaje chryścijanstva pačało składvacca tolki na pačatku XX st.
Usio-taki nie tak słabaść ruchu, nie tak nieviadomaść Biełarusi byli vyrašalnymi faktarami dramy BNR, jak toje, što adkoł Biełarusi i Ukrainy ad Rasii «ŭsprymaŭsia zachodnimi dziaržavami jak škodnaje dla ich intaresaŭ asłableńnie davajennaha sajuźnika». Francyi, jakaja ŭkłała ŭ Rasiju kala 5 młrd frankaŭ, prost niavyhadna było padtrymlivać niezaležnickija pamknieńni Biełarusi i Ukrainy. I, naaadvarot, marskaja dziaržava Brytanija, padtrymaŭšy krainy Bałtyi, mieła z hetaha vyhadu.
Sajuz, jakoha nie mahło być
Ź Leninym i Śviardłovym premjer-ministr BNR nie sustrakaŭsia, a z kim sustrakaŭsia, dyk heta, nie ličačy litoŭskich dziejačaŭ, z Tomašam Masarykam, prezidentam Čechasłavakii, z Paŭłom Skarapadskim, hietmanam Ukrainy, z Chryścijanam Rakoŭskim, z 1919 h. staršynioju Savieta Narodnych Kamisaraŭ Ukrainskaj SSR, ź Siarhiejem Sazonavym, ministram zamiežnych spraŭ Rasijskaj impieryi i va ŭradzie admirała Alaksandra Kałčaka, ź Ihnacym Padareŭskim, premjer-ministram Polščy, ź Juzafam Piłsudskim, načalnikam Polskaj dziaržavy.
Ź Leninym u Łuckieviča nie było patreby sustrakacca, bo ad Rakoŭskaha jon viedaŭ, što RSFSR pryznaje BNR tolki tady, kali ŭ Biełarusi budzie savieckaja kanstytucyja i budzie abvieščana fiederacyja Biełarusi i Rasii. U vyniku pieramovaŭ u Kijevie ŭkraincy akazali biełarusam istotnuju finansavuju dapamohu. U Prazie Masaryk abiacaŭ biełarusam i Biełarusi padtrymku i słova svajo strymaŭ. Z Sazonavym Łuckievič nie adzin raz sustrakaŭsia ŭ Paryžy. I vynikam stała toje, što rasijski dypłamat publična pryznaŭ prava biełarusaŭ na aŭtanomiju. Heta byŭ vidavočny prahres.
U Paryžy Łuckievič sustreŭsia i z Padareŭskim. Polski premjer zaprasiŭ biełaruskaha ŭ Varšavu. I Łuckievič, jaki hladzieŭ na Polšču jak na siłu, varožuju biełaruskaj dziaržaŭnaści, ale prytrymlivaŭsia pryncypu, što pieramovy treba vieści z usimi, pajechaŭ u polskuju stalicu. Treba było pačuć, što skaža Piłsudski. Varšava stała dla Łuckieviča pastkaj. Palaki faktyčna internavali jaho i pazbavili mahčymaści viarnucca ŭ Paryž.
Da hetaha siužetu R. Łaźko źviarnuŭsia ŭ artykule «Sproby zaklučeńnia biełaruska-polskaha sajuza ŭ 1919 h.» (2001). Na žal, novyja jaho publikacyi na hetuju temu ja nie sustrakaŭ. Mnie vielmi cikava, ci pamianiaŭ historyk svoj pohlad na Piłsudskaha jak na fiederalista.Niechta ž pavieryŭ i puściŭ čutku, što intencyjaj načalnika Polskaj dziaržavy było «ažyćciaŭleńnie idei fiederacyi z Polščaj tych dziaržaŭ, jakija naradžalisia na ŭschodnich terytoryjach byłoj Rečy Paspalitaj». I historyki paŭtarajuć hety tezis jak mantru. Vialikadziaržaŭnik Piłsudski vioŭ palityku manieŭraŭ, chitravańnia, padmanu. Historyk sam piša pra toje, jak Piłsudski chacieŭ učynić pieravarot u kovienskaj Litvie. Ahulnaviadoma, jak jon abyšoŭsia z ukrainskimi sajuźnikami. Naturalna, što pryznać BNR jak niezaležnuju dziaržavu Varšava była «absalutna nie hatovaj». Napisaŭšy heta, R. Łaźko piša i pra toje, što dziela miru Rasija była hatovaja addać Polščy značnuju častku Biełarusi. I Piłsudski vydatna heta viedaŭ. Jaki moh być u Piłsudskaha fiederalizm? A voś u kaho fiederalizm moh być, dyk heta ŭ balšavikoŭ, pierš-napierš u Lenina.
Nacyjanalnaja palityka jak srodak
Nacyjanalnaj palitycy balšavikoŭ, temie «Lenin i Biełaruś» R. Łaźko ciaham apošnich hadoŭ pryśviaciŭ šerah artykułaŭ. Jon adznačaje, što nacyjanalnaja palityka razhladałasia Leninym jak srodak palityčnaj baraćby, što hetaj palitycy ŭłaścivyja «maralny i taktyčny relatyvizm, niepieraborlivaść u srodkach dziela dasiahnieńnia pastaŭlenaj mety». Hetaja palityka źviedała evalucyju. Historyk źviartaje ŭvahu na takija etapnyja dakumienty, jak rezalucyi Paroninskaj narady 1913 h. i VII (Krasavickaj) kanfierencyi RSDRP(b) 1917 h.
Nahadaju, što na Paroninskaj naradzie balšaviki pryznali prava pryhniečanych narodaŭ na samavyznačeńnie až da adździaleńnia i ŭtvareńnia samastojnych dziaržaŭ. Ale heta była čystaj vady demahohija. Lenin u liście da Ściapana Šaŭmiana tak patłumačyŭ pryrodu hetaj rezalucyi: my pryznali prava nacyj na samavyznačeńnie tamu, što ŭsie astatnija ahulnarasijskija partyi vykazvajucca suprać jaho. Partyjnamu tavaryšu Lenin pryznavaŭsia, što nasamreč ideałam źjaŭlajecca centralizavanaja dziaržava.
U padobny sposab Lenin dziejničaŭ i ŭ 1917-m. U adnym z artykułaŭ R. Łaźko spasyłajecca na ŭspaminy biełaruskaha sacyjalista-revalucyjaniera Jaŭsieja Kančara. Jamu Lenin pryznaŭsia, što jon stanoŭča stavicca da łozunhu aŭtanomii Biełarusi ŭ składzie Rasijskaj demakratyčnaj respubliki, bo razhladaje jaho jak srodak baraćby z Časovym uradam.
Kali dziejačy Časovaha ŭradu va ŭpor nie žadali bačyć biełaruski ruch i prysłuchoŭvacca da patrabavańniaŭ biełarusaŭ, to balšavaki da jaho pryhladalisia pilna. U žniŭni 1917-ha, źviartaje našu ŭvahu R. Łaźko, Iosif Stalin, jakoha Lenin vybraŭ ekśpiertam u nacyjanalnym pytańni, pisaŭ pra «źjezdy ukraincaŭ, finaŭ, biełarusaŭ». A sam Lenin u pracy «Ci ŭtrymajuć balšaviki dziaržaŭnuju ŭładu?» u kastryčniku 1917 h. pisaŭ «pra niemiedlennoje adnaŭleńnie poŭnaj svabody dla Finlandyi, Ukrainy, Biełarusi, dla musulmanaŭ i h. d.».
R. Łaźko piša: toje, što Lenin pastaviŭ Biełaruś u adzin šerah ź Finlandyjaj i Ukrainaj, «dysanuje z acenkami biełaruskaha ruchu, jak niedastatkova raźvitaha ŭ paraŭnańni z ruchami inšych narodaŭ, a takija acenki niaredkija ŭ našaj histaryjahrafii». My ž dadamo: jašče da kastryčnickaha pieravarotu Lenin viedaŭ, što pierajhraje ŭsie inšyja palityčnyja siły Rasii, a zaadno i Polšču ŭ nacyjanalnym pytańni[1]. Inšaja sprava, što nijakaj «poŭnaj svabody» narodam Rasii ad balšavikoŭ čakać nie davodziłasia.
[1] Pišučy, što balšaviki, zabraŭšy 16 studzienia 1919 h. u skład Rasii try ŭschodnija biełaruskija hubierni, reštu Biełarusi byli nie suprać addać Polščy ŭ abmien na mir, R. Łaźko cytuje słovy Lenina pra toje, što «polskim pamieščykam i kapitalistam čužyja ziemli nie ŭtrymać». I Lenin jak u vadu hladzieŭ, skažam my. Zachodniuju Biełaruś Polšča nie ŭtrymała.
Balšaviki i Usiebiełaruski źjezd
Balšavicki pieravarot paskoryŭ ucioki narodaŭ uskrain ad rasijskaha centru, — piša R. Łaźko. 30 listapada 1917 h. rezalucyju ab niezaležnaści Estlandyi pryniaŭ Nacyjanalny kamitet Estonii, 11 śniežnia Taryba abviaściła ab adnaŭleńni niezaležnaści Litoŭskaj dziaržavy, nacyjanalnyja arhanizacyi Łatvii ŭ tyja dni vystupili z dekłaracyjaj ab stvareńni Bałtyjskaj dziaržavy u składzie Kurlandyi, Liflandyi i Estlandyi. A raniej, 20 listapada, była abvieščana Ukrainskaja Narodnaja Respublika. (Praŭda, ukraincy, jak potym i biełarusy, nie adrazu zajavili ab razryvie dziaržaŭnaj jednaści z Rasijaj.)
R. Łaźko zacikavili dva pytańni: čamu pietrahradskija balšaviki dali zhodu i hrošy na praviadzieńnie Usiebiełaruskaha Źjezdu i čamu mienskija balšaviki Źjezd razahnali? «Ciažka pavieryć,— piša jon, — što Saŭnarkam Zachodniaj vobłaści i frontu… byŭ zdolny vystupić suprać centralnaha orhana ŭłady — leninskaha Saŭnarkama».
R. Łaźko zhodny sa svaim kaleham Stanisłavam Rudovičam: dazvoł na praviadzieńnie Usiebiełaruskaha źjezdu balšaviki dali i tamu, što ich ułada jašče nie ŭmacavałasia, i ŭ hetaj situacyi im nie vypadała rezka supraćpastaŭlać siabie nacyjanalnym rucham, u jakich istotnuju rolu adyhryvali sacyjalisty. Byŭ i raźlik na raskoł hetych ruchaŭ.
Jak viadoma, inicyjatarami Usiebiełaruskaha Źjezda byli Vialikaja Biełaruskaja Rada i Biełaruski Abłasny Kamitet pry Usierasijskim Saviecie Sialanskich deputataŭ. Narodny kamisar nacyjanalnaściaŭ Stalin vybraŭ BAK. Balšaviki, jakim jašče nie ŭdałosia manapalizavać sialanski ruch, hladzieli na Usiebiełaruski źjezd jak na źjezd sialanskich deputataŭ i žadali, kab jaho arhanizatary supracoŭničali z Savietam rabočych i sałdackich deputataŭ u Minsku. Vynikam źjezdu pavinna było stać stvareńnie Krajovaha Savieta rabočych, sałdackich i sialanskich deputataŭ. Heta było vielmi važna dla balšavikoŭ, bo adzinaha Savieta rabočych, sialanskich i sałdackich deputataŭ ŭsierasijskim maštabie jašče nie było.
Namier BAKa stvaryć aŭtanomnuju Biełaruś nie pałochaŭ pietrahradskich balšavikoŭ, bo jany spadziavalisia, što BAK u supracy z Abłasnym vykanaŭčym kamitetam Zachodniaj vobłaści (Abłvykamzacham) stvoryć Biełaruskuju savieckuju respubliku.
Niemałavažnaja detal i toje, što «Stalin daŭ svaju zhodu na sklikańnie Rady (nasamreč Źjezdu. — A. S.) tolki pry toj umovie, što heta rašeńnie budzie sankcyjanavana Savietam Narodnych Kamisaraŭ Zachodniaha frontu» (Karł Łandar, jakoha cytuje R. Łaźko, čamuści nie ličyŭ patrebnym zhadać i tak zvanuju Zachodniuju vobłaść).
Takim čynam, dazvoł na praviadzieńnie Usiebiełaruskaha Źjezdu davaŭ i SNK Zachodniaj vobłaści i frontu na čale z Łandaram. Adčuvajučy siabie haspadarami, mienskija balšaviki nakiravali ŭ levuju frakcyju Źjezdu svaje prapanovy. Adna ź ich: «Źjezd pryznaje ŭładu Abłasnoha Vykanaŭčaha Kamiteta Savietaŭ rabočych, sałdackich i sialanskich deputataŭ Zachodnijaj vobłaści i frontu i vyłučanych im orhanaŭ». I nijakaj Biełaruskaj Respubliki, navat savieckaj. Samaje bolšaje, na što mahli pajści mienskija balšaviki, dyk heta stvaryć kamisaryjat pa biełaruskich nacyjanalnych spravach pry Abłvykamzachu. Na heta nie zhadžalisia navat tyja sacyjalisty, jakija nazyvali siabie biełaruskimi balšavikami (Fabijan Šantyr, Usievaład Falski dy inšyja).
R. Łaźko nahadvaje nam, što na pačatku śniežnia 1917 h. balšaviki sprabavali naviazać svaju volu Usieŭkrainskmu źjezdu Savietaŭ. Kali heta im nie ŭdałosia, jany sa svaimi satelitami pierajechali z Kijeva ŭ Charkaŭ i tam praviali alternatyŭny źjezd. Na Usiebiełaruskim ža Źjeździe u balšavikoŭ nie było takoj kolkaści prychilnikaŭ, kab stvaryć alternatyvu jamu. Tamu jany paličyli za lepšaje razahnać Źjezd. Praŭda, R. Łaźko piša, što balšaviki mieli namier pravieści ŭ lutym 1918 h. niejkaje padabienstva Usiebiełaruskaha Źjezdu, ale nie zdoleli. Sprava tut, peŭna, u žaluhodnym stanie Paŭnočna-Zachodniaj balšavickaj arhanizacyi, jaki skłaŭsia pa stanu na toj miesiac.
Biełaruś jak Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika
Bolšaść udzielnikaŭ Usiebiełaruskaha Źjezdu jašče zachoŭvała łajalnaść da Rasii. A z taje pryčyny, što hetaja bolšaść składałasia amal vyklučna z sacyjalistaŭ, to łajalnaja była jana i da balšavikoŭ. Było spadziavańnie, što Pietrahrad, što samyja vysokija instancyi nie ŭchvalać dziejańniaŭ Savieta Narodnych Kamisaraŭ Zachodniaj vobłaści i frontu, jaki rasparadziŭsia razahnać Źjezd.
Hetamu siužetu i pryśviečany niadaŭna apublikavany artykuł R. Łaźko «Biełaruskaje pytańnie na III Usierasijskim źjeździe Savietaŭ: kaniec iluzij».
Hety źjezd Savietaŭ adbyŭsia ŭ studzieni 1918-ha — adrazu paśla razhonu Usierasijskaha Ustanoŭčaha Schodu. Jak i ŭ 1917 h., svaju antybiełaruskaść na źjeździe Savietaŭ prademanstravaŭ Michaił Frunze. Jaho infarmacyju pra Usiebiełaruski Źjezd Źmicier Žyłunovič «pa haračych śladach» nazvaŭ chłuślivaj. Vystupiŭ i Łandar, jakoha vielmi nie zadavoliła pramova Tamaša Hryba. A Lenin u svajoj pramovie nazvaŭ demakratyju formaj arhanizacyi buržuaznaha hramadstva, jakuju padtrymlivajuć zdradniki sapraŭdnaha sacyjalizmu. Atrymlivałasia, što Žyłunovič i Hryb, jakija adstojvali demakratyju, — zdradniki.
Ułada balšavikoŭ jašče nie była dastatkova tryvałaja, tamu Lenin sustrakaŭsia z delehacyjami i navat naviedvaŭ delehataŭ u internacie. Ad delehataŭ Mahiloŭskaj hubierni jon pačuŭ pytańnie: jak jamu ŭjaŭlajecca budučynia Biełarusi i jaki los čakaje biełaruski narod? Dalej cytuju: Lenin «skazaŭ svaim surazmoŭcam, što asabista nie ŭjaŭlaje Biełaruś inakš, jak tolki svabodnaj savieckaj sacyjalistyčnaj respublikaj: nastanie taki dzień, kali jana budzie stvorana, jak užo stvorana Ukrainskaja Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika». Skazaŭšy heta, Lenin dadaŭ, što «biełaruski narod zdolny budzie stvaryć svaju svabodnuju dziaržavu tolki ŭ sajuzie i pry niepasrednaj dapamozie ruskaha naroda».
Takim čynam, ideja BSSR isnavała ŭ hałavie Lenina jak minimum za 11 miesiacaŭ da jaje abviaščeńnia. Sa słovaŭ Lenina taksama vynikała: biez «padtrymki» i «dapamohi» Rasii dziaržaŭnaje budaŭnictva Biełarusi asudžana na niaŭdaču, bo Rasija nie daść jamu adbycca.
Novy pavarot u balšavickaj palitycy. Biełnackam
III Usierasijski źjezd Savietaŭ aznačaŭ peŭnuju stabilizacyju novaha režymu ŭ Rasii. Dziakujučy časovym sajuźnikam, levym eseram, balšavikam udałosia pravieści jaho nie jak źjezd Savietaŭ rabočych i sałdackich deputataŭ, a jak źjezd Savietaŭ rabočych, sałdackich i sialanskich deputataŭ. Možna skazać, što sialanski ruch u peŭnaj miery pierajšoŭ pad balšavicki kantrol. Zastavałasia tolki paralizavać abiedźvie eseraŭskija partyi. Ciapier možna było ščylniej uziacca i za nacyjanalnaje pytańnie. III źjezd Savietaŭ uchvaliŭ pałažeńnie ab fiederacyi savieckich respublik Rasii. A ŭ samoj daktrynie pa balšavickaj partyi pa nacyjanalnym pytańni adbyŭsia kardynalny zruch: kirujučysia leninskim vučeńniem pra toje, što ŭ kožnaj sučasnaj nacyi jość dźvie nacyi, balšaviki vyrašyli zamiest prava narodaŭ na samavyznačeńnie pryznavać tolki prava na samavyznačeńnie «pracoŭnych masaŭ» (rabočych i sialan) asobnych nacyj.
Biełaruski ruch nie dazvalaŭ balšavikam zabyć pra jaho. Ale ŭ hetym ruchu adbyŭsia istotny padzieł. Kali biełaruskija dziejačy ŭ Miensku (u padpolli) i ŭ Vilni vyjaŭlali svajo nieprymańnie balšavizmu, dyk tyja, chto žyŭ u samoj Rasii, paśla razhonu Ustanoŭčaha Schodu i raspravy z žycharami Pietrahrada, jakija vyjšli jaho padtrymać, zrazumieli: balšaviki, adstojvajučy ŭzurpavanuju ŭładu, nie spyniacca pierad brutalnymi mietadami. Voś u hetaj atmaśfiery, praz dva tydni paśla III Usierasijskaha źjezdu Savietaŭ, leninski ŭrad pryniaŭ dekret ab stvareńni pra narodnym kamisaryjacie nacyjanalnaściaŭ (narkamnac) Biełaruskaha nacyjanalnaha kamisaryjatu (Biełnackam, BNK).
Jak piša R. Łaźko, dla adnych dziejačaŭ praca ŭ BNK była pytańniem apartunistyčnaha vybaru, bo nie było inšaha vyjścia, a jašče dla adnych — vybaru ideałahičnaha, pryncypovaha. Abjadnalisia ŭ BNK «i budučyja dziejačy BNR (jak K. Duž-Dušeŭski), i ščyryja kamunisty-ramantyki, jak I. Łahun), i prahmatyki (jak Z. Žyłunovič, A. Čarviakoŭ)». Byli ŭ im i esery, i sacyjał-demakraty, i kamunisty, i biespartyjnyja.
U artykule «Biełnackam i Narkamnac: pieršy prykry vopyt uzajemaadnosin (studzień — červień 1918 h.)» R. Łaźko pakazvaje, što za adnosiny skłalisia pamiž viedamstvam Stalina i padviedamnym jamu BNK. Adnosiny ž skłalisia takija, što 15 traŭnia BNK byŭ pastaŭleny pad niepasredny kantrol narkamnaca, a 25 traŭnia kamisar Alaksandr Čarviakoŭ syšoŭ u adstaŭku. Paśla jaho było až 4 kamisary.
R. Łaźko piša, što BNK stvaraŭsia dziela praviadzieńnia II Usiebiełaruskaha źjezdu. Abstaviny skłalisia tak, što źjezd sklikany nie byŭ.
Ci być Kamunistyčnaj partyi Biełarusi?
Niahledziačy na ščylnuju apieku stalinskaha narkamata nacyjanalnaściaŭ, piša R. Łaźko, «pierakoŭka» biełaruskich sacyjalistaŭ (i marksistaŭ, i narodnikaŭ) na balšavicki ład išła marudna. Dastatkova skazać, što Žyłunovič dałučyŭsia da Rasijskaj kamunistyčnaj partyi (balšavikoŭ) tolki ŭ kastryčniku 1918-ha, ale jaho balšavizm zaŭsiody vyklikaŭ sumnieńni.
Jak viadoma, jašče ŭ śniežni 1917-ha paŭstała arhanizacyja «RSDRP(b). Sacyjał-demakratyja Ukrainy». U krasaviku 1918 h. stała nazyvacca Kamunistyčnaj partyjaj (balšavikoŭ) Ukrainy. Ci nie pad upłyvam hetych padziej u traŭni pačałosia stvareńnie biełaruskich siekcyj RKP(b). 25 maja Čarviakoŭ dy inšyja vypracavali prajekt stvareńnia biełaruskaj siekcyi pry Centralnym Kamitecie RKP(b). Z hetaj siekcyi, pavinna była paŭstać Kamunistyčnaja partyja Biełarusi. Novaj partyi naležała zamianić saboju Paŭnočna-Zachodniuju arhanizacyju RKP(b). Prajekt byŭ addadzieny na kansultacyju Łandara, jaki zajmaŭ užo pasadu narkama kantrolu ŭ Maskvie. Naturalna, što Łandar hety płan zaparoŭ.
Jašče adzin pavarot. Lenin zabyŭ pra Biełaruś?
Stvarać u Biełarusi partyju balšaviki jašče nie byli hatovyja. Ništo nie padhaniała ich. Situacyja stała mianiacca z 9 listapada 1918 h., kali ŭ Niamieččynie adbyłasia revalucyja i niemcy pačali pavoli pakidać terytoryju raniej zachoplenych ziemlaŭ, u tym liku Biełarusi, Estlandyi, Liflandyi, Kurlandyi, Litvy, a taksama vychodzić z Ukrainy. I R. Łaźko pakazvaje, što ŭ suviazi z revalucyjaj u Niamieččynie pačynajecca novy etap balšavickaj nacyjanalnaj palityki.
13 listapada ŭ pastanovie Usierasijskaha Centralnaha Vykanaŭčaha Kamiteta (UCVK), jakoju byŭ denansavany Bieraściejski traktat, zapisana: «Pracoŭnyja masy Rasii, Liflandyi, Estlandyi, Polščy, Litvy, Ukrainy, Finlandyi, Kryma i Kaŭkaza, vyzvalenyja hiermanskaj revalucyjaj…, zaklikany ciapier sami vyrašać svoj los». Praz čatyry abzacy u toj samaj pastanovie havorycca pra budučy mahutny sajuz narodaŭ Rasii, Polščy, Finlandyi, Ukrainy, Litvy, Prybałtyki (Łatvii dy Estonii), Kryma, Kaŭkaza, Hiermanii i Aŭstra-Vienhryi.
Jak bačym, u pieraliku krain, jakim pryznačałsia rola «pieršych źvionaŭ suśvietnaj savieckaj fiederacyi» (tut ja cytuju R. Łaźko), Biełaruś adsutničaje. Adsutničaje jana i ŭ viadomaj telehramie Lenina ad 29 listapada na imia hałoŭnakamandujučaha ŭzbrojenych siłaŭ RSFSR Jakima Vacecisa. Havorka ŭ joj pra Ukrainu, Litvu, Łatviju, Estlandyju.
Jak my viedajem (i heta dobra pakazvaje R. Łaźko), u kancy listapada 1918 h. balšaviki prystupili da stvareńnia savieckich uradaŭ Ukrainy, Estonii, Łatvii, Litvy.
Hetamu papiaredničała stvareńnie asobnych nacyjanalnych adździełaŭ u Čyrvonaj armii. Jany stvaralisia dziela taho, kab pazbavić, jak pisaŭ Lenin, «šavinistaŭ» nazvanych krain «razhladać ruch našych vojskaŭ jak akupacyju».
Čamu ž tady Biełarusi nie było ni ŭ pieraliku krain u dekrecie ad 13 listapada 1918 h., ni ŭ telehramie na imia Vacecisa? Čamu Lenin zabyŭ pra Biełaruś?
Isak Rejnhald — «baćka» Litbieła
10 śniežnia 1918 balšaviki pryjšli ŭ Miensk. 13-ha staršynia Mienskaha revalucyjnaha kamiteta Isak Rejnhald danosiŭ u Smalensk: tut raj na ziamli, jość i chleb, i bulba. U vyniku kantaktaŭ z kamunistami, jakija dziejničali na padniamieckaj terytoryi Biełarusi i ŭžo zvyklisia sa słovami «Biełaruskaja Respublika», u jaho naradziłasia ideja… Litoŭska-Biełaruskaj Respubliki. Ideju padtrymaŭ siabar Centralnaha Kamiteta RKP(b) Mikałaj Bucharyn, jaki ab toj pary znachodziŭsia ŭ Miensku. I 20 śniežnia Rejnhald adpraŭlaje adpaviednuju telehramu Śviardłovu. Prajektavany im Litbieł R. Łaźko razhladaje jak antytezu BNR.
Suprać idei Rejnhalda vystupili dziejačy Abłvykamzacha. Jany chacieli pakinuć Zachodniuju kamunu i pašyryć jaje na zachad i poŭnač, z uklučeńniem u jaje skład etničnaj Litvy. Samo saboj zrazumieła, heta nie mahło nie sparadzić kanflikt ź litoŭskimi kamunistami.
Što strymlivała Maskvu
Rejnhald adbiŭ telehramu Śviardłovu 20 śniežnia, a 21—23 śniežnia ŭ Maskvie adbyłasia kanfierencyja biełaruskich siekcyj RKP(b). Było abrana Centralnaje Biuro. Na čale jaho staŭ były staršynia Centralnaha Kamiteta Biełaruskaj Sacyjalistyčnaj Hramady Žyłunovič. U skład CB uvajšli byłyja siabry BSH Jazep Niaciecki i Čarviakoŭ. Kandydatam u siabry CB abrali byłoha staršyniu CK BSH Jazepa Dyłu.
Kanfierencyja skončyłasia 23 śniežnia — u toj samy dzień, kali UCVK pryznaŭ savieckija respubliki Bałtyi i Ukrainy, a ŭžo 24 śniežnia, jak pišuć niekatoryja, CK RKP(b) pryniaŭ rašeńnie ab utvareńni BSSR i KP(b)B.
Pratakoła pasiadžeńnia balšavickaha CK niama. Akademik Iłaryjon Ihnacienka ličyŭ, što admysłovaje rašeńnie ab utvareńni BSSR (a dakładniej SSRB — Sacyjalistyčnaj Savieckaj Respubliki Biełarusi) nie prymałasia, što SSRB stvarałasia na padstavie ahulnaha rašeńnia ab adździaleńni Savieckaj Rasii ad kapitalistyčnaha śvietu łancuhom savieckich respublik. I R. Łaźko pahadžajecca z hetaj dumkaj. Hetaja vysnova paćviardžajecca apublikavanymi materyjałami CB KP(b)B za studzień—luty 1919 h. SSRB razhladałasia jak respublika-bufier, piša R. Łaźko.
25 śniežnia a 13-j Stalin užo hutaryŭ ź biełaruskimi dziejačami ŭ Maskvie, a 15-j — sa staršynioju Abłvykamzacha Alaksandram Miaśnikovym. Da publikacyi Manifiestu Časovaha raboča-sialanskaha savieckaha ŭradu Biełarusi zastavałasia 7 dzion.
…Dyk čamu ž Lenin i balšaviki pačali stvarać SSRB paźniej za inšyja savieckija respubliki na zachadzie byłoj impieryi? U artykule «Pieršaja sproba stvareńnia Biełaruskaj Savieckaj Respubliki» R. Łaźko adznačaje, što ŭ balšavickaj partyi ŭ Biełarusi «kadry karennaha pachodžańnia amal całkam adsutničali». I jašče raz: stvarać savieckuju respubliku ŭ Biełarusi nie było z kim, bo nie było «nadziejnych, całkam «svaich», da taho ž upłyvovych i vopytnych ludziej, zdolnych nie tolki uspryniać ideju nacyjanalnaj savieckaj respubliki, ale i pahadzicca ź jaje padparadkavanym, taktyčnym charaktaram».
I cikavaje nazirańnie R. Łaźko: kali łatyšskija, litoŭskija i niekatoryja ŭkrainskija kamunisty z aściarohaj stavilisia da idei nacyjanalnych respublik, bo heta, maŭlaŭ, zapavolić ruch ich krain da kamunizmu, to dziejačy levaha kryła BSH na čale z Žyłunovičam, Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj rabočaj partyi, uznačalenaj A. Čarviakovym, i navat levyja esery, jakija pachodzili ź Biełarusi, «pryncypova stavilisia da idei Biełaruskaj savieckaj respubliki», bo razhladali jaje «jak srodak ahulnaha cyvilizacyjnaha ŭzdymu biełaruskaha naroda».
Nahadaju, što mienavita z byłych siabraŭ nazvanych palityčnych arhanizacyj paŭstali biełaruskija siekcyi RKP(b). Śviežaśpiečanyja kamunisty, staŭšy u kancy śniežnia 1918 h. suzasnavalnikami KP(b)B, składuć u joj asnovu nacyjanał-kamunistyčnaj płyni, jakaja niamała zrobić dziela taho, kab Biełaruś była biełaruskaj.
