Fota Daryjuša Ivanskaha, Fakt.pl
Pucioŭka ŭ žyćcio
22 vieraśnia 1940 hoda vasiamnaccacihadovaha Uładzisłava Bartašeŭskaha adpravili ŭ Aśviencim.
Išoŭ druhi hod Druhoj suśvietnaj vajny. U tym samym miesiacy Adolf Hitler byŭ vymušany adkłaści vysadku ŭ Brytanii, bo anhlijskaja avijacyja paśpiachova adbivałasia i navat pačała bambić Bierlin. U tym ža miesiacy italjanskija fašysty ŭvarvalisia ŭ Jehipiet, Japonija — u Indakitaj, a Saviecki Sajuz miesiacam raniej anieksavaŭ Litvu, Łatviju i Estoniju.
Pa druhi bok linii, praviedzienaj paktam Mołatava — Rybientropa, u akupavanaj Polščy, išli abłavy. Niemcy chapali ludziej prosta na vulicach. Ačaplali kvartał, praviarali dakumienty i «darmajedaŭ» adpraŭlali ŭ kancłahiery. Nacystam treba była biaspłatnaja pracoŭnaja siła, a jašče bolš im treba było, kab strach paralizavaŭ volu da supraciŭleńnia. Usio heta pryhoža nazyvałasia Außerordentliche Befriedungsaktion — «nadzvyčajnyja miery pa supakojvańni». Ale polskaje antynacysckaje padpolle nie spyniała svajoj dziejnaści navat u hetyja samyja zmročnyja dni, kali mnohim zdavałasia, što Hitler i Stalin padzialili Uschodniuju Jeŭropu naviečna.
U toj dzień, 22 vieraśnia, u Aśviencim z Varšavy adpravili 1705 čałaviek. Tak supała, što ŭ adnym ešałonie z Uładkam Bartašeŭskim u samy strašny kancłahier Rejcha vieźli taksama Vitolda Pileckaha.
Polski aficer Vitold Pilecki, jaki śpiecyjalna trapiŭ pad abłavu, kab praniknuć u Aśviencim i stvaryć tam padpolnuju arhanizacyju. WIKIMEDIA COMMONS
Pa zadańni padpolla — tady jano nazyvałasia Sajuz uzbrojenaj baraćby, a paśla jaho pierajmianujuć u Armiju Krajovu, — rotmistr Pilecki sam vyjšaŭ u adnu z abłaŭ, kab praniknuć u Aśviencim, sabrać źviestki pra kancłahiery i stvaryć tam siarod viaźniaŭ padpolnuju arhanizacyju.
Pileckamu ŭdasca i pieršaje, i druhoje. Polskaje padpolle pieršym pieradaść brytanskamu ŭradu infarmacyju pra hety kancłahier. Pryčym u tym była i zasłuha Bartašeŭskaha.
Bartašeŭski atrymaŭ u Aśviencimie asabisty numar 4427 i pravioŭ tut 199 dzion.
«Kali b mnie 60 hadoŭ tamu, kali ja stajaŭ skurčyŭšysia na placy Aśviencima, chtości skazaŭ, što ŭ mianie buduć siabry niemcy, hramadzianie demakratyčnaj, siabroŭskaj krainy, ja b jamu skazaŭ, što ty varjat». — Uładzisłaŭ Bartašeŭski ŭ 2000 hodzie.
Vyratavaŭ jaho doktar Čyrvonaha Kryža, junaka ŭdałosia pierapravić na svabodu. «Ty viedaješ, što ty musiš!» — skazaŭ jamu toj doktar na raźvitańnie. «Što ja mušu?» — «Ty musiš viedać!»
Viedać — viedać praŭdu, zapomnić, kab paśla raskazać, śviedčyć. Doktara — jaho proźvišča było Novak — pieraviazuć z Aśviencima ŭ Majdanek, tam jon i zahinie.
«Usie my, źniavolenyja, byli ŭ adnym Aśviencimie, ale ŭ toj ža čas kožny źniavoleny byŭ u svaim Aśviencimie, — pisaŭ Bartašeŭski ŭ knizie «Moj Aśviencim». — Kruhi piekła byli roznyja, pieražyvańni byli roznyja. Na maju dolu vypaŭ błok padletkaŭ i łahiernaja balnica. Tamu treba viedać, što historyja Aśviencima — heta suma asobnych losaŭ, pakut i ŭspaminaŭ. Bolš za toje, my nie pavinny zabyvać, što heta nazaŭsiody budzie niedaraskazanaja historyja. My nikoli nie zmožam daviedacca dośvied socień tysiač tych, chto byŭ zabity ŭ hetym łahiery».
18-hadovy Uładzisłaŭ Bartašeŭski, viazień kancłahiera Aśviencim. WIKIMEDIA COMMONS
Pa viartańni junak Bartašeŭski źviazaŭsia z Sajuzam uzbrojenaj baraćby i pieradaŭ usio, što viedaŭ pra Aśviencim. Z hetaha pačałasia jaho supraca z rucham supracivu.
Ad leta 1942 hoda jon dałučajecca da padpolnaha katalickaha «Frontu adradžeńnia Polščy». A ad žniŭnia taho ž hoda — da padpolnaha Infarmacyjna-prapahandysckaha biuro štaba Armii Krajovaj. Jašče praź miesiac 20-hadovamu Bartašeŭskamu daručajuć krajnie składanuju zadaču. Razam ź inšymi katalikami jany stvarajuć padpolnuju Radu dapamohi jaŭrejam «Žehota».
Čamu krajnie składanuju? Bo zakony byli takija, što za ratavańnie jaŭrejaŭ pahražała śmierć. Nie prosta štraf, aryšt, turma — śmierć. Možna sabie ŭjavić, što adčuvaŭ chłopiec, jaki ŭ 18 hadoŭ trapiŭ u Aśviencim. I možna sabie ŭjavić, što ty adčuvaješ u dvaccać, kali, cudam vyrvaŭšysia z Aśviencima, uzvalvaješ na siabie takuju ryzyku.
Ad Konrada Žehoty
«Ad kaho hetaja dapamoha?» — pytalisia ludzi ŭ varšaŭskim hieta pra pasyłku z masłam i cybulaj. — «Heta vam ad Konrada Žehoty», byŭ adkaz. «Ad kaho heta hrošy?» — «Ad Konrada Žehoty».
Konrad Žehota — takoha čałavieka nie isnavała. Heta była zakanśpiravanaja nazva dla arhanizacyi. Nazvu ŭziali z paemy Adama Mickieviča «Dziady», tam zhadvaŭsia taki piersanaž.
Tolki ŭ Varšavie «Žehota» ŭratavała 2600 jaŭrejskich dziaciej. 1300 ź ich razabrali palaki pa siemjach, jašče 500 schavali ŭ manastyrach. 40 tysiačam jaŭrejaŭ dachodziła hrašovaja dapamoha. Ale hałoŭnaj zadačaj «Žehoty» byŭ vyrab falšyvych dakumientaŭ — aŭsvajsaŭ, mietryk ab chryščeńni, bo falšyvy dakumient davaŭ šaniec vyžyć. Usiaho ich było vyrablena kala 50 tysiač. Finansavaŭ usio heta emihracyjny polski ŭrad, hrošy skidali brytanskimi samalotami ŭ lasy, partyzany Armii Krajovaj pieradavali ich «Žehocie».
Paralelna Bartašeŭski mietadyčna źbiraŭ dakumienty pra nacysckija represii i žyćcio pad akupacyjaj. U 1945 hodzie na asnovie ich jon, 23-hadovy junak, napiša rapart «Publičnyja rasstreły ŭ Varšavie ŭ 1943—1944 hadach», i jon budzie dałučany da sudovych dokazaŭ, jakija polskaja delehacyja pradstavić Niurnbierhskamu trybunału (hladzi artykuł Andreja Akuški ŭ «Našaj historyi» №12/2020).
Paśla było Varšaŭskaje paŭstańnie, za dapamohu ŭ jakim 22-hadovy Bartašeŭski byŭ uznaharodžany Kryžam dobleści i atrymaŭ zvańnie małodšaha lejtenanta Armii Krajovaj. Z padpolla jon vyjšaŭ u kastryčniku 1945 hoda.
«Ci było mnie lohka? Nie. Ale ŭ jakim maralnym, histaryčnym albo sacyjalnym kodeksie havorycca, što žyćcio čałavieka, nacyi i navat čałaviečaha vidu pavinna być lohkim? Nu, žyćcio nie pavinna być lohkim. Horš, kali jano byvaje sumnym», — kazaŭ Bartašeŭski ŭ intervju.
Što jamu jašče treba?
«U maim vypadku elemient upartaści i supracivu vielmi mocny. Kali ja liču, što moj praciŭnik — heta siły zła, ja zaŭsiody kažu sabie: raz heta siły zła, to, pa-pieršaje, praŭda na maim baku i Boh dapamoža mnie, daść stolki siły, kolki mnie treba, kab vytryvać. Pa-druhoje, siły zła nie zasłuhoŭvajuć pieramohi. I ja nie złamajusia, bo, złamaŭšysia, ja b dapamoh im pieramahčy! Ja zrablu ŭsio, kab jany adčuli, što pieramoha nie na ich baku, niahledziačy na ŭsiu ich usiomahutnaść».
«Chtości pavinien heta zrabić? Chtości pavinien reahavać? Chtości pavinien supraćstajać? Chtości pavinien pratestavać? Ja sam zadavaŭ sabie hetyja pytańni. I adkaz prychodziŭ sam saboju: kali chtości, to čamu nie ja?» — Uładzisłaŭ Bartašeŭski.
Rodam Bartašeŭski byŭ sa zvyčajnaj siamji, što nazyvajecca, słužboŭcaŭ. Chłopiec ros u kamforcie, što jašče jamu treba? Baćka pracavaŭ u banku, daros da vysokaj pasady, maci — buchhałtarka. Palityčnyja simpatyi — Polskaja sacyjalistyčnaja partyja, Juzaf Piłsudski. Vučyŭsia chłopiec u škołach «z dobraj reputacyjaj», pryvatnych, katalickich. U 1939 hodzie jon akurat pastupiŭ va ŭniviersitet na fakultet rodnaj movy i litaratury. Ale — vajna. Pačać vučobu jon zmoža tolki paśla viartańnia z Aśviencima, u padpolnym univiersitecie. Univiersitet toj raśsiejaŭsia padčas Varšaŭskaha paŭstańnia.
U 1946-m Bartašeŭskaha, jak dziejača apazicyi, aktyvista Polskaj sialanskaj partyi, aryštoŭvajuć užo kamunisty. Paŭtara hoda ŭ turmie — i znoŭ znachodzicca dobry čałaviek, jaki jaho vyzvaliŭ: sudździa apielacyjnaha suda akazałasia jaŭrejkaj, ź jakoj Bartašeŭski sutykaŭsia ŭ «Žehocie». Jana vypuściła jaho na svoj strach i ryzyku.
Vyjšaŭ z turmy — adnaviŭsia na trecim kursie ŭniviersiteta.
Praz paŭtara hoda jaho znoŭ aryštoŭvajuć. Hetym razam firmovaje dla stalinskich časoŭ abvinavačvańnie: špijanaž. Prysud — vosiem hadoŭ.
Jašče adna turma. Ledź nie pamior u turmie. Chvareŭ tak, što jaho časova vyzvalili dla lačeńnia. A tut i stalinizmu kaniec, u 1955 hodzie razam ź dziasiatkami tysiač inšych Viarchoŭny vajenny sud pryznaje Bartašeŭskaha niezakonna asudžanym.
U 1958 hodzie, u 36 hadoŭ, Bartašeŭski sprabuje davučycca zavočna. Dachodzić da apošniaha kursa, ale ŭ 1962 hodzie, pierad abaronaj dypłoma, rektar adličvaje jaho.
Uładzisłaŭ Bartašeŭski byŭ, napeŭna, adzinym univiersiteckim vykładčykam biez dypłoma ab vyšejšaj adukacyi. Vykładaŭ jon u Lublinskim katalickim univiersitecie. Sacyjalistyčnaja Polšča adroźnivałasia ŭ hetym sensie i ad SSSR, i ad inšych krain sacłahiera, tut zastavalisia takija niepadkantrolnyja astraŭki.
Dabro i Zło
«Raz aktyvavanaje zło moža mieć razburalnuju siłu. Moža, tamu śviedki zła pavinny havaryć pra heta, nie zabyvajučy, što ŭ Božaj zadumie pobač sa złom jość i dabro. Hetaje myśleńnie ŭ niejkaj stupieni było mnie dadziena. Za heta ŭdziačny ja Bohu, što zmoh ubačyć toje dabro, jakoje mnie było dadziena», — pisaŭ Bartašeŭski.
Pieryjad vajny, vyprabavańniaŭ, padpolla, turmaŭ byŭ nadzvyčaj važnym u bijahrafii Bartašeŭskaha, jon sfarmiravaŭ jaho na ŭsio žyćcio. Tam, u padpolli, u ruchu supracivu, jon sustreŭ šmat vydatnych ludziej, jakija paŭpłyvali na jaho. Jon nie vajavaŭ sa zbrojaj u rukach. Jaho baraćba zaklučałasia ŭ fiksacyi dy raskryćci złačynstvaŭ akupantaŭ i dapamozie pieraśledavanym.
«Vystajać jamu dapamahli rysy charaktaru: hramadzianskaja mužnaść, zdolnaść adkryta supraćstajać, niepadatlivaść i adnačasova dakładnaść, mietadyčnaść, nastojlivaść, zdolnaść płanavać doŭhaterminovuju pracu», — pisaŭ pra jaho bijohraf Andžej Fryškie.
Sup byŭ jašče ciopłym
U turmach Ministerstva biaśpieki kamunistyčnaj Polščy Bartašeŭski pravioŭ ahułam šeść hadoŭ i miesiac. Viaźni pavažali jaho za niepachisnaść u čas śledstva. Jon nie daŭ siabie zastrašyć, nie złamaŭsia i ni na kaho nie daŭ pakazańniaŭ.
U toj ža čas jon nabyŭ nieacenny dla siabie dośvied, siedziačy i kantaktujučy z aficerami Armii Krajovaj, aktyvistami antykamunistyčnaha padpolla, palitykami, navukoŭcami, śviatarami i navat sa złačyncami.
«Kali mianie vyklikali na sud, jakraz vydavali abied, kali ja viarnuŭsia z pryhavoram, sup byŭ jašče ciopłym», — ź ironijaj uspaminaŭ jon potym svajo sutyknieńnie z «pravasudździem».
Ironija historyi była i ŭ tym, što prakurorka na jahonym sudzie — taksama jaŭrejka, na jaje sumleńni sotni takich źniavolenych — budzie dažyvać svajo žyćcio ŭ Brytanii, adbivajučysia ad sprob ekstradycyi. Brytancy nie vydali — Polšča abmiežavałasia tym, što zabrała ŭ jaje piensiju.
U Bartašeŭskaha była cudoŭnaja zdolnaść biez depresii pačynać usio z nula.
Padčas razhromu nacystami Varšaŭskaha paŭstańnia zhareła jaho biblijateka — 8000 tamoŭ, a taksama kalekcyja padpolnych časopisaŭ i listovak, zahadaŭ akupacyjnych uład, uklučajučy amal usie paviedamleńni pra rasstreły. Paśla vyzvaleńnia z kamunistyčnaj turmy jon pačaŭ karpatliva adnaŭlać svoj zbor dakumientaŭ i artefaktaŭ časoŭ akupacyi, potym hetuju svaju nieacennuju kalekcyju jon pieradaść biblijatecy.
«Napeŭna, nie ŭsio vartaje ŭ žyćci apłačvajecca. Ale jašče bolš peŭna, što nie ŭsio, što apłačvajecca, vartaje ŭ žyćci» — Uładzisłaŭ Bartašeŭski.
Pakolki navukovaha statusu ŭ Bartašeŭskaha doŭhi čas nie było, jaho, jak «apazicyjaniera», doŭhi čas nie puskali ŭ niekatoryja archivy, naprykład, u važny dla daśledčyka akupacyi archiŭ Centralnaha kamiteta Polskaj abjadnanaj rabočaj partyi (tak u paślavajennaj Polščy zvałasia kamunistyčnaja partyja). Tady jon cicha prasiŭ znajomych historykaŭ kapijavać dla jaho patrebnyja dakumienty, naprykład, jakija tyčylisia vyratavańnia jaŭrejaŭ. U svaju čarhu, paśla Bartašeŭski sam, taksama kanfidencyjna, pieradavaŭ ich praz pasolstva Izraila ŭ centr Jad Vašem u Ijerusalimie.
Niama takoha skaza
Z 1973 hoda Uładzisłaŭ Bartašeŭski na praciahu dziesiaci hadoŭ vykładaje na adździaleńni historyi Katalickaha ŭniviersiteta ŭ Lublinie. U druhoj pałovie 1970- ch jon uciahvajecca ŭ dziejnaść novaha pakaleńnia palityčnaj apazicyi: padpisvaje listy ŭ abaronu palitviaźniaŭ i suprać źmien u kanstytucyi. Vykładaje ŭ h. zv. «Latučym univiersitecie» — takim ža padpolnym, u jakim u hady vajny advučyŭsia jon sam.
Padtrymlivaje «Salidarnaść» (hł. pra hetu arhanizacyju u № 9/2020 «Našaj historyi»). Kali ŭłady ŭvodziać vajennaje stanovišča, Bartašeŭskaha internujuć na čatyry z pałovaj miesiacy, razam ź dziasiatkam tysiač inšych apazicyjanieraŭ.
Knihu Uładzisłava Bartašeŭskaha «Warto być przyzwoitym» («Varta być prystojnym») možna kupić.
U intervju ŭ 1986 hodzie jon zajaviŭ: «Ja nie škaduju ni pra adzin napisany skaz, chacia, napeŭna, mnohaje moh by napisać lepš, dakładniej, razumniej. Ale niama takoha skaza i tym bolš abzaca ci artykuła, z-za jakoha b mnie chaciełasia skroź ziamlu pravalicca».
Hetyja słovy čałavieka, jakomu nie było čaho saromiecca, byli skazanyja za try hady da pieramoŭ Kruhłaha stała, jakija pryviali da histaryčnaha kampramisu, što adkryŭ Polščy darohu da demakratyi, razam ź jakoj pačaŭsia burny ekanamičny rost i intehracyja ŭ jeŭrapiejskija struktury. Voś tut intelekt i dośvied Uładzisłava Bartašeŭskaha akazalisia zapatrabavanyja napoŭnicu.
Čałaviek biez vyšejšaj adukacyi, ale najvyšejšaj sumlennaści dvojčy budzie zajmać pasadu ministra zamiežnych spraŭ krainy. Jon budzie aktyŭna ŭdzielničać u novaj, užo demakratyčnaj palityčnaj baraćbie, aktyŭna supraćstajać nacyjanalistam, padtrymlivać libierałaŭ, pieražyvać ich parazy, ale heta ŭžo była inšaja sistema i inšaja historyja.
Mahiła Bartašeŭskich na mohiłkach Pavonzki ŭ Varšavie. WIKIMEDIA COMMONS
Uładzisłaŭ Bartašeŭski pamior pryhožym viesnavym dniom 24 krasavika 2015 hoda ŭ Varšavie ŭ 93 hady. Boh, u jakoha jon ščyra vieryŭ, adździačyŭ jamu nie samym častym padarunkam: da samaj śmierci hety čałaviek zachoŭvaŭ čyściniu rozumu i, unikalny vypadak, da 93 hadoŭ zajmaŭ vysokuju pasadu dziaržaŭnaha sakratara ŭ Kancylaryi prezidenta Polščy.
