Plasosy, Paniamoń i Słabada
Pra historyju pierasialeńnia z Navahradčyny ŭ Sibir siamji Leckaŭ supracoŭniki našaha muzieja pačuli ad Juryja Komleva, jaki žyvie ŭ Ałtajskim krai. Jahonyja pradzied, dzied i babula naradzilisia i vyraśli niedaloka ad Ščorsaŭ pad Navahradkam: pradzied Cimoch Lecka — u vioscy Plasosy, dzied Łuka Lecka — u vioscy Słabada, a babula Hanna — u Paniamoni.
Pra pachodžańnie svaich prodkaŭ pa linii maci Juryj daviedaŭsia, daśledujučy hienieałohiju rodu Leckaŭ. Vyvučajučy mietryčnyja knihi i archiŭnyja dakumienty, staryja polskija i savieckija karty, jon vyśvietliŭ, što žychary nievialikaj viosački Plasosy nasili, jak i jahonyja prodki, proźvišča Lecka. A niepadalok znachodzilisia až dva zaścienki z nazvami Lecka i Lecki. Časta sustrakajecca takoje proźvišča i ŭ navakolnych vioskach Łozki, Bałotca, Klincy, Słabada.
U archiŭnych dakumientach vioski Plasosy i Paniamoń upieršyniu zhadvajucca ŭ 1799 hodzie, a Słabada — u 1845- m. Na 1845 hod u Plasosach było 6 dvaroŭ i 71 pryhonny sielanin, u Paniamoni — 34 dvary i 262 pryhonnyja, u Słabadzie — 29 dvaroŭ i 228 duš pryhonnych sialan.
Siońnia vioska Paniamoń uvachodzić u skład Ščorsaŭskaha sielsavieta Navahradskaha rajona, a vioski Plasosy i Słabada, jak i zaścienki Lecka dy Lecki, źnikli jašče ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa. Siońnia navat staražyły nie viedajuć dakładnaha miesca ich znachodžańnia.
Sialanie sa Ščorsaŭ. 1894 hod. Jozef Boretti
U kancy XIX — pačatku XX stahodździaŭ usie hetyja vioski byli ŭłasnaściu znakamitaha mahnackaha rodu Chraptovičaŭ. Haspadarka, arhanizavanaja Chraptovičami, była adnoj z samych pieradavych u Vialikim Kniastvie Litoŭskim. U majontku zajmalisia nie tolki vyroščvańniem sielskahaspadarčych kultur dy žyviołahadoŭlaj, ale rabili taksama furmanki, vypiakali chleb, varyli piva, zajmalisia syravarstvam, razvodzili rybu.
Pry hetym Chraptovičy ŭvieś čas kłapacilisia pra ŭzrovień žyćcia svaich sialan, a taksama pra aśvietu ich dziaciej. Tamu časta sialanie z haspadarak susiednich pamieščykaŭ uciakali ŭ Ščorsy. Historyk Alaksandr Jelski ŭ «Hieahrafičnym słoŭniku Karaleŭstva Polskaha i inšych słavianskich krain», što vydavaŭsia naprykancy XIX stahodździa, pisaŭ, što sialanie Chraptovičaŭ adroźnivajucca ad inšych razumovym raźvićciom, bo pra ich dabrabyt kłapociacca niekalki pakaleńniaŭ hetaha rodu.
«Nie pakinuli b my kraj naš rodny, kab było dziela nas u im chleba…»
Tym nie mienš nie ŭsio było tak dobra, bo ŭ Navahradskim paviecie adčuvaŭsia vostry niedachop ziamli. Małaziamielle, niedachop pracy, a taksama nizkaja jaje apłata stali pryčynaj rostu pierasialeńniaŭ adsiul u roznyja kancy Rasijskaj impieryi: na svabodnyja ziemli Sibiry i Dalokaha Uschodu, na zavody i čyhunku Pieciarburha, Maskvy, Ryhi, Vilni, Kijeva i inšych haradoŭ. Naprykład, tolki ŭ krasaviku 1887 hoda bolš za 60 siemjaŭ ź Niahnievickaj, Pačapaŭskaj, Rajčanskaj i Ščorsaŭskaj vałaściej vykazali žadańnie pierasialicca na Urał.
Realnaj alternatyvaj pierasialeńniu ŭhłyb Rasijskaj impieryi dla žycharoŭ Navahradčyny ŭ hety čas była chiba tolki emihracyja ŭ Amieryku.
Praŭda, nam viadomaja i historyja pierasialeńnia sialan z Navahradčyny na Pinščynu, u viosku Kałodnaje ciapierašniaha Stolinskaha rajona. Vosieńniu 1888 hoda tudy pierajechali 345 čałaviek, a viasnoj 1889-ha jašče 336 čałaviek sa Ščorsaŭ, Miłušava, Łaŭryšava i inšych miescaŭ (hł. pra Kałodnaje, hety kavałak Paniamońnia na Pinskim Paleśsi, artykuł miascovaj uradženki Iryny Ruban u № 2/2020 «Našaj historyi»). Taksama viadomy historyk Mikoła Ułaščyk zhadvaŭ u svajoj manahrafii pra rodnuju viosku Vickaŭščyna na Minščynie (ciapier Dziaržynski rajon), što i tut častka miascovaha nasielnictva składałasia ź pierasialencaŭ z Navahradčyny — viosak Cyryn, Niekraševičy i Žuchavičy ciapierašniaha Karelickaha rajona.
Ale heta byli zusim niešmatlikija vypadki, kali navahradskija sialanie pierasialalisia ŭ miescy, raźmieščanyja adnosna niedaloka ad svaich radavych siadzibaŭ. Što davała im mahčymaść u vypadku niaŭdačy na novym miescy biez asablivych ciažkaściaŭ viarnucca nazad. Zusim inšaja sprava — pierabracca ŭ Sibir, na adlehłaść u tysiačy kiłamietraŭ ad rodnych viosak, na nieabžytyja ziemli z surovym klimatam. Dla tych, chto paśpiachova adoleŭ taki doŭhi šlach, viarnucca nazad užo amal nie było šancaŭ.
Viatrami revalucyi
Historyja pierasialeńnia ŭ Sibir siamji Leckaŭ, z adnaho boku, źjaŭlajecca typovaj dla mnohich biełarusaŭ-pierasialencaŭ, a z druhoha — i admietnaj. Łuka i Hanna Lecki (dziavočaje proźvišča Hanny — Lapieška) naradzilisia i vyraśli ŭ susiednich vioskach, ale paznajomilisia tolki ŭ Sibiry, kudy trapili roznymi šlachami.
Siamja Leckaŭ. 1930-ja hady. Z archiva Juryja Komleva
Łuka Lecka naradziŭsia ŭ 1879 hodzie ŭ vioscy Słabada. U maładym uzroście jon ažaniŭsia ź miascovaj dziaŭčynaj, ad jakoj u jaho było dvoje dziaciej: syn Alaksandr i dačka Natalla. Sam Łuka viedaŭ ciaślarskuju spravu, byŭ lesarubam, apracoŭvaŭ ziamlu. Žyłosia ciažka. Kab prakarmić siamju, nie chapała srodkaŭ, bo lepšyja ziemli byli ŭ pamieščykaŭ. A tamu sialanie stali šukać sabie pracu ŭ horadzie.
Voś i Łuka Lecka jašče pierad Pieršaj suśvietnaj vajnoj padaŭsia ŭ Pieciarburh. Tut jon pracavaŭ rabočym na zavodzie. Potym chacieŭ viarnucca dadomu, ale Navahradčyna była akupavanaja niemcami, tamu jon musiŭ vypravicca nazad. U 1917 hodzie ŭ Pietrahradzie Łuku zakruciŭ vir revalucyi, jon jašče nie raz sprabavaŭ viarnucca ŭ rodnuju viosku, ale kožny raz biez pośpiechu. Tak jon zastaŭsia bieź siamji, adzin u vialikim horadzie, siarod nieznajomych ludziej, biez padtrymki.
Paśviedčańnie na imia Łuki Lecki. Z archiva Juryja Komleva
I tady Łuka raptam uspomniŭ, što niedzie ŭ Sibiry žyvie jahony stryječny brat Sidar Lecka. Trapiŭ jon tudy, źbiehšy z katarhi, jakuju adbyvaŭ za padpał pamieščyckaj siadziby ŭ svajoj rodnaj vioscy na Navahradčynie. Paźniej da jaho ź Biełarusi pierajechała siamja, a potym i šmat byłych adnaviaskoŭcaŭ. Da Sidara i nakiravaŭsia Łuka Lecka.
Trazvonava i Ciumiencava
Sidar Lecka žyŭ u hłuchoj viosačcy z hučnaj nazvaj Trazvonava (rusk. Triezvonovo). U pačatku minułaha stahodździa Trazvonava było vioskaj Kułundzinskaj vołaści Tomskaj hubierni. Ciapier hetaja vioska nazyvajecca Hraznova ŭ honar miascovaha ŭradženca, Hieroja Savieckaha Sajuza Alaksandra Hraznova i ŭvachodzić u skład Ciumiencaŭskaha rajona Ałtajskaha kraja.
Sučasnaja vulica byłoha Trazvonava. Fota Siarhieja Bašłyčova, ap22.ru
Łuka Lecka dabraŭsia da Trazvonava ŭ 1918 hodzie. U jaho na rukach byŭ dakumient, vydadzieny 16 maja 1918 hoda Kašynskim savietam pa akazańni dapamohi biežancam u pošukach miesca žycharstva. Kašyn — heta nievialiki horad u Ćviarskoj hubierni. Kali, čamu i jak Łuka ŭ im apynuŭsia, skazać ciažka.
U toj čas u Trazvonavie i ŭ susiedniaj vioscy Ciumiencava ŭžo byli cełyja kałonii pierasialencaŭ z Navahradčyny. Tut žyli siemji Kraskoŭskich, Dubovikaŭ, Harbatoŭskich, Polakaŭ, Lekantaŭ, Žukoŭ, Komaraŭ, Bazaroŭ, Malcaŭ. Jany žyli pobač i dapamahali adzin adnamu. U Ciumiencavie navat adna z vulic nazyvałasia Minskaj.
Dźvie siamji
U 1920 hodzie Łuka Lecka, kančatkova straciŭšy nadzieju na złučeńnie sa svajoj siamjoj, ažaniŭsia z udavoj Hannaj Polak, toj samaj Hannaj Lapieška, jakaja była rodam z Paniamoni. Jana razam sa svaim pieršym mužam i synam vyjechała ŭ Sibir u 1911 hodzie, padčas praviadzieńnia stałypinskaj ahrarnaj reformy. U Pieršuju suśvietnuju vajnu jaje muž zahinuŭ, i Hanna zastałasia z synam na rukach.
Hanna Lecka. 1940-ja hady. Z archiva Juryja Komleva
Pažaniŭšysia, Łuka i Hanna pačali pastupova abžyvacca. U ich naradziłasia jašče troje dziaciej. U 1930-ja hady, u časy kalektyvizacyi, musili razam z usimi adnaviaskoŭcami ŭstupić u kałhas, pracavali tam.
Łuka ŭsynaviŭ syna Hanny i daŭ jamu svajo proźvišča. A nieŭzabavie daviedaŭsia pra toje, što jahony syn ad pieršaha šlubu, Alaksandr, jaki žyŭ na Navahradčynie, emihravaŭ u Paŭdniovuju Amieryku. U 1937 hodzie ŭ Trazvonava, na imia Łuki Lecki, pryjšoŭ list ad Alaksandra, jon sprabavaŭ znajści svajho baćku. Pačali pierapisvacca. Paźniej stała viadoma, što Alaksandr z polskim pašpartam pierabraŭsia praz Francyju ŭ Arhiencinu i tam pražyŭ doŭhaje žyćcio.
Baćku ž Alaksandra kantakty ź im ledź nie vyleźli bokam. U 1939 hodzie Łuka Lecka byŭ aryštavany jak vorah naroda, i farmalnaj padstavaj dla taho stali akurat dva listy, jakija jon atrymaŭ ad syna. Na ščaście, u Łuki zachavałasia toje samaje vyšejzhadanaje paśviedčańnie Kašynskaha savieta, jakoje śledčyja paličyli važnym arhumientam u sudovaj spravie. Urešcie Łuku adpuścili, i rodnyja ličać, što mienavita hety dakumient vyratavaŭ jamu žyćcio. Hetaje paśviedčańnie doŭhi čas zachoŭvała dačka Łuki, Volha Komleva, a zaraz jano pierajšło ŭ spadčynu jahonamu ŭnuku Juryju.
Zastalisia tolki proźviščy
Łuka i Hanna Lecki tak i pražyli ŭ Sibiry ŭsio svajo astatniaje žyćcio. Ci sumavali jany pa rodnych miaścinach, dzie naradzilisia i vyraśli? Vidać, tak. Prynamsi, jany pierapisvalisia sa svaimi rodnymi: Łuka z dačkoj Natallaj, jakaja žyła ŭ vioscy Bałotca, Hanna ź siostrami Fiadoraj Kaladoj, jakaja žyła ŭ Ščorsach, i Nadziejaj Paŭłovič z Paniamoni. Ale sustrecca ŭžyvuju im tak bolš i nie daviałosia. Vielmi ŭžo šmat kiłamietraŭ lažała pamiž imi.
Z časoŭ pierasialeńnia navahradskich biełarusaŭ u Sibir prajšło ŭžo bolš za sto hadoŭ. Daŭno niama siarod žyvych Łuki Lecki i jahonaj žonki, pamierli navat ich dzieci. Za hety čas naščadki Leckaŭ pieramiašalisia ź jarasłaŭskimi i razanskimi pierasialencami. Asimilavalisia, zasvoili miascovuju havorku, tradycyi. Dla ich dziaciej i ŭnukaŭ Sibir užo sapraŭdnaja radzima.
Ale ŭ tych miaścinach Ałtajskaha kraja, dzie niekali asieli pierasialency z Navahradčyny, jašče siońnia hučać biełaruskija proźviščy: Kraskoŭski, Kalada, Dubovik, Harbatoŭski, Lecka. Choć šmat biełaruskich proźviščaŭ ciapier pieraroblena na ruski ład. Polaki stali Palakovymi, Lekanty — Lekantavymi, Žuki — Žukavymi, Komary — Kamarovymi, Bazary — Bazaravymi, Malcy — Malcavymi. I ciapier užo z chodu i nie zrazumieješ, što niekali ŭ ich byli biełaruskija karani. Tym bolš što navat tyja, chto zachavaŭ proźviščy prodkaŭ, pa samaśviadomaści ŭžo ruskija.
Pra historyju ŭdziełu biełarusaŭ u kałanizacyi Sibiry čytajcie ŭ artykule Andreja Vaškieviča «Jak lićviny zavajoŭvali caram Sibir» u № 11/2019 «Našaj historyi».
