Siarod zaprošanych na Suśvietny ekanamičny forum u Davosie byŭ viadomy historyk Juval Noj Charary. Jon havaryŭ pra piać hałoŭnych prablem čałaviectva ŭ nastupnym dziesiacihodździ, a taksama pra mahčymyja razumnyja adkazy na hetyja vykliki.
Voś poŭnaja viersija vystupu Juvala Noja Charary na Suśvietnym ekanamičnym forumie ŭ Davosie.
U trecim dziesiacihodździ XXI stahodździa čałaviectva sutyknułasia z takim mnostvam prablem i pytańniaŭ, što ciapier na ich składana sfakusavacca. Ja chaču źviarnuć uvahu na prablemy, jakija pahražajuć vyžyvańniu našaha vidu. Heta jadziernaja vajna, ekałahičny kałaps i technałahičny praryŭ. Jadziernaja vajna i ekałahičny kałaps — užo znajomyja nam pahrozy, tamu dazvolcie rastłumačyć, u čym zaklučajecca mienš viadomaja nam pahroza technałahičnaha praryvu. My stolki čujem pra karyść technałohij budučyni, i heta, viadoma, tak, ale jany taksama mohuć razbałansavać čałaviečaje hramadstva i źmianić sam sens čałaviečaha žyćcia roznymi sposabami — ad stvareńnia suśvietnaha bieskarysnaha kłasa da ŭźniknieńnia kałanijalizmu danych i ličbavaj dyktatury.
1. Bieskarysny kłas
Spačatku my možam sutyknucca z ŭzrušeńniami na sacyjalnym i ekanamičnym uzroŭniach. Aŭtamatyzacyja chutka źniščyć miljony pracoŭnych miescaŭ, i choć novyja pracoŭnyja miescy, biezumoŭna, buduć stvoranyja, nieviadoma, ci zmohuć ludzi nabyć nieabchodnyja viedy i navyki svoječasova.
Naprykład, vy 50-hadovy kiroŭca hruzavika, jaki straciŭ pracu z-za sistemy bieśpiłotnaha kiravańnia. Jość varyjanty novaj pracy: stvarać prahramnaje zabieśpiačeńnie, naprykład, abo vučyć inžynieraŭ jozie. Ale jak 50-hadovy kiroŭca hruzavika stvoryć siabie nanova ŭ jakaści raspracoŭščyka softu abo nastaŭnika johi? I ludziam spatrebicca rabić heta nie adnarazova, a znoŭ i znoŭ na praciahu ŭsiaho žyćcia, pakolki aŭtamatyzavanaja revalucyja — heta nie razavaja padzieja, paśla jakoj rynak pracy ŭlažacca i vierniecca da bałansu.
Chutčej za ŭsio, nas čakaje kaskad ŭsio bolšych źmienaŭ, kali ŭličyć, što štučny intelekt jašče i blizka nie raskryŭ svoj patencyjał. Pracoŭnyja miescy buduć źnikać — źjaviacca novyja, ale zatym i hetaja praca źmienicca i źniknie.
Kali raniej ludzi zmahalisia z ekspłuatacyjaj, to ŭ XXI stahodździ buduć pa-sapraŭdnamu zmahacca ź niepatrebnaściu. I značna horš być niepatrebnym, čym ekspłuatavanym. Pieramožanyja ŭ hetaj baraćbie papoŭniać šerahi bieskarysnaha kłasa.
Hetyja ludzi buduć bieskarysnyja, viadoma, nie ŭ vačach siamji i siabroŭ, a z punktu hledžańnia ekanamičnaj i palityčnaj sistemy. Bieskarysny kłas budzie adździeleny ŭzrastajučaj prorvaj ad usio bolš mahutnaj elity.
2. Niaroŭnaść i kałonii danych
Revalucyja štučnaha intelektu (ŠI) moža stać pryčynaj biesprecedentnaj niaroŭnaści nie tolki pamiž kłasami, ale i pamiž krainami. U XIX stahodździ niekalki krain, takija jak Vialikabrytanija i Japonija, industryjalizavalisia pieršymi, što dazvoliła im zavajoŭvać i ekspłuatavać inšyja krainy. Kali my budziem nieaściarožnyja, heta ž čakaje nas u XXI stahodździ dziakujučy ŠI.
Čałaviectva ŭžo pasiarod honki ŭzbrajeńniaŭ u vobłaści ŠI, u jakoj zajmajuć viadučyja pazicyi ZŠA i Kitaj, a bolšaść krain placiecca daloka zzadu.
Kali my nie zrobim zachody, kab raźmierkavać karyść i mahutnaść ŠI pamiž nami, jon, chutčej za ŭsio, pryniasie šalonaje bahaćcie niekalkim technałahičnym centram, u toj čas jak inšyja krainy zbankrutujucca i pieratvoracca ŭ ekspłuatavanyja kałonii danych.
Razmova nie pra scenar, jaki syšoŭ sa staronak navukovaj fantastyki, dzie robaty buntujuć suprać ludziej. Razmova idzie pra značna bolš prymityŭny ŠI, jakoha ŭsio ž dastatkova, kab parušyć suśvietnuju raŭnavahu.
Prosta padumajcie, što adbudziecca z ekanomikaj krain, jakija raźvivajucca, kali ŭ Kalifornii tańniej budzie vyrablać tkaniny abo aŭtamabili, čym u Mieksicy. I što adbudziecca z palitykaj vašaj krainy, kali praz 20 hadoŭ niechta ŭ San-Francyska ci Piekinie budzie viedać ab usioj miedycynskaj i asabistaj historyi kožnaha palityka, sudździ i žurnalista, uklučajučy ŭsie luboŭnyja pryhody, psichałahičnyja słabaści i karupcyjnyja dziejańni. Ci zastajecca takaja kraina niezaležnaj albo jana pieratvorycca ŭ kałoniju danych? Kali ŭ vas dosyć danych, vam užo nie treba adpraŭlać kudyści sałdat, kab kantralavać krainu.
3. Ličbavaja dyktatura
Nastupnaja pahroza, ź jakoj my možam sutyknucca, — heta roskvit ličbavych dyktatur, jakija niastomna buduć sačyć za kožnym. Hetaja pahroza moža być vykładzienaja ŭ vyhladzie prostaj formuły, na moj pohlad, jakaja vyznačaje žyćcio ŭ XXI stahodździ: B*V*D = MCHČ. U joj «B» aznačaje bijałahičnyja viedy, «V» — vyličalnuju mahutnaść, «D» — danyja. Vynikam množańnia budzie «MCHČ» — mahčymaść chaknuć čałaviectva.
Kali ŭ vas dastatkova viedaŭ pa bijałohii, vyličalnaj mahutnaści i danych, vy zmožacie chaknuć majo cieła, mozh i ŭsio majo žyćcio, vy budziecie viedać mianie navat lepš, čym ja viedaju siabie. Vy zmožacie viedać moj typ asoby, maje palityčnyja pohlady, seksualnyja pieravahi, słabaści majoj psichiki, najhłybiejšyja strachi i nadziei.
Sistema, jakaja razumieje nas bolš, čym my sami, zmoža pradbačyć našy pačućci, rašeńni i prymać rašeńni biez nas. Mnostva tyranaŭ i ŭradaŭ minułaha maryli pra heta, ale im nie chapała vyšejzhadanych viedaŭ, mahutnaściaŭ i danych, kab chaknuć miljony ludziej. Heta było nie pad siłu ni Hiestapa, ni KDB. Ale chutka niekatoryja karparacyi i ŭrady zmohuć sistematyčna chakać čałaviectva.
Para pryzvyčaicca da dumki, što bolš my nie zahadkavyja dušy, a žyvioły, jakich možna chaknuć. Umieńnie chakać ludziej, viadoma, moža być vykarystana na karyść, naprykład, u achovie zdaroŭja. Ale kali hetaja siła patrapić u ruki Stalina XXI stahodździa — a ŭ śviecie dastatkova tych, chto choča prymieryć hetuju rolu, — vynikam stanie najhoršy tatalitarny režym u historyi čałaviectva.
Tolki ŭjavicie sabie Paŭnočnuju Kareju praz 20 hadoŭ, u jakoj usie buduć vymušanyja nasić bijamietryčny branzalet, jaki pastajanna sočyć za ciskam, pulsam, mazhavoj dziejnaściu. Kali, słuchajučy vystup vialikaha lidara, vy złujaciesia, ale pry hetym ŭśmichajeciesia i plaskajecie ŭ ładki — ułada budzie viedać pra heta i moža adpravić vas u padabienstva HUŁAHa ŭžo na nastupnuju ranicu.
Kali takija režymy tatalnaha sačeńnia buduć isnavać, nie dumajcie, što niechta zastaniecca ŭ biaśpiecy. Ułada SSSR u stalinski pieryjad sačyła za kamunistyčnaj elitaj bolš, čym za kim-niebudź. Budučyja režymy tatalnaha kantrolu buduć padobnyja: čym vyšejšaje vaša stanovišča ŭ ijerarchii, tym bolš za vami sočać. Ci vy chočacie, kab vaš hiendyrektar ci prezident viedali, što vy na samaj spravie dumajecie pra ich? Tamu ŭsio čałaviectva, uklučajučy elitu, zacikaŭlenaje ŭ praduchileńni ŭźniknieńnia takich ličbavych dyktatur.
Navat kali nam udasca praduchilić uźniknieńnie ličbavych dyktatur, mahčymaść chaknuć ludziej moža źmianić samo paniaćcie čałaviečaj svabody. Čym bolš my spadziajomsia na ŠI ŭ pryniaćci rašeńniaŭ, tym bolš ułada ssoŭvajecca da ałharytmaŭ.
Heta adbyvajecca ŭžo zaraz: siońnia miljardy daviedajucca pra naviny z Facebook, vierać u sapraŭdnaść infarmacyi, jakuju prynios ałharytm Google. Ciapier Netflix vyrašaje, što vy pahledzicie, a ałharytmy Amazon i Alibaba/Aliexpress — što kupicie. U niedalokaj budučyni padobnyja ałharytmy zmohuć vybrać za vas pracu abo partniora, padkazać, ci daduć vam kredyt i ci padymie centralny bank pracentnuju staŭku. I kali vy spytajecie, čamu vam nie dali kredyt ci čamu bank nie padniaŭ pracentnuju staŭku, adkaz budzie adzin i toj ža: «Kampjutar skazaŭ nie». Bo abmiežavanamu čałaviečamu mozhu nie chapaje viedaŭ, vyličalnaj mahutnaści i danych, ludzi prosta nie zmohuć zrazumieć rašeńnia kampjutara.
Tamu navat, zdavałasia b, u svabodnych krainach ludzi straciać kantrol nad ułasnymi žyćciami i pierastanuć razumieć dziaržaŭnuju palityku. Navat siońnia finansavuju sistemu razumieje kala 1% ludziej. Praź niekalki dziesiacihodździaŭ hety pracent budzie raŭniacca nulu.
4. Fiłasofski kryzis
My, ludzi, zvykli dumać pra žyćcio jak pra dramu pryniaćcia rašeńniaŭ. U što pieratvorycca značeńnie čałaviečaha žyćcia, kali bolšaść rašeńniaŭ buduć prymać ałharytmy. U nas navat niama fiłasofskich madelaŭ dla razumieńnia takoha isnavańnia!
Zvyčajnaja sprečka pamiž fiłosafami i palitykami raniej vyhladała tak: fiłosafy dzielacca mnostvam fantastyčnych idej, a palityki ŭ adkaz ciarpliva tłumačać, što dla taho, kab ažyćciavić hetyja idei ŭ žyćcio, im nie chapaje srodkaŭ. Ciapier my apynulisia ŭ supraćlehłaj situacyi, my na parozie fiłasofskaha bankructva. Revalucyi-bliźniaty — infa- i bijatechnałohij — padaryli palitykam i biznesmienam mahčymaść stvaryć piekła ci raj, a fiłosafam ciažka kanceptualizavać toje, jak novy raj abo piekła budzie vyhladać, i heta vielmi niebiaśpiečnaja situacyja.
Kali nam nie ŭdasca asensavać ideju novaha raju svoječasova, nas lohka zmohuć uvieści ŭ zman naiŭnymi ŭtopijami. A kali nie atrymajecca kanceptualizavać novaje piekła, my možam apynucca zamknutyja ŭ im biez usialakaj mahčymaści vyjści.
5. Razumnaja zaduma
U budučyja dziesiacihodździ technałohii mohuć nie tolki źmianić ekanomiku, palityku i fiłasofiju, ale i bijałohiju. ŠI i bijatechnałohii daduć nam bohapadobnyja mahčymaści, my navat zmožam stvarać absalutna novyja formy žyćcia. Paśla 4 młrd hadoŭ farmiravańnia arhaničnaha žyćcia šlacham naturalnaha adboru my apynulisia na parozie novaj ery, u jakoj niearhaničnaje žyćcio sfarmiravanaje razumnaj zadumaj. Naša razumnaja zaduma stanie novaj ruchajučaj siłaj evalucyi.
Tamu karystajučysia novymi bohapadobnymi siłami budavańnia, my možam zrabić pamyłki suśvietnaha ŭzroŭniu. Mahčyma, ŭrady i karparacyi buduć vykarystoŭvać technałohii dla ŭzmacnieńnia nieabchodnych im čałaviečych navykaŭ, takich jak rozum i dyscyplina, u toj ža čas hrebujučy takimi inšymi čałaviečymi navykami, jak spačuvańnie, mastackaja adčuvalnaść i duchoŭnaść. Vynikam moža stać rasa vielmi razumnych i vielmi dyscyplinavanych ludziej, jakim pry hetym budzie nie chapać spahady, umieńnia stvarać i duchoŭnaj hłybini.
Viadoma, heta nie praroctva, a prosta toje, što moža adbycca. Vykarystańnie technałohij ni ŭ jakim razie nie nakanavanaje. U XX stahodździ ludzi vykarystoŭvali technałohii industryjalnaj revalucyi, kab pabudavać vielmi roznyja hramadstvy: fašysckuju dyktaturu, kamunistyčny režym, libieralnuju demakratyju — toje ž samaje adbudziecca ŭ XXI stahodździ. ŠI i bijatechnałohii, biezumoŭna, źmieniać śviet, ale my možam vykarystoŭvać ich, kab stvarać vielmi roznyja hramadstvy.
Suśvietnaje supracoŭnictva
Kali vy baiciesia čaho-niebudź z taho, pra što ja raspavioŭ, vy možacie niešta zrabić, ale dla čahości pa-sapraŭdnamu efiektyŭnaha nam treba suśvietnaje supracoŭnictva.
Usie try ekzistencyjalnyja prablemy, ź jakimi my sutyknulisia, — heta suśvietnyja prablemy, jakija patrabujuć suśvietnaha rašeńnia. Kali luby lidar kaža: «Maja kraina pierš za ŭsio», — my pavinny nahadvać hetamu lidaru, što kraina nie zmoža samastojna praduchilić jadziernuju vajnu ci spynić ekałahičny kałaps. I niama krainy, jakaja moža rehulavać dziejnaść ŠI i bijainžynieryi samastojna. Lubaja kraina moža skazać: «Hej, my nie chočam raspracoŭvać robataŭ-zabojcaŭ abo zajmacca hiennaj inžynieryjaj niemaŭlataŭ, my dobryja! Ale nie našy vorahi, im nielha daviarać, mahčyma, jany buduć heta rabić, tamu my zrobim heta pieršymi». Kali my dazvolim takoj honcy ŭzbrajeńniaŭ iści ŭ halinach nakštałt ŠI i bijainžynieryi, užo nie važna, chto ŭ joj pieramoža, tamu što prajhraje čałaviectva.
Na žal, jakraz tady, kali suśvietnaje supracoŭnictva patrebna bolš, čym kali-niebudź, niekatoryja z samych mahutnych krain i suśvietnych lidaraŭ zaraz śpiecyjalna hetamu procidziejničajuć. Lidary nakštałt prezidenta ZŠA Donalda Trampa kažuć nam, što pamiž nacyjanalizmam i hłabalizmam jość nieadjemnaja supiarečnaść, tamu treba vybrać nacyjanalizm, ale heta niebiaśpiečnaja pamyłka! Niama nijakaj supiarečnaści pamiž nacyjanalizmam i hłabalizmam, tamu što nacyjanalizm — heta nie pra toje, kab nienavidzieć zamiežnikaŭ. Nacyjanalizm — heta pra luboŭ da svaich suhramadzian, i ŭ XXI stahodździ, kab abaranić biaśpieku svaich suhramadzian, nieabchodna supracoŭničać z zamiežnikami.
Dobry nacyjanalist XXI stahodździa pavinien być i hłabalistam. Hłabalizm — heta nie stvareńnie hłabalnaha ŭrada, admova ad usich narodnych tradycyj abo adkryćcio miežaŭ dla biaskoncych mihrantaŭ. Hłabalizm — heta padparadkavańnie niekatorym hłabalnym praviłam. Praviłam, jakija nie admaŭlajuć unikalnaść kožnaha naroda, a tolki rehulujuć adnosiny pamiž imi.
I dobraja madel — heta čempijanat śvietu pa futbole. Heta spabornictva pamiž krainami, padčas jakoha ludzi zaŭziejuć za svaju nacyjanalnuju kamandu, ale ŭ toj ža čas heta i nadzvyčajny prykład suśvietnaj harmonii. Francyja nie moža hulać u matčy z Charvatyjaj, kali hetyja krainy nie pahodziacca z adnymi i tymi ž praviłami hulni. Heta hłabalizm u dziejańni, kali vam padabajecca čempijanat śvietu pa futbole, vy ŭžo hłabalist.
Spadziajusia, što krainy mohuć pryjści da ahulnych praviłaŭ nie tolki ŭ futbole, ale i ŭ tym, jak praduchilić ekałahičny kałaps, urehulavać niebiaśpiečnyja technałohii i pamienšyć suśvietnuju niaroŭnaść. Važna pierakanacca ŭ tym, što ŠI prynosić karyść rabotnikam tekstylnaj pramysłovaści ŭ Mieksicy, a nie tolki amierykanskim raspracoŭščykam prahramnaha zabieśpiačeńnia. Viadoma, heta značna składaniej, čym futboł, ale zusim nie niemahčyma, tamu što niemahčymaha my ŭžo dasiahnuli. My ŭžo vybralisia ź niebiaśpiečnych džunhlaŭ, u jakich žyli ŭsiu našu historyju.
Zakon «džunhlaŭ»
Tysiačy hadoŭ ludzi žyli pa zakonie «džunhlaŭ», znachodziačysia ŭ stanie paŭsiudnaj vajny. Zakon «džunhlaŭ» abviaščaŭ, što isnuje vialikaja imaviernaść taho, što pamiž dźviuma lubymi susiednimi krainami ŭ nastupnym hodzie pačniecca vajna. Mir aznačaŭ tolki časovuju adsutnaść vajny. Kali mir byŭ, naprykład, pamiž Afinami i Spartaj abo Francyjaj i Hiermanijaj — heta značyła, što zaraz jany nie vajujuć, ale ŭ nastupnym hodzie mohuć pačać.
Tysiačy hadoŭ ludzi dumali, što heta niepaźbiežna, ale za apošnija niekalki dziesiacihodździaŭ čałaviectva zmahło zrabić niemahčymaje — parušyć zakon i źbiehčy z «džunhlaŭ». My stvaryli libieralny suśvietny paradak, zasnavany na praviłach, jaki, niahledziačy na mnostva niedachopaŭ, dazvoliŭ uvajści ŭ samuju kvitniejučuju i mirnuju epochu ŭ čałaviečaj historyi. Źmianiłasia samo razumieńnie słova «mir», zaraz heta nie časovaja adsutnaść vajny, a jaje małavierahodnaść.
Ciapier u śviecie jość mnostva krain, jakija amal niemahčyma ŭjavić vajujučymi adna suprać adnoj u nastupnym hodzie. Naprykład, Francyja i Niamieččyna. U niekatorych abłaściach śvietu, viadoma, idzie vajna, ale heta nie pavinna skažać suśvietnuju karcinu. Zaraz u čas bajavych dziejańniaŭ hinie mienš, čym ad suicydu, a porach ujaŭlaje mienšuju niebiaśpieku, čym cukar. Bolšaść krain, ź niekatorymi vyklučeńniami, naprykład Rasiejaj, navat nie marać pra zavajovu i anieksii susiedziaŭ, tamu bolšaść krain moža dazvolić sabie marnavać tolki 2% VUP na abaronu i nakiroŭvać značna bolšuju častku na adukacyju i achovu zdaroŭja.
Heta nie «džunhli». Na žal, my nastolki zvykli da hetaj cudoŭnaj sytuacyi, što prymajem jaje jak naležnaje, a značyć my stali nadzvyčaj biesturbotnymi. Zamiest taho, kab rabić usio, što ŭ našych siłach, kab uzmacnić krochki suśvietny paradak, krainy hrebujuć im i navat śpiecyjalna jamu procidziejničajuć.
Suśvietny paradak ciapier padobny da doma, u jakim usie žyvuć, ale nichto jaho nie ramantuje. Jon moža pratrymacca jašče niekalki hadoŭ, ale kali my praciahniem u tym ža duchu, jon zrujnujecca i my vierniemsia ŭ «džunhli».
My zabylisia, što heta takoje, ale paviercie mnie jak historyku, vy nie chočacie viartacca tudy. Tam značna horš, čym vy dumajecie. Tak, naš vid evalucyjanavaŭ u hetych «džunhlach» — i navat kvitnieŭ tysiačy hadoŭ, ale, viarnuŭšysia tudy z novymi technałohijami XXI stahodździa, my, chutčej za ŭsio, źniščym siabie. Viadoma, navat kali my źnikniem, heta nie stanie kancom śvietu. Niešta nas pieražyvie, naprykład pacuki, jakija ŭ svoj čas zmohuć adnavić cyvilizacyju. Moža, pacuki tady zmohuć navučycca na našych pamyłkach, ale ja bolš uskładaju nadziei na suśvietnych lidaraŭ, a nie na pacukoŭ.
