30 paŭstancaŭ spačyvajuć u brackaj mahile kala vioski Małoje Olžava. U saviecki čas ich mahiłu amal całkam zrujnavali, a nadmahilny pomnik utapili ŭ bahnie. Praz 155 hadoŭ aktyvisty Lidčyny adnavili pamiatny kamień na mahile hierojaŭ, imiony jakich zastalisia nieviadomymi, piša «Biełsat».
Pamiž vioskami Małoje Olžava i Mochavičy praścirajucca kałhasnyja pali. Na adnym ź ich kala staroj razhalistaj dzički zdalok vidniejucca dva vialikija draŭlanyja kryžy. Heta mahiła 30-ci nieviadomych paŭstancaŭ 1863 hodu. Doŭhi čas pra mahiłu ničoha nie było viadoma. Na poli stajaŭ falvarak Ščytniki — majomaść Kanstancina Kašyca, jakoha za ŭdzieł u paŭstańni vysłali ŭ Sibir. Tolki ŭ 1925 hodzie polski asadnik, jakomu vydali hetuju ziamlu, vypadkova natrapiŭ na miesca pachavańnia i pieršym ustalavaŭ nadmahilny pomnik paŭstancam.
«Pra heta pisałasia ŭ polskaj presie 1930-ch hadoŭ. My hetyja artykuły znajšli. Tady tut ustalavali kamiani z nadpisami i draŭlany kryž. Što było na tych kamianiach, my ŭžo nie daviedajemsia. U časy savieckaj ułady ich prosta raściahnuli i ŭtapili ŭ bahnie niedaloka adsiul. Dastać ich siońnia prablematyčna. Na miescy falvarka ŭzarali pole, ale tym nie mienš na mahile zastaŭsia ŭsio ž taki adzin aŭtentyčny pomnik taho času z nadpisam pa-polsku «Hierojam 1863 hodu». Chto tut pachavany? Mahčyma, heta navahradskija paŭstancy, jakich Kašyc advioŭ za Nioman, kab adpačyć ad bajoŭ. Mahčyma, niedzie chavalisia paranienyja. Mahčyma, heta lidskija paŭstancy, jakija pryjšli siudy paśla razhromu Ludvika Narbuta. Bo ŭ nijakich krynicach boj u Ščytnikach ci kala Olžava nie zhadvajecca. Tamu na hetym kamieni napisana: «nieviadomym paŭstancam», — tłumačyć staršynia Lidskaha TBM Stanisłaŭ Sudnik.
Dahetul da pomnika niama darohi
27 lipienia 1995 hoda, u čarhovuju hadavinu abviaščeńnia Dekłaracyi niezaležnaści Biełarusi, miascovyja aktyvisty i siabry partyi BNF ustalavali na mahile paŭstancaŭ dva kryžy. Jak raspaviadaje Stanisłaŭ Sudnik, raniej tut jašče zachavaŭsia stary kryž, jaki potym spalili nieviadomyja. U minułym hodzie namahańniami aktyvistaŭ Lidskaha adździełu partyi BNF na miescy pachavańnia paŭstaŭ pomnik z nadpisam «Nieviadomym paŭstancam 1863 hodu». Kab upryhožyć pamiatny kamień i zrabić jaho bolš simvaličnym, da jaho prymacavali dźvie adlityja ź mietału kasy i viły. Pracu z nadpisam i hierbam paŭstańnia na pomniku vykanaŭ Maksim Runiec ź Biarozaŭki. Aktyvisty Tavarystva biełaruskaj movy, ruchu «Za Svabodu» i partyi BNF namahajucca taksama stvaryć miemaryjał u honar paŭstancaŭ.
«Ciapier u nas staić zadača, kab ułady pryznali hety pomnik i mahiłu miemaryjałam. Tady my mahli b zrabić siudy darohu, jakoj dahetul niama. Palavaja daroha tut była zaŭsiody, prosta kałhas jaje zaaraŭ. Ale pazicyja ŭładaŭ nie zrazumiełaja: jany to pahadžajucca, to naadvarot», — kaža Stanisłaŭ Sudnik.
«Paŭłoŭski Juzaf, hadoŭ 15, vysłany ŭ Sibir»
Na praviadzieńnie ŭračystaha adkryćcia pomnika, miascovyja ŭłady taksama pahadzilisia nie adrazu. Dazvoł vydali, ale tolki paśla niaspynnych skarhaŭ miascovych aktyvistaŭ. Na ŭšanavańnie mahiły pryjechali hramadskija aktyvisty, palityki i bardy z usioj Biełarusi. Ustalavany pomnik aśviacili śviatary Biełaruskaj aŭtakiefalnaj pravasłaŭnaj carkvy Leanid Akałovič i Vikiencij Kavalkoŭ.
Pierad malitvaj hramadskija aktyvisty začytali 424 viadomyja imiony sa śpisu paŭstancaŭ Lidskaha pavietu. U časie pieraliku imionaŭ kranaŭ nie tolki trahičny los paŭstancaŭ, ale i čaściakom małady ŭzrost zmaharoŭ za niezaležnaść.
«Baranoŭski Jan, z vakolicy Mižany, 18 hadoŭ, vysłany ŭ Sibir. Vianckievič Juzaf, 17 hadoŭ, z vakolicy Vianckievičy, vysłany ŭ Sibir. Paŭłoŭski Juzaf, hadoŭ 15, vysłany ŭ Sibir. Daleŭskaja Daminika, maci vaśmiarych paŭstancaŭ, pa zahadu Muraŭjova za drennaje vychavańnie dziaciej siadzieła kala darohi, pa jakoj kałony paŭstancaŭ hnali ŭ Sibir, sasłanaja ŭ Samaru», — hučali imiony padčas sustrečy.
«Vielmi simvalična, što padčas pieraliku hetych imionaŭ na poli pačaŭsia doždž. Nibyta nieba taksama płakała na losami hetych ludziej, — pramoviŭ u časie svajho vystupu staršynia partyi BNF Ryhor Kastusioŭ. — Dla mianie asabista, heta śviataja miaścina, jak mnohija inšyja źviazanyja z hierojami, jakija pralivali kroŭ, kab damahčysia niezaležnaści našaj krainy. I naš abaviazak siońnia niezaležnaść hetuju źbierahčy».
Staršynia partyi BNF Ryhor Kastusioŭ.
Na mierapryjemstva zavitała taksama lehiendarnaja biełaruskaja piensijanierka Nina Bahinskaja: «Adkryćcio pomnika Nieviadomym paŭstancam — heta adna z mahčymaściaŭ pakazać pucinskaj uładzie, što Biełaruś — nie Rasieja, što my — inšaja dziaržava i ŭ nas inšyja vajary, jakich jany źniščyli ŭ pazaminułym stahodździ. Akramia taho, heta hańba, što ŭ Miensku dahetul niama pomnika Kastusiu Kalinoŭskamu».
Na adkryćci pomnika vystupili biełaruskija bardy Andrej Mielnikaŭ, Źmicier Zacharevič, Taćciana Hrynievič-Matafonava i Siarhiej Čarniak.
Biełaruskija bardy zaśpiavali nad mahiłaj pieśni, pryśviečanyja paŭstancam.
