Siońnia mała chto viedaje, što kaliści na mohiłkach kala skryžavańnia šašy Minsk — Baranavičy z darohaj da Navahrudka stajała carkva. Chram adnosiŭsia da kolišniaj vioski Vialikaja Kaŭpienica. Ničym admietnym pomnik narodnaha dojlidstva kanca XVIII stahodździa nie vyznačaŭsia, a bližej da Alimpijskich hulniaŭ 1980 hoda ŭ Maskvie i ŭvohule zhareŭ. Ale toj pažar 40-hadovaj daŭnaści i da hetych dzion miascovyja žychary ličać zahadkavym i zusim nie vypadkovym. Piša intex-press.by.
«Da vajny kala carkvy ładzili festy, a ludzi źbiralisia z usich vakolic»
Carkva, jakaja znachodziłasia pamiž dźviuma Kaŭpienicami — Małoj i Vialikaj, — nie dažyła da svajho 200-hodździa niekalki hadoŭ. Chram, jaki pabudavali ŭ 1781 hodzie, zastaŭ jašče časy Rečy Paspalitaj, jaje apošnija hady i padzieły. Niahledziačy na toje, što pik baraćby z relihijaj u Savieckim Sajuzie byŭ projdzieny, i ŭ Vialikaj, i ŭ Małoj Kaŭpienicy dahetul ličać, što miascovyja ŭłady majuć niepasrednaje dačynieńnie da źniščeńnia chrama…
Śviata-Iaana-Pradciečanskaja carkva ŭzvodziłasia na srodki vilenskaha rymska-katalickaha duchavienstva. Kala chrama miełasia i zvanica. Siońnia, dziakujučy namahańniam zacikaŭlenych asobaŭ, viadomyja navat imiony śviataroŭ carkvy za peŭnyja pieryjady.
Pastupova kala carkvy pačali chavać ludziej, a dvoryk pry chramie pieratvaryŭsia ŭ ćvintar. Treba adznačyć, što ŭ kultavuju pabudovu ŭ Kaŭpienicy niaredka zavitvali i žychary Baranavič. Ab hetym śviedčyć protadyjakan Andrej Harbunoŭ u svajoj knizie «Historyja pravasłaŭnych chramaŭ horada Baranavičy». Jon spasyłajecca na zaklučeńnie kamisii pa spravie ab uviadzieńni Haradavoha pałažeńnia 1892 hoda, jakoje datujecca 1903 hodam. U pałažeńni adznačajecca, što ŭ Baranavičach nie było ni patrebnaha chrama, ni mohiłak, i paźniej niabožčykaŭ ź miastečka chavali ŭžo taksama tut.
U 1913 hodzie carkvu aśviacili ŭ honar rastva Iaana Pradciečy (ci Jana Chryściciela). U toj ža hod chram kapitalna adramantavali.
Carkva na niamieckaj paštoŭcy časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny.
Viadoma, što ŭ 60-ja hady minułaha stahodździa ŭ carkvie spynili nabaženstvy, a sam chram kančatkova zakryli. Miascovyja staražyły pamiatajuć i mohuć raspavieści pra tyja hady, kali carkva jašče funkcyjanavała.
Žycharka byłoj Vialikaj Kaŭpienicy i siońniašniaj Vialikakaŭpienickaj vulicy Jaŭhienija Lajko, jakoj zaraz 93 hady, pryhadvaje, jak kaliści kala carkvy ładzili festy:
— Zaŭsiody na śviata Jana Chryściciela kala carkvy źbirałasia šmat ludziej. Nie pamiataju dakładna kali, ale, zdajecca, heta ździajśniałasia 6 ci 7 lipienia. Było vielmi cikava, adbyvaŭsia handal. A na kirmaš ludzi źbiralisia z usich vakolic, z Baranavič taksama. U carkvie išli nabaženstvy. Dy i ŭvohule, prychod ža tut byŭ vialiki.
Carkva na niamieckim zdymku časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny.
U svaich uspaminach Jaŭhienija Albinaŭna ŭzhadvaje i zvanicu, što znachodziłasia kala carkvy:
— Na Jana Kupału ci Vialikdzień zvanili ceły dzień. Ale heta ŭsio adbyvałasia jašče da vajny. Šmat čaho ŭžo pazabyvałasia, choć pamiataju, jak paśla vajny z našaj carkvy niekatoryja ikony my adpraŭlali ŭ stałovicki chram. Hetym zajmalisia ja i supracoŭnica ZAHSa.
Jaŭhienija Albinaŭna kaža, što damoŭ, jakija zaraz stajać kala mohiłak, raniej nie było: «Ich budavali paźniej tam, dzie było carkoŭnaje pole».
Na miescy carkvy ciapier znachodziacca pachavańni. Fota: Siarhiej Sałankievič
U carkvie ładzili tancy i badziaŭsia kožny, chto chacieŭ
U apošnija hady svajho isnavańnia chram byŭ u zaniadbanym stanie. Ab hetym kaža i maja surazmoŭca Jaŭhienija Lajko. Nabaženstvaŭ nie było, carkva stajała zamknionaja, pakul niechta nie złamaŭ dźviery:
— Moładź u carkvie pačała ładzić viečaryny, tam adbyvalisia tancy i roznyja nieprystojnaści. Tak usio i išło, pakul carkva nie zhareła. Pažar pačaŭsia paśla abiedu, bližej da viečara. Z-za čaho — nichto dakładna nie viedaje. Spalili, dy i ŭsio. Nie puskali, nie dazvalali navat tušyć hetuju carkvu. Moža, bajalisia, što pojdzie dalej hareć. Milicyja nie źjechała, pakul usio nie dahareła i ludzi nie razyšlisia.
Carkva na niamieckaj paštoŭcy časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny.
Viktar Astroha, jaki žyvie taksama na Kaŭpienickaj vulicy, dobra pamiataje i samu carkvu, i toj samy dzień, kali jana zhareła. Kaža, što tady vučyŭsia ŭ škole. U jaho svajo mierkavańnie nakont pažaru:
— Zdajecca, byŭ 78-my ci 79-ty hod. Heta adbyłosia tady, kali źjaviŭsia zahad restaŭravać carkvu. I jana adrazu zhareła, a raniej nikomu nie była patrebnaja, stajała dy stajała sabie. Nijakaj słužby nie viałosia. Ale dźviery ž vyłamali, badzialisia ŭsie, chto chacieŭ. Pažar byŭ bačny zdalok. Za 15 mietraŭ ad chrama navat drevy zhareli. Pamiataju, što pažarnyja ničoha nie tušyli. My ž usie bačyli heta. Musić, tamu miascovyja i dumali, što carkvu spalili śpiecyjalna. Chto heta ŭčyniŭ? A chto jaho viedaje, va ŭłady treba pytać. Bo tady mierkavali, što heta mienavita ŭłada arhanizavała padpał. Lahčej spalić, čym restaŭravać.
Carkva na niamieckaj paštoŭcy časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny.
Čamu ž achoplenuju połymiem carkvu nichto nie tušyŭ?
Žychary Małoj Kaŭpienicy taksama pamiatajuć toj pažar. Ad mohiłak, dzie raniej stajała carkva, da vioski vielmi blizka — chram na horcy byŭ bačny z bolšaści padvorkaŭ.
Hanna Lichač, haspadynia adnoj ź siadzib, achvotna padzialiłasia svaimi ŭspaminami:
— Carkva, kaniečnie, była pryhožaja, staraja. Kazali, što adbudavali z dreva biez adzinaha ćvika. Pamiataju jaje ź dziacinstva, jak my tudy z babulaj chadzili. Potym, kali vučyłasia ŭ škole, taksama naviedvała, ale tady ŭžo byŭ inšy čas. Nas haniali, nastaŭniki dziažuryli na ŭvachodzie, kab uhledzieć, chto z vučniaŭ u carkvu chodzić. Mnie tady było hadoŭ dvanaccać. Idu z mamaj na ŭsianočnuju pierad Vialikadniem i bajusia. Kali nastaŭnik złović, to ŭsio: potym pačnuć pierad usimi ŭ škole vyhavorvać. Haniali, dy jašče jak!
U svajoj historyi Hanna Fiodaraŭna kranaje i pytańnie zaniadbanaści carkvy:
— Sama nie bačyła tancaŭ u carkvie, ale ab hetym ludzi kazali. Ja pracavała ŭ horadzie, pa viečarach išła dadomu, u viosku. Šlach zaŭsiody vioŭ kala carkvy, dyk prachodzić kala jaje było krychu strašna. Biazładździe tam, kaniečnie, było. Pamiataju, što zhareŭ chram prykładna pierad Alimpijadaj u Maskvie. Spalili jaho, tak i pišycie! U dzień pažaru ja była na pracy. Ale połymia bačyła z horada, bo carkva ž stajała na pahorku. Dumała, što ž tam takoje haryć. Pačała šukać miesca, kab dzie-niebudź padniacca vyšej, pahladzieć, a mnie adzin pracoŭny kaža: «Nie chvalujsia ty. Heta nie Kaŭpienica tvaja haryć, a carkva». Viedaju, što ahoń nichto nie tušyŭ. Havaryli, byccam nikoha nie puskali.
Vyhlad carkvy ŭ 1975 hodzie. Fota: 1871.by
Hanna Lichač dadaje:
— Raspaviadali, što adzin ź miascovych (nie pamiataju proźvišča) łamaŭ i zvaročvaŭ u carkvie štości, naśmiešliva kažučy: «Niachaj mianie Boh pakaraje». A praź niejki čas zabiŭsia, jedučy na matacykle. Čuła takoje, ale nie viedaju, praŭda ci nie.
Potym pačali chavać ludziej na miescy carkvy. A ciapier uvohule tam ničoha nie znajści, adny mahiły, padsumoŭvaje Hanna Fiodaraŭna.
Carkva na niamieckaj paštoŭcy časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny.
U pošukach cikavych faktaŭ, infarmacyi ab apošnich hadach kaŭpienickaj carkvy i tym dni, kali jana zhareła, daviałosia pahutaryć z šeraham miascovych žycharoŭ. Amal usie jany źviartali ŭvahu na adny i tyja ž momanty.
Pa-pieršaje, zaniadbany stan carkvy, vyłamanyja dźviery, tancy i nadpisy na ścienach. Pa-druhoje, kažuć pra niejki zahad ab restaŭracyi i raptoŭny pažar ŭ pieryjad 1978—1979 hadoŭ.
Treci admietny momant u tym, što carkvu padčas pažaru prosta ačapili i nie dazvalali tušyć połymia. Pažarnyja taksama biaździejničali. Nazyvajuć roznyja pryčyny: ad taho, što niemahčyma było padstupicca, da prostaha zahadu dać carkvie zhareć. Taksama miarkujuć, što padpał byŭ naŭmysny, ale heta ŭžo niemahčyma dakazać.
Carkva na niamieckim zdymku 1916 hoda. Fota: 1871.by
Dziakujučy padkazkam ludziej nam udałosia znajści adnaho važnaha śviedku toj historyi, jaki paviedamiŭ, mahčyma, klučavuju infarmacyju. Heta žycharka Małoj Kaŭpienicy, jakaja pracavała dyśpietčarkaj pažarnaj słužby ŭ Baranavičach. Daviedaŭšysia, ź jakoj metaj raspytvajuć ab tym pažary, paprasiła nie nazyvać jaje imia. Raspaviała jana nastupnaje:
— Dakładna hod, kali zdaryŭsia toj pažar, nie skažu, ale pamiataju, što heta było pierad Alimpijadaj. Žyła ŭ horadzie, u Małoj Kaŭpienicy žyli baćki. Ja jakraz pracavała ŭ toj dzień. Byŭ zvanok, maŭlaŭ, što ŭ Kaŭpienicy haryć carkva, i pažarnyja tudy pajechali. Kali našyja chłopcy viarnulisia z pažara, to tady ŭžo paviedamili: było ŭkazańnie — nie tušyć. Pažarnyja vyjechali, ale ŭsio było zroblena tak, kab nichto ahniu nie tušyŭ. Sami pažarnyja rabili vyhlad, što tušać. Carkvu treba było znosić abo restaŭravać. Uładam heta było ci pa jakoj-niebudź pryčynie niazručna, ci finansava niavyhadna.
Carkva zhareła — i ŭsio. Tak, razmovy išli, što jaje niechta padpaliŭ śpiecyjalna. Dakładna ja ničoha nie viedaju. Maja sprava była prostaja — adpravić raźlik na miesca zdareńnia.
Carkva na niamieckaj paštoŭcy časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny.
Zvon va ŭročyščy «Haj»
Siońnia možna razvažać kolki zaŭhodna ab tym, što i jak adbyvałasia sorak hadoŭ tamu. Ale ad Śviata-Iaana-Pradciečanskaj carkvy zastaŭsia tolki zvon, jaki staŭ adnym z elemientaŭ miemaryjalnaha kompleksu «Uročyšča «Haj». Heta na staronkach svajoj knihi adznačaje protadyjakan Andrej Harbunoŭ, spasyłajučysia na miascovych žycharoŭ. Heta ŭ razmovach paćviardžajuć niekatoryja našy surazmoŭcy. Ale cikava, što kompleks adkryli ŭ 1972-m, a carkva zhareła tolki 78-m ci 79-m hadach. Ci zvon byŭ źniaty ŭ chramie raniej, a potym trapiŭ na voka pry budaŭnictvie kompleksu, ci padziei pajšli pa niejkim inšym scenaryi, nieviadoma. U našaj historyi hetaje pytańnie taksama zastajecca biez adkazu.
Zvon na pomniku va ŭročyščy «Haj», mahčyma, pachodzić z kaŭpienickaj carkvy. Fota: Siarhiej Sałaniekievič
