Dženifier Daŭdna, amierykanski bijachimik i hienietyk, stała łaŭreatam Nobieleŭskaj premii pa chimii ŭ 2020 hodzie. Jaje daśledavańni dapamahli vynajści novuju technałohiju, jakaja dazvalaje redahavać hienom čałavieka. Inavacyja zasnavanaja na elemiencie achoŭnaj sistemy bakteryj, jaki dapamahaje im pieramahać virusy.
U DNK bakteryj jość paśladoŭnaści, što paŭtarajucca. Ich nazvali karotkimi palindromnymi paŭtorami, jakija rehularna raźmieščanyja hrupami (Clustered Regular Interspaced Short Palindromic Repeats — CRISPR). CRISPR mohuć raspaznavać i źniščać virusy, jakija atakujuć bakteryju. Kožny raz, kali bakteryja zabivaje virus, jana zabiraje reštki jaho hienietyčnaha materyjału i zachoŭvaje ŭ CRISPR. A pry nastupnaj atacy taho ž virusa CRISPR adrazu razrazaje jaho hienietyčny materyjał i niejtralizuje pahrozu.
Dženifier Daŭdna zmahła adaptavać hetuju funkcyju CRISPR da redahavańnia DNK čałavieka, što źjaŭlajecca praryvam u lačeńni hienietyčnych zachvorvańniaŭ, stvareńni vakcyn, naradžeńni zdarovych dziaciej i baraćbie čałavieka ź virusami.
Dženifier Daŭdna. Fota wikipedia.org
U 2018 hodzie małady kitajski navukoviec Che Cziańkuj (He Jiankui), jaki prysutničaŭ na kanfierencyjach nobieleŭskaj łaŭreatki, vykarystaŭ CRISPR dla naradžeńnia pieršych u śviecie dziaciej z adredahavanym DNK. Kali bliźniaty byli embryjonami, im vydalili hien, jaki vyrablaje receptar dla virusa, što vyklikaje ŚNID. Heta padzieja vyklikała šok i strach u suśvietnaj navukovaj supolnaści. Padavałasia, što raspačałasia novaja epocha, dzie čałaviek maje kantrol nad svajoj hienietyčnaj budučyniaj, piša The Wall Street Journal.
Zdolnaść redahavać hieny čałavieka vyklikaje tryvožnyja i supiarečlivyja pytańni. Ci majuć ludzi prava ŭpłyvać na svoj hienom, kab spravicca sa śmiarotnymi virusami? Heta padajecca sapraŭdnym cudam, asabliva na fonie pandemii. A što nakont mahčymaści dapamahčy ludziam pazbavicca ad ślepaty i hłuchaty? Ad karlikavaści? Ci psichičnych zachvorvańniaŭ? A kali heta mahčyma i biaśpiečna, ci možna pajści dalej i dazvolić baćkam vybirać svaim dzieciam vyšejšy IQ, rost, koler skury ci vałasoŭ?
Stvareńnie takoj technałohii pabudžaje čałaviectva razhladać jak i značnyja pieravahi, tak i patencyjnyja maralnyja prablemy. Jak technałohija CRISPR paŭpłyvaje na raznastajnaść čałaviečaha vidu? Kali my možam nie zaležać ad taho, što dadziena ad pryrody, ci pasłabić heta čałaviečuju empatyju i talerantnaść? I ci nie buduć takija technałohii, što viadoma, nie biaspłatnyja, jašče bolš pavialičvać niaroŭnaść u hramadstvie?
Viktoryja Hrej sa štata Misisipi letaś vylečyłasia ad sierpavidnakletačnaj aniemii (spadčynnaje zachvorvańnie, źviazanaje z parušeńniem budovy białku hiemahłabinu). Joj vydalili niekatoryja stvałovyja kletki z dapamohaj CRISPR. Heta nie vyklikała nijakich sprečak, bo redahavańnie hienaŭ ažyćciaŭłałasia ŭ kletkach darosłaha čałavieka i nie pieradavałasia pa spadčynie. Takoje lačeńnie kaštavała žančynie $1 miljon. Tamu bolš racyjanalna fiksavać chvarobu na rańnich stadyjach raźvićcia embryjona, kab mutacyja dalej nie pieradavałasia pa spadčynie nastupnym pakaleńniam.
Adnak hetaha nie robiać praz ryzyku niepradbačanych nastupstvaŭ. Navat kali redahavańnie sierpavidnakletačnaj mutacyi całkam biaśpiečnaje, ci jość pryčyny, kab zabaraniać jaho? Mahčyma.
Devid Sančes staŭ zorkaj mocnaha dakumientalnaha filma «Čałaviečaja pryroda» (ciapier na Netfliksie), źniataha ŭ 2019 hodzie. Kali Devid byŭ padletkam, jon lubiŭ hulać u baskietboł — akramia tych momantaŭ, kali sierpavidnakletačnaja aniemija vyklikała nievynosny bol. Kali jamu raspaviali, što ŭ budučyni budzie mahčyma lačyć padobnyja zachvorvańni jašče da naradžeńnia dziciaci z dapamohaj CRISPR, chłopiec adkazaŭ, što heta vydatna, ale takija rašeńni čałaviek musić prymać sam u śviadomym uzroście. «Jość šmat rečaŭ, jakim ja navučyŭsia dziakujučy svajoj chvarobie. Ja navučyŭsia empatyi. Ja navučyŭsia, jak zastavacca pazityŭnym, niahledziačy ni na što. Ja nie dumaju, što byŭ by saboj, kali b u mianie nie było hetaha zachvorvańnia», — tak mierkavaŭ Devid Sančes u padletkavym uzroście.
Adnak ciapier małady čałaviek dumaje inakš. Kali ŭ jaho niadaŭna zapytalisia, ci chacieŭ by jon skarystacca redahavańniem hienaŭ, kab abaranić svaich dziaciej ad hetaj chvaroby, Devid Sančes adkazaŭ, što tak. A što nakont empatyi, jakoj jon navučyŭsia dziakujučy sierpavidnakletačnaj aniemii? «Empatyja — heta toje, što nasamreč važna. Ja b chacieŭ pieradać hetu zdolnaść svaim dzieciam, adnak ja nie chaču, kab maje dzieci ci inšyja ludzi prachodzili praz toje, praz što prajšoŭ ja», — śćviardžaje Devid Sančes.
Tym nie mienš, małady čałaviek pryznaje, što chvaroby ad naradžeńnia dapamahajuć farmiravać charaktar. A časam heta spryjaje tvorčaści. Naprykład, Majłs Dejvis, vialiki džazavy muzyka XX stahodździa. Ci staŭ by jon tym, kim jon byŭ biez svajoj sierpavidnakletačnaj chvaroby?
Jašče adno składanaje pytańnie ŭźniknie, kali praź niekalki dziesiacihodździaŭ navukoŭcy znojduć biaśpiečnyja sposaby redahavańnia hienaŭ, jakija vyklikajuć schilnaść da šyzafrenii, bipalarnaha razładu i depresii. Pazbaŭleńnie ad hetych psichičnych chvarob vyzvaliła b mnohich ludziej ad pakut, ale heta moža pryvieści da mienšaj kolkaści hienijaŭ, takich jak Van Hoh abo Ernest Cheminhuej, čyja tvorčaść u niečym abumoŭlenajaia baraćboj ź psichičnaj chvarobaj. Ci zhadzilisia b baćki vylečyć svajo dzicia ad šyzafrenii, kali b viedali, što hetaja chvaroba zrobić jaho vialikim mastakom?
A što kali čałaviectva pierastupić razmytuju miažu pamiž lačeńniem zachvorvańniaŭ i palapšeńniem hienaŭ dla inšych met?
Naprykład, muskulnaja masa. U arhaniźmie čałavieka jość hien, jaki spyniaje rost myšc, kali jany dasiahajuć peŭnaha ŭzroŭniu. Navukoŭcy ŭžo sprabavali vydalić hety hien u žyvioł, kab atrymać muskulistych myšej. Spartyŭnyja dyrektary adnaznačna buduć cikavicca padobnym redahavańniem hienaŭ, a śledam za imi i baćki, jakija zachočuć mieć dziaciej-čempijonaŭ. Heta moža całkam źmianić naša ŭjaŭleńnie pra sport. Zamiest taho, kab zachaplacca pracazdolnaściu spartsmienaŭ, ludzi pačnuć zachaplacca cudami hiennaj inžynieryi.
Jašče bolš supiarečnaściaŭ uźniknie, kali redahavańnie hienaŭ dazvolić palepšyć kahnityŭnyja navyki, naprykład, pamiać, zdolnaść da apracoŭki infarmacyi ci navat intelekt. Navukoŭcam užo ŭdałosia palepšyć pamiać u myšej takim čynam.
U naš čas ekśpierty ŭ bijaetycy adzinahałosna śćviardžajuć, što redahavańnie hienaŭ nie pavinna ažyćciaŭlacca, kali heta nie źjaŭlajecca nieabchodnym ź miedycynskaha punktu hledžańnia. Adnak čym bolš udaskanalvajecca hiennaje redahavańnie, tym bolš ludziej nie pahadžajucca z tym, što vykarystoŭvać hety sposab dla palapšeńnia čałavieka niapravilna.
«Ja nie razumieju, čamu vypraŭleńnie invalidnaści, dadańnie 15 bałaŭ da IQ ci vybar błakitnych vačej ujaŭlaje saboj pahrozu dla hramadstva ci marali? — ličyć Džordž Čerč, hienietyk z Harvarda. — Čamu b nie pakinuć hetyja rašeńni baćkam?»
Sama Dženifier Daŭdna pieršapačatkova była suprać idei redahavańnia hienaŭ u dziaciej. Adnak paźniej jaje stali ŭsio bolš zakranać historyi ludziej z hienietyčnymi zachvorvańniami. U vyniku jana pryjšła da vysnovy, što ludziam treba być aściarožnymi z uviadzieńniem zabarony i žorstkich abmiežavańniaŭ datyčna redahavańnia hienaŭ.
«Kali-niebudź my zrazumiejem, što nieetyčna nie vykarystoŭvać hiennuju inžynieryju, kab pazbavić ludziej ad pakut», — zajaviła navukoŭca na adnoj z kanfierencyj.
