Hierb «Pahonia» — vajar z uźniatym miačom na biełym kani ŭ čyrvonym poli — viadomy ŭ Biełarusi z hłybokaj staražytnaści.
U jakaści dziaržaŭnaha hierba Kniastva Litoŭskaha, staražytnaj biełaruskaj dziaržavy, jaje pačaŭ vykarystoŭvać vialiki kniaź Vicień u kancy XIII stahodździa.
«Vicień nača kniažyci nad Litvoju izmyśli sabie hierb i ŭsiamu kniastvu Litoŭskamu piačać: rycer zbrojny na kanie ź miačem, ježe nynie naryčut Pahonia», — piša Hustynaŭski letapis.
Čamu «Pahonia»? Tak nazyvaŭsia vysakarodny zvyčaj, pašyrany ŭ našych ziemlach.
Piačatka Vitaŭta Vialikaha, 1385 hod.
Piačatka kniazioŭ Kobrynskich, 1387 hod.
U vypadku raptoŭnaha napadu vorahaŭ — voś nalacieli čužyncy, schapili kaštoŭnyja rečy i dziaciej u pałon — usie mužčyny, jakija mahli trymać zbroju, siadali na koniej i pieraśledavali zachopnikaŭ, kab vyzvalić zabranych suajčyńnikaŭ.
U časy vialikaha kniazia Jahajły (XIV st.) na ščycie «Pahoni» źjaviŭsia šaścikancovy kryž — znak vienhierskich karaloŭ. Adbyłosia heta paśla taho, jak vialiki kniaź ažaniŭsia ź Jadźvihaj, polskaj karaleŭnaj vienhierskaha pachodžańnia. Znak toj nahadvaŭ zdaŭna viadomy našym prodkam Jaryłaŭ kryž — simvał boha sonca i ŭradlivaści.
A heta pryhažennaja Pahonia z hierboŭnika 1575 hoda.
Carkva nadała «Pahoni» inšuju simvoliku: śviatary byli schilny ličyć jaje vyjavaj śviatoha Jurja, niabiesnaha apiekuna Biełarusi.
Vyjavaj «Pahoni» ŭpryhožanyja ŭsie dziaržaŭnyja dakumienty tahačasnaj Biełarusi, staronki «Litoŭskaj Mietryki» i «Statutaŭ».
Vyjava Pahoni na Statucie (kanstytucyi VKŁ 1588 hoda).
«Pahonia» była na ściahach biełaruska-litoŭskaha vojska va ŭsich vyrašalnych bitvach tych časoŭ — ad Hrunvalda da Oršy.
Paśla Lublinskaj unii «Pahonia» naroŭni z polskim biełym arłom źmiaščałasia na hierbie Rečy Paspalitaj i na karaleŭskim ściahu.
Nie raźbić, nie spynić, nie strymać!
Navat paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj u XVIII stahodździ, kali Biełaruś trapiła pad uładu Rasii, «Pahonia» zastałasia hierbam biełaruskich hubierniaŭ.
Jana trapiła na znački rasijskich vojskaŭ, raźmieščanych u Biełarusi (naprykład, Hrodzienskaha husarskaha), i navat na hierb Rasijskaj impieryi.
Piačatku z «Pahoniaj» mieŭ i Kastuś Kalinoŭski — kiraŭnik paŭstańnia 1863 hoda.
U pačatku XX stahodździa kłasik biełaruskaj litaratury Maksim Bahdanovič pryśviaciŭ staražytnamu hierbu pranikniony patryjatyčny vierš:
Usio latuć i latuć tyja koni,
Srebnaj zbrujaj daloka hrymiać…
Staradaŭniaj Litoŭskaj Pahoni
Nie raźbić, nie spynić, nie strymać!
Novy kanon «Pahoni»
U 1918-m «Pahonia» stała dziaržaŭnym hierbam Biełaruskaj Narodnaj Respubliki — pieršaj niezaležnaj biełaruskaj dziaržavy novaha času.
Kali ŭ kancy 1980-ch razharnułasia baraćba za niezaležnaść Biełarusi, «Pahonia» źjaviłasia kala łahatypaŭ padpolnych ulotak i pieršych niezaležnych haziet. Charuhvy ź joj nieśli na čale šeściaŭ. Źjavilisia novyja karciny pa jaje matyvach i pieśni pra jaje.
Z adnaŭleńniem niezaležnaści ŭ 1991-m «Pahonia» znoŭ nabyła dziaržaŭny status.
Tak vyhladali amapaŭcy 1990-ch. Fota z archiva «Našaj Nivy».
Vydatnyja mastaki Jaŭhien Kulik, Uładzimir Krukoŭski i Leŭ Tałbuzin vypracavali dla jaje novy kanon. Jany nadali šaścikancovamu kryžu na ščycie vyhlad kryža Jeŭfrasińni Połackaj, śviatoj zastupnicy Biełarusi. Na «Pahoni» prysiahała biełaruskaje vojska. Jana ŭpryhožvała tekst kanstytucyi i trybunu, na jakoj prysiahaŭ prezident.
Etałon dziaržaŭnaha hierba 1991—1995 hadoŭ.
Reniehaty
Adnak u 1995-m Alaksandr Łukašenka, kab atrymać padtrymku i hrošy Rasii, uziaŭ kurs na rusifikacyju.
U atmaśfiery zastrašvańnia byŭ abvieščany «refierendum». Siarod pytańniaŭ byli źmiena dziaržaŭnaj simvoliki i ŭviadzieńnie ruskaj movy ŭ jakaści dziaržaŭnaj.
Kab matyvavać hetuju źmienu, prapahanda karystałasia biespardonnymi falsifikacyjami.
Režysior Juryj Azaronak (ciapier jahony syn pracuje na STV) źniaŭ film «Dzieci chłuśni», u jakim davodziŭ, što «Pahonia» i bieł-čyrvona-bieły ściah… fašysckija, na toj padstavie, što biełarusy ich vykarystoŭvali ŭ časy niamieckaj akupacyi. Pra toje, što «Pahonia» stahodździami isnavała pierad toj vajnoj, film zmoŭčvaŭ. Jak i toje, što
pad akupacyjaj svaje nacyjanalnyja ściahi vymušana vykarystoŭvali ŭsie: ad francuzaŭ da armii Ułasava. Jakoje supadzieńnie: Biełaruś adzinaja adrakłasia nacyjanalnaj simvoliki i pieratvaryłasia ŭ samuju biednuju krainu Paŭnočnaj Jeŭropy, z samymi nizkimi zarobkami.
Zrešty, pa zarobkach biełarusaŭ pačynajuć abhaniać navat krainy Bałkan, naprykład, Rumynija i Bałharyja ŭžo apiaredzili.
Adkaz prapahandystam, jakija sprabujuć nazyvać «Pahoniu» i BČB kałabaranckimi simvałami, dobra ŭ svoj čas sfarmulavaŭ Vasil Bykaŭ: «Kali Hitler nasiŭ štany, to nam biez štanoŭ chadzić?»
Niemcy, šviedy, ukraincy, litoŭcy — usie trymajucca svajoj nacyjanalnaj simvoliki i budujuć nacyjanalnyja dziaržavy. Va ŭsioj Jeŭropie tolki Biełaruś pahnałasia za chalaŭnymi rasijskimi hrašyma.
Heta, badaj, samaja haniebnaja pahonia ŭ biełaruskaja historyi.
Ale histaryčnaje značeńnie «Pahoni» takoje, što ścierci jaje z pamiaci nie ŭdałosia. Jak i bieł-čyrvona-bieły ściah.
Bieł-čyrvona-bieły ściah
«Pahonia» siahaje karaniami ŭ sivuju daŭninu, a voś nacyjanalny ściah byŭ kadyfikavany adnosna niadaŭna.
Biełarusy zdaŭna šanavali spałučeńnie biełaha i čyrvonaha koleraŭ.
Na karcinie XVI st. «Bitva pad Oršaj» piki vajaroŭ VKŁ upryhožvajuć ściažki z vyjavaj čyrvonaha kryža na biełym poli — kryža śviatoha Jurja.
Čarhavańnie biełych i čyrvonych pałosaŭ možna bačyć i na ściahach karaloŭ Rečy Paspalitaj. U chryścijanskaj simvolicy čyrvony pas (abo kryž) na biełym poli simvalizavaŭ kroŭ Chrysta.
Adnak
bieł-čyrvona-bieły ściah u siońniašnim vyhladzie, u adroźnieńnie ad «Pahoni», maje kankretnaha aŭtara.
Ściah stvaryŭ u 1917 Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski.
Da jaho, maładoha architektara, studenta Pieciarburskaha hornaha instytuta i aktyŭnaha hramadskaha dziejača, z prośbaj zrabić eskiz nacyjanalnaha ściaha źviarnulisia biełaruskija arhanizacyi Pieciarburha.
«Biełarusy [daŭniej] ličyli svaim dziaržaŭnym ściaham biełuju Pahoniu na čyrvonym poli», — pisaŭ va ŭspaminach Duž-Dušeŭski. Ruch za niezaležnaść chacieŭ stvaryć sabie ściah bolš adrozny ad hierba, jak było ŭ inšych, dziaržaŭnych narodaŭ».
Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski (źleva) i Anton Bakač razam z žonkami j dziećmi. Fota sa zboraŭ Arsienia Lisa.
Usim da dušy
Stvorany Duž-Dušeŭskim ściah byŭ upieršyniu ŭźniaty ŭviesnu 1917 na budynku Biełaruskaha tavarystva dapamohi paciarpiełym ad vajny ŭ Pieciarburhu
(Duž-Dušeŭski byŭ supracoŭnikam hetaha Tavarystva). A 12 sakavika ŭ Minsku ŭpieršyniu adbyłosia masavaje śviata — nacyjanalny Dzień biełaruskaha značka. Bieł-čyrvona-biełyja znački, kukardy i ściažki možna było pabačyć paŭsiul na vulicach.
Bieł-čyrvona-biełuju stužku ŭ 1917-m stali nasić i vajskoŭcy-biełarusy na frantach Pieršaj suśvietnaj vajny, kab paznavać svaich. Dziakujučy frantavikam BČB i zamacavaŭsia.
Čytajcie taksama: Historyk: Bieł-čyrvona-bieły ściah staŭ nacyjanalnym, tamu što jon bolš za ŭsie inšyja varyjanty spadabaŭsia frantavikam-biełarusam u 1917-m
U śniežni 1917 u Minsku padčas Usiebiełaruskaha źjezda, jaki musiŭ vyrašyć budučyniu krainy paśla vajny, bieł-čyrvona-bieły ściah užo adzinadušna pryznavaŭsia nacyjanalnym simvałam Biełarusi. Jon usim adrazu pryjšoŭsia da dušy: śvietły, zyrki i niepaŭtorny.
Jon staŭ dziaržaŭnym ściaham Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Śviatkavańnie pieršych uhodkaŭ Akta 25 Sakavika ŭ Horadni ŭ 1919 hodzie miascovym biełaruskim aktyvam. Fota Nacyjanalny histaryčny muziej Litvy.
Za savietami ž ściah byŭ zabaronieny.
Za jaho vyjavu možna było stracić pracu, a to i žyćcio. Tady ž čyrvony pas na ściahu nabyŭ novy sens — kroŭ patryjotaŭ, pralitaja za ajčynu.
Bieł-čyrvona-biełyja ściahi ŭzdymalisia nad kałonami ludziej, jakija išli ŭ Kurapaty na Dziady 1988-ha — u dzień pieršaj masavaj akcyi za niezaležnaść. Nacyjanalny štandar byŭ dziaržaŭnym u 1991—95, na im prysiahała vojska, pad im prymalisia zakony i abiraŭsia pieršy prezident krainy. Paśla, jak i «Pahonia», bieł-čyrvona-bieły ściah byŭ pradadzieny za lohkija rasijskija hrošy.
Mirony
Bieł-čyrvona-bieły ściah i «Pahonia» — simvały zmahańnia biełarusaŭ za svabodu. Z nacyjanalnym ściaham źviazanaja lehiendarnaja postać Mirona —
nieviadomaha, jaki ŭzdymaje ściahi na samych vysokich i niebiaśpiečnych punktach. «Mironam» jon padpisvaŭsia ŭ cydułkach, prymacavanych da štandaraŭ.
Paradaksalna, ale ŭłady taksama patrochu pačynali razumieć, što historyju nie satreš.
«Pahonia» viarnułasia na hierb Viciebskaj vobłaści. Dla jaje znajšli i aficyjnaje vyznačeńnie — «histaryčny simvał Biełarusi».
Ściah ža zastajecca «niezarehistravanaj simvolikaj». 25 hod niekatoryja palityki sprabavali ŭtaptać jaho ŭ brud, zdymajučy, rvučy na šmatki i zahadvajučy vyściłać nacyjanalnaj śviatyniaj padłohi aŭtazakaŭ.
Ale padziei 2020 hoda pakazali, jakija simvały zastajucca miłyja sercu biełarusaŭ, za paru tydniaŭ biez usiakaha prymusu ŭsia kraina ŭkryłasia bieł-čyrvona-biełymi ściahami i znakami.
Na videa: Minsk 23 žniŭnia 2020 hoda.
Žnivień-listapad 2020-ha napoŭnili novym sensam i mietafaru pra «čyrvony pas na biełym tle radzimy» — iznoŭ praliłasia kroŭ patryjotaŭ.
BČB-2020.
Čyrvona-zialony ściah prydumali stalinisty
U kancy 1940-ch Stalinu spatrebiłasia stvaryć ściahi sajuznych respublik SSSR, asabliva tych, jakija byli členami AAN.
Jany byli vyrableny na asnovie ściaha savieckaj impieryi.
Dla ściaha BSSR u jakaści admietnaści vybrali biełaruski narodny arnamient.
Tady ŭ archivach znajšli malunak vyšyŭki na ručniku, zrobleny ŭ 1917-m sialankaj Matronaj Markievič z v. Kaścilišča Sieńnienskaha rajona. Vyšyŭka nazyvałasia «Uzychodziačaje sonca». Mastak Husieŭ padrychtavaŭ prajekt na asnovie hetaha rysunka, z peŭnymi simvaličnymi dadatkami. Hety ściah i zaćvierdzili ŭ 1951.
Hierb BSSR trochi daŭniejšy. Jon byŭ pryniaty ŭ 1927, taksama na asnovie hierba SSSR.
Spačatku na im byli nadpisy na čatyroch dziaržaŭnych movach: biełaruskaj, rasiejskaj, polskaj i idyš. Ale ŭ 1937-m polskuju i idyš prybrali.
Takim čynam, hety hierb maładziejšy za «Pahoniu», prynamsi, na 7 stahodździaŭ, a ściah — na 34 hady za bieł-čyrvona-bieły.
Prafanacyja simvoliki
Ciapierašnija ściah i hierb raspracavany na asnovie savieckich. Ź ich paprybirali tolki kamunistyčnyja łozunhi.
Z łozunhami dachodziła, darečy, da śmiešnaha.
Tak, ukazam Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR ad 20 listapada 1938 byŭ udakładnieny pierakład na biełaruskuju movu deviza na hierbie, jon staŭ čytacca jak: «Praletaryi ŭsich krain, jednajciesia!».
Jak uspaminaŭ tahačasny kiraŭnik spravaŭ Saŭmina Aŭhien Kałubovič, inicyjatarkaj źmienaŭ, u tym liku ŭviadzieńnia ŭ jaho arfahrafičnaj pamyłki była Staršynia Viarchoŭnaha Savieta BSSR Nadzieja Hrekava.
Matyvavała tym, što «jana jak sakratar CK časta padpisvaje «dyrektyvy» kałhasam, što ŭžo para pačynać «złučnuju kampaniju dla skata»; tamu zaklik «złučajciesia!» u dačynieńni da praletaryjatu «niejak niadobra hučyć». A słova «jadnajciesia» musiła pisacca praz «je», kab padčas pieranosaŭ nie vyjšła «jad»…
Nahadajem, ad ruk stalinistaŭ u Biełarusi zahinuła kala 200 tysiač čałaviek, a ŭsiaho praz represii prajšło 600 tysiač. Pra heta treba pamiatać tak ža śviata, jak i pra achviar hitleryzmu.
A na zakančeńnie jašče niekalki niezabyŭnych kadraŭ 2020 hoda.
16, 23 i 30 žniŭnia ŭ Minsku adbylisia try masavyja šeści z udziełam 200—300 tysiač čałaviek, jakija zapoŭnili ŭsie centralnyja vulicy horada.
Žančyny z nacyjanalnymi ściahami pierad šychtom vajskoŭcaŭ-łukašenkaŭcaŭ. 30 žniŭnia.
Minsk, dramatyčnyja dni 9—12 žniŭnia.
Ludzi suprać aŭtazakaŭ, 9 žniŭnia, Minsk.
Ściah u Breście 16 žniŭnia.
Vieteran siarod demanstrantaŭ 4 kastryčnika, Minsk.
