Budaŭničyja raboty na terytoryi Halšanskaha zamku prypynili, častku pareštkaŭ pieravieźli ŭ Instytut historyi NAN dla antrapalahičnaj ekspertyzy. Taki vynik rozhałasu historyi z paškodžańniem 700-hadovych pachavańniaŭ, jakija tut byli jašče da budaŭnictva pałaca Sapiehaŭ, piša Radyjo Svaboda.
Svaboda raskazvała, što padčas dobraŭparadkavańnia na terytoryi Halšanskaha zamka na Ašmianščynie budaŭniki ŭskryli hruntovy mohilnik CHIII-XIV ctahodździa. Adno pachavańnie całkam źniščana, dva mocna paškodžanyja husieničnaj technikaj, acaleła tolki apošniaje. Pry hetym amal usia navakolnaja płošča ŭžo abo zasypanaja piaskom, abo zalitaja betonam. Litaralna z-pad kaŭša archieolahi Pavał Kieńko i Jaŭhien Ŭłasaviec vyciahvali kości dy biascennyja artefakty, jakim 700, a moža i 800 hadoŭ.
«Budaŭnictva z surjoznym parušeńniem zakanadaŭstva»
Jak mahła zdarycca takaja sytuacyja? Nadzvyčajnaje zdareńnie kamentuje namieśnik dyrektara pa navukovaj pracy Instytutu historyi Nacyjanalnaj akademii navuk Vadzim Łakiza.
— Vadzim Leanidavič, dyk ci isnuje archiealahičny kantrol za tym, što adbyvajecca na terytoryi Halšanskim zamku?
— Jak takoha archiealahičnaha kantrolu nie było — naturalna, da taho momantu, pakul nie było zafiksavana rujnavańnie mahiłaŭ. Heta značyć, zajaŭki na ažyćciaŭleńnie archiealahičnych daśledavańniaŭ, jak taho patrabuje zakanadaŭstva, Instytut historyi nie atrymlivaŭ. U kancy minułaha tydnia ja pra heta daviedaŭsia ad našaha archieolaha Paŭła Kieńki, jaki ŭ piatnicu i subotu tam byŭ. Jon maje admysłovy dazvoł na praviadzieńnie daśledavańniaŭ na Halšanskim archiealahičnym kompleksie. U svaju čarhu, jaho prainfarmavaŭ naš były supracoŭnik Jaŭhien Ułasaviec, jaki ŭ minułym miesiacy zvolniŭsia z ustanovy z ułasnaha žadańnia.
Usie najaŭnyja źviestki ja davioŭ da Ašmianskaha rajvykankamu, padniaŭšy pytańnie, čamu tak ažyćciaŭlajucca raboty. Daviedziena infarmacyja i da Ministerstva kultury: upraŭleńnie historyka-kulturnaj spadčyny pavinna prymać rašeńnie ŭžo na toj padstavie, što zamak u Halšanach — heta historyka-kulturnaja kaštoŭnaść.
— Inšymi słovami, asabista vy parušeńni bačycie biassprečnyja?
— Toje, što tam robicca, adbyvajecca z surjoznym parušeńniem nacyjanalnaha zakanadaŭstva. Ja razmaŭlaŭ z pradstaŭnikom padradnaj arhanizacyi, jakaja pravodzić tam raboty, pra nieabchodnaść spynić lubyja ziemlanyja i budaŭničyja raboty da zaviaršeńnia archiealahičnych daśledavańniaŭ dziela zachavańnia historyka-kulturnaj spadčyny.
Tam akazałasia terytoryja hruntovaha mohilnika CHIII—CHIV stahodździaŭ. Zhadki pra heta jość u archiealahičnych pracach XIX stahodździa, nie było tolki viadoma kankretnaje miesca. I kab dla raspracoŭki i ažyćciaŭleńnia zachadaŭ u achovie archiealahičnaj spadčyny źviarnulisia ŭ Instytut historyi raniej, biezumoŭna, da takoj nadzvyčajnaj sytuacyi nie dajšło b.
«Musiać reahavać kampetentnyja orhany»
— Ci prypynienyja tam ziemlanyja raboty? Jakaja apošniaja infarmacyja?
— Ziemlanyja raboty nie pravodziacca niekalki dzion, ale, na žal, užo parušany značny vierchni płast. Pavał Kieńko i Jaŭhien Ŭłasaviec zrabili toje, što mahčyma: začyščana niekalki pachavańniaŭ, sabrany archiealahičny materyjał, unikalnyja artefakty. Zahadčyk adździełu archiealohii Andrej Vajciachovič padrychtavaŭ słužbovuju zapisku, praciahnuli kamandziroŭku, Pavał praciahvaje pracu. Była papiaredniaja damoŭlenaść z Ašmianskim rajvykankamam, što ŭpraŭleńnie kapitalnaha budaŭnictva dašle list na zaklučeńnie damovy na ažyćciaŭleńnie ratavalnych archiealahičnych daśledavańniaŭ u zonie praviadzieńnia ziemlanych budaŭničych rabot.
Biezumoŭna, jość pytańni. Najpierš treba raźbiracca ŭ kaardynacyi arhanizacyj, jakija adkazvajuć za achovu historyka-kulturnaj spadčyny. Heta tyčycca nia tolki dziaržaŭnych instytucyj, a i hramadzkich arhanizacyj, kankretnych ludziej, u čyju kampetencyju heta ŭvachodzić. Dobra, što aktyŭna padklučyłasia hramadztva, ale musiać reahavać na sytuacyju i kampetentnyja orhany.
— Što zaminaje rabić tak, jak heta robicca ŭ cyvilizavanym śviecie?
— U nas narmalnaje zakanadaŭstva, dzie dakładna prapisana, što pavinna rabicca na abjektach historyka-kulturnaj spadčyny padčas ziemlanych, budaŭničych, melijaracyjnych dy inšych rabot. Jość kodeks «Ab kultury», šerah narmatyŭna-pravavych aktaŭ. Narešcie, zakanadaŭstva ab administracyjnych pracedurach (punkt 3.15-1, padpastanova 156), dzie abhavorvajecca vydača zaklučeńnia Instytutam historyi pra najaŭnaść ci adsutnaść archiealahičnych abjektaŭ na kankretnaj terytoryi. Lubym padobnym rabotam pavinna papiaredničać archiealahičnaja ekspertyza. A ŭ dačynieńni Halšanskaha zamka i navakolnaj terytoryi tym bolš.
I mianie ździŭlaje, čamu arhanizacyja IKAMOS, jakaja ŭdzielničaje ŭ restaŭracyjnych rabotach i viedaje, jak ŭsio pavinna rabicca, dapuskaje ihnaravańnie zakanadaŭčych normaŭ. Nie zaŭsiody vinavataja dziaržava. Za ŭsim stajać asoby: chtości nie ŭzhadniaje, chtości nie padpisvaje, a chtości kapaje i raskidvaje kostki. Jak z hetym zmahacca i jak vylečyć takoje hramadztva — receptaŭ pakul niama. Ale ŭ dačynieńni Halšanaŭ prykra ŭdvaja. Z adnaho boku, chočacca zrabić dobraŭparadkavańnie, a z druhoha, kali paŭsiul valajucca pareštki, heta niapravilna. Niechta skaža, što niama nadmahillaŭ, ničoha nia viedajem. Ale ž časam i na mohiłkach analahičnaje adbyvajecca, a ŭsim, prabačcie, «pa barabanu».
«Možam tolki ŭździejničać na zakazčykaŭ»
— Instytut historyi moža niešta inicyjavać preventyŭna, adčuvajučy, što sprava ryzykuje zavieršycca katastrofaj?
— Jak tolki pastupiła infarmacyja, my adreahavali. Sprava ŭ tym, što ŭ nas nia tak šmat archieolahaŭ. Kali pahladzieć na kolkaść ratavalnych daśledavańniaŭ, i tak pracujem na znos. Vielizarnaja kolkaść rabot, jakija nie spyniajucca navat zimoj — mnie i samomu davodziłasia atrymlivać dazvoły. Vydzialajucca srodki na rekanstrukcyju mastoŭ, na padrychtoŭku miescaŭ pad dni piśmienstva ci «Dažynki». Archieolahi ŭvieś čas u poli.
Robim manitorynh, sprabujem uździejničać na zakazčykaŭ, kantaktujem ź ludźmi, jakim nieabyjakavaja naša spadčyna — adrazu reahujem na ich syhnały. Tak atrymałasia i z Halšanami. Bo cicha-spakojna ŭkačali b pad asfalt, zrabili b «cacku» na kaściach. Bačyš hetyja fatazdymki — i ahortvaje rospač. Nie pavinna tak być. Tamu čakajem adkazu z Ašmianaŭ, čamu vyviernuli staradaŭni mohilnik.
Što da Instytutu historyi… My dziaržaŭnaja navukovaja arhanizacyja. Robim toje, što ŭ našych siłach i ŭ ramkach zakanadaŭstva. Kali da nas źviartajucca, na padstavie zaklučeńniaŭ pravodzim ratavalnyja daśledavańni, raskopki, nahlad. Darečy, ciapier voś u Połacku razhortvajecca dziŭnaja sytuacyja. Tak, u nas mohuć być asabistyja mierkavańni ab kožnym abjekcie, ale zadača — pravieści achoŭnyja zachady ŭ ramkach zakanadaŭstva
— Vadzim Leanidavič, jaki los čakaje znojdzienyja pareštki?
— Štości budzie pierazachavana, štości pakinuta ŭ instytucie. Damovilisia z Paŭłam Kieńkam častku frahmentaŭ dastavić u Miensk, dzie antrapolahi abmierajuć, apišuć, praviaduć nieabchodnyja daśledavańni. Heta vielmi važny navukovy materyjał, niahledziačy navat na toje, jak jon atrymany. Plus śviedčańnie taho, što tam vialiki hruntovy mohilnik, nia tolki znojdzienyja pachavańni.
Plus sami pa sabie ŭnikalnyja artefakty — pradmiety, pachavanyja razam z pamierłymi ŭ CHIII—CHIV stahodździach. Tamu dobra, što ŭdałosia ŭ apošni momant vyratavać, choć vinavatym i treba vystavić rachunak za razbureńnie archiealahičnaj i historyka-kulturnaj spadčyny. A to niekatoryja asoby majuć zanadta vialiki kart-blanš…
Zaraz u Halšanach musić ažyćciaŭlacca nia tolki archiealahičny nahlad, a i paŭnavartasnyja ratavalnyja raskopki. Rajvykankam, zakazčyk, padradnaja arhanizacyja pavinny zabiaśpiečyć pracoŭnaj siłaj, a archieolahi — atrymajuć adrasny dazvoł na abjekt. Choć, paŭtarusia, dazvoł u Paŭła Kieńki, jaki zajmajecca hetym peryjadam i terytoryjaj, užo jość
