Žychary horada Hlarus vyrašajuć mnohija pytańni prosta na ŭsieahulnym schodzie. Wikimedia commons.
Čatyry razy na hod u adnu ź niadziel sakavika, červienia, vieraśnia i śniežnia šviejcarcy ŭdzielničajuć u hałasavańniach na refierendumach. Pačynajučy z 1848 hoda i pa stanie na pačatak 2021 hoda ŭ Šviejcaryi tolki na fiederalnym uzroŭni adbyłosia bolš za 650 refierendumaŭ.
Razam z ahulnadziaržaŭnymi hałasavańniami ŭ krainie adbyvajucca kantanalnyja (kanton ci paŭkanton — anałah našaj vobłaści, ale heta histaryčnyja rehijony, ich u Šviejcaryi 26) i municypalnyja refierendumy pa miascovych pytańniach. Pryčym na kantanalnym i municypalnym uzroŭniach hałasavańni prachodziać čaściej, čym na fiederalnym.
Šviejcarski ściah — bieły kryž na čyrvonym fonie. Aficyjnaja nazva dziaržavy — Šviejcarskaja Kanfiederacyja, ale realna heta chutčej fiederacyja, a nie kanfiederacyja. Kraina miažuje na poŭnačy z Hiermanijaj, na poŭdni — ź Italijaj, na zachadzie — z Francyjaj, na ŭschodzie — z Aŭstryjaj i Lichtenštejnam. Płošča: 41 285 kv. km (u piać razoŭ mienšaja za Biełaruś). Nasielnictva: 8 606 000 čałaviek. Deviz Šviejcaryi: «Adzin za ŭsich, usie za adnaho». I heta nie prosta słovy, a realnaść.
Nie chočaš — nie hałasuj
Za svajo žyćcio šviejcarski vybarščyk biare ŭdzieł u hałasavańniach pa čatyroch tysiačach pytańniaŭ na nacyjanalnym i miascovych uzroŭniach.
Šviejcarcy napramuju abirajuć usie ŭzroŭni ŭłady — akramia Fiederalnaj rady (tak nazyvajecca ŭrad) i prezidenta krainy, jakich abirajuć deputaty Fiederalnaha schodu. Na pasadu prezidenta Šviejcaryi moža pretendavać luby hramadzianin, ale na praktycy kandydat vyłučajecca ź liku siami čalcoŭ Fiederalnaj rady terminam na adzin hod.
Hi Parmielen, prezident Šviejcaryi na 2021 hod, nosić maski naroŭni z prostymi hramadzianami. U Šviejcaryi prezidenta vybirajuć roŭna na 1 hod. CDT.CH
Što cikava, trojčy za historyju krainy prasoŭvałasia narodnaja inicyjatyva, kab čalcoŭ Fiederalnaj rady abiraŭ niepasredna narod. Trojčy narod hałasavaŭ suprać, pakidajučy hetaje prava za deputatami Fiederalnaha schodu. Ich, darečy, hramadzianie abirajuć kožnyja čatyry hady ŭ kastryčniku.
Kalandar hałasavańniaŭ składzieny na 20 hadoŭ napierad. Chto choča — hałasuje. Chto nie choča — nie hałasuje. U apošnija dziesiacihodździ siaredniaja dola ŭdziełu nasielnictva ŭ hałasavańniach składała bolš za 40%.
100 tysiač podpisaŭ za 18 miesiacaŭ
Kožny z 26 tak zvanych kantonaŭ i paŭkantonaŭ Šviejcaryi maje svoj asobny ŭrad, parłamient, kanstytucyju i zakanadaŭstva ź miascovymi admietnaściami. Ahulnaje dla krainy i ŭsich kantonaŭ — niama amal nivodnaha pytańnia, jakoje nielha vynieści na refierendum, amal niama temy, pa jakoj hramadzianam nielha skłaści svoj ułasny zakonaprajekt.
Samy papularny instrumient pramoj demakratyi, jakim karystajucca hramadzianie hetaj krainy, — narodnaja zakanadaŭčaja inicyjatyva. Adpaviednaje prava źjaviłasia ŭ šviejcarcaŭ u 1891 hodzie. Na fiederalnym uzroŭni jano dazvalaje hramadzianam vystupać z prapanovami ab uniasieńni papravak u Kanstytucyju ci ab jaje poŭnaj zamienie.
Jak heta pracuje? Spačatku stvarajecca inicyjatyŭny kamitet. Skład kamiteta — ad 7 da 27 čałaviek. Dla paraŭnańnia — u Biełarusi zakon patrabuje nie mienš za 100 čałaviek z prykładna adnolkavym raźmierkavańniem hetaj kolkaści pa abłaściach. Tekst inicyjatyvy padajecca na troch dziaržaŭnych movach: niamieckaj, francuzskaj i italjanskaj. Paśla jaho publikacyi ŭ aficyjnym «Fiederalnym vieśniku» jość 18 miesiacaŭ, kab sabrać 100 tysiač podpisaŭ (u Biełarusi dla refierendumu patrebna nie mienš za 450 tysiač podpisaŭ ciaham dvuch miesiacaŭ, prytym što kolkaść nasielnictva ŭ našych krainach amal adnolkavaja).
Sabranyja podpisy pieradajucca ŭ Fiederalnuju kancylaryju — i nastaje čarha Fiederalnaj rady. U bolšaści vypadkaŭ urad nie zhadžajecca ź inicyjatyvaj całkam i daručaje raspracavać alternatyŭnuju prapanovu. Termin razhladu moža zaciahnucca na paŭtara hoda. Pa vynikach Fiederalnaja rada rychtuje pasłańnie nakont inicyjatyvy, jakoje nakiroŭvajecca ŭ Fiederalny schod. U im robicca ŭsiebakovy analiz inicyjatyvy, u tym liku z punktu hledžańnia adpaviednaści zakanadaŭstvu i mižnarodnym abaviazkam, nastupstvaŭ jurydyčnaha kštałtu ŭ vypadku jaje pryniaćcia. Pasłańnie rekamienduje ŭchvalić albo adchilić narodnuju prapanovu. Urad i parłamient publikujuć svaju pazicyju ŭ jakaści rekamiendacyi dla hałasavańnia (čaściej za ŭsio jany damaŭlajucca ab sumiesnaj). Inicyjatyŭny kamitet moža adklikać svaju prapanovu da momantu, kali ŭrad pryznačyć datu narodnaha hałasavańnia.
Kab pieramahčy, treba atrymać tak zvanuju padvojenuju bolšaść — bolšaść hałasoŭ jak vybarščykaŭ, tak i kantonaŭ (heta značyć, prapanova pavinna pieramahčy ŭ bolšaści kantonaŭ — heta zaścierahaje ad hiehiemonii samych nasielenych kantonaŭ nad małanasielenymi).
Ad momantu ŭźniknieńnia inicyjatyvy da hałasavańnia moža prajści da 70 miesiacaŭ. Takaja niaśpiešnaść pracedury — naturalny filtr ad nieabdumanych, impulsiŭnych, pradyktavanych emocyjami momantu rašeńniaŭ.
U vyniku na hałasavańnie naroda mohuć trapić jak inicyjatyva hramadzian, tak i sustrečnaja prapanova ŭrada. I voś tut cikava: vybarščyk nie musić vybirać niešta adno, jon moža ŭchvalić i aryhinalnuju inicyjatyvu, i prapanovu ŭrada adnačasova, a taksama paznačyć, jakoj ź dźviuch idej jon addaje pieravahu. Prachodzić taja, jakaja atrymlivaje bolšaść hałasoŭ. Novy artykuł z tekstam pryniataj narodnaj inicyjatyvy ŭvodzicca ŭ Kanstytucyju.
Naprykład, na hałasavańni 7 sakavika 2021 hoda siarod inšych pytańniaŭ razhladałasia narodnaja inicyjatyva ab zabaronie chavać tvar u hramadskich miescach. Ad momantu pačatku zboru podpisaŭ da refierendumu pa joj prajšło roŭna piać hadoŭ. Parłamient asprečyŭ inicyjatyvu i padrychtavaŭ svaju kontrprapanovu — zabaranić chavać tvar tolki ŭ vypadku, kali pradstaŭniki ŭładaŭ chočuć pravieści piersanalnuju identyfikacyju asoby. U vyniku hramadzianie nie padtrymali alternatyŭny varyjant. Na karyść zabarony vykazaŭsia 51% vybarščykaŭ i 18 z 26 kantonaŭ. Ciapier u Kanstytucyju Šviejcaryi buduć uniesienyja papraŭki, jakija dazvalajuć uvieści zabaronu na adzieńnie, jakoje chavaje tvar, pa ŭsioj krainie. Darečy, u asobnych kantonach (Tyčyna, Sankt-Halen) takaja zabarona isnuje ŭžo niekalki hadoŭ u suviazi z adpaviednymi rašeńniami miascovych refierendumaŭ.
Na refierendumie 7 sakavika 2021 hoda hramadzianie Šviejcaryi prahałasavali za zabaronu chavać tvar. Aproč hetaha, šviejcarcy zabaranili ŭradu ŭvodzić elektronnyja pašparty (e-ID). WIKIMEDIA COMMONS
Tematyčny achop narodnych zakanadaŭčych inicyjatyŭ u Šviejcaryi faktyčna nie maje miežaŭ. U svoj čas šviejcarcy hałasavali na takija temy, jak admiena ŭsieahulnaj vajskovaj pavinnaści, zabarona absientu i masonstva, zachavańnie rahoŭ u karoŭ.
Vajskovaja pavinnaść — pytańnie vynieśli na refierendum u 2013 hodzie sacyjalisty i fieministy. 73% hałasoŭ šviejcarcy vykazalisia za zachavańnie pryzyvu.
Rohi ŭ karoŭ i koz — pytańnie hałasavałasia ŭ 2018 hodzie, vynies jaho na refierendum fiermier Armin Kapaŭl. Jon prapanoŭvaŭ uvieści subsidyi sialanam, jakija nie buduć prypiakać rohi cialatam i kaźlaniatam, jak tradycyjna pryniata ŭ Šviejcaryi. 53% prahałasavali suprać.
Ahulnanarodna vyrašali i vielmi surjoznyja pytańni, naprykład, jakoje prava — nacyjanalnaje abo mižnarodnaje — budzie mieć viaršenstva ŭ krainie (zachavaŭsia pryjarytet mižnarodnaha prava).
Pačynajučy z 1891 hoda i pa stanie na pačatak 2021 hoda z 482 vyłučanych narodnych zakanadaŭčych inicyjatyŭ 345 atrymali nieabchodnuju kolkaść podpisaŭ, a ŭ 101 vypadku inicyjatyŭny kamitet adklikaŭ prapanovu. Z 219 inicyjatyŭ, jakija trapili na ŭsienarodnaje hałasavańnie, tolki 22 byli pryniatyja narodam i kantonami.
Ustupać ci nie ŭstupać?
Nastupny dziejny instrumient šviejcarskaj pramoj demakratyi — abaviazkovy refierendum. Jość šerah tem i vypadkaŭ, kali ŭrad Šviejcaryi abaviazany ŭzhadnić svajo rašeńnie z narodam. Siarod ich, da prykładu, častkovaje abo poŭnaje źmianieńnie fiederalnaj kanstytucyi, dałučeńnie da arhanizacyj kalektyŭnaj biaśpieki ci nadnacyjanalnaj mižnarodnaj arhanizacyi. Pieršy taki refierendum adbyŭsia ŭ červieni 1848 hoda mienavita pa pytańni ŭzhadnieńnia novaj Kanstytucyi. Hałasavańnie na abaviazkovym refierendumie na fiederalnym uzroŭni taksama patrabuje padvojenaj bolšaści.
Ź cikavych prykładaŭ — refierendum nakont ustupleńnia Šviejcaryi ŭ AAN. Upieršyniu hałasavańnie pa hetym pytańni adbyłosia ŭ sakaviku 1986 hoda. U vyniku — padvojenaje kateharyčnaje «nie» 76% vybarščykaŭ i ŭsich kantonaŭ. U sakaviku 2002 hoda znoŭ byŭ sklikany abaviazkovy refierendum pa hetym pytańni, na jakim adkaz užo byŭ stanoŭčym, i Šviejcaryja stała paŭnapraŭnym členam AAN. Mienavita pa vynikach abaviazkovaha refierendumu ŭ śniežni 1992 hoda Šviejcaryja admoviłasia ad dałučeńnia da Jeŭrapiejskaj ekanamičnaj prastory, pravobrazu Jeŭrasajuza. Los inicyjatyvy vyrašyła pieravaha ŭ 23 tysiačy hałasoŭ, ale niazhoda na jeŭrapiejskuju intehracyju z boku kantonaŭ była bolš vidavočnaj — suprać 16 z 26 kantonaŭ.
Strajavoj padrychtoŭcy ŭ šviejcarskaj armii nadajuć mała značeńnia, i słužba pa pryzyvie praciahvajecca tolki 4 miesiacy. Zatoje vajennaabaviazanyja šviejcarcy trymajuć zbroju doma. DEPOSITPHOTOS.COM, BY SWISSHIPPO
Handal ź Indaniezijaj? Na plebiscyt!
U 1874 hodzie šviejcarcy atrymali prava na fakultatyŭny refierendum. Pa sutnaści, heta prava naroda patrabavać na svajo zaćviardžeńnie zakony ci mižnarodnyja pahadnieńni.
Na jakich umovach ładzicca taki refierendum? Dla jaho praviadzieńnia nieabchodna sabrać 50 tysiač podpisaŭ na praciahu 100 dzion z momantu publikacyi zakona abo damovy. Druhi varyjant — kali hetaha zapatrabujuć 8 kantonaŭ.
Samy śviežy prykład — los Pahadnieńnia ab svabodnym handli ź Indaniezijaj, vyrašany padčas ahulnanacyjanalnaha hałasavańnia 7 sakavika 2021 hoda. Heta pahadnieńnie było ŭzhodniena parłamientam u śniežni 2019 hoda. Na praciahu 100 dzion jaho praciŭniki inicyjavali refierendum, sabraŭšy ŭ vyniku amal 62 tysiačy podpisaŭ (kala 500 ź ich byli pryznanyja niesapraŭdnymi). Što nie tak z hetym pahadnieńniem? Na dumku inicyjataraŭ refierendumu, pavieličeńnie abjomaŭ impartu palmavaha aleju ź Indaniezii ŭ Šviejcaryju pastavić pad pahrozu šviejcarskuju vytvorčaść słaniečnikavaha i rapsavaha aleju. Akramia hetaha — zakłapočanaść u suviazi z parušeńniem pravoŭ čałavieka ŭ Indaniezii, źniščeńniem trapičnych lasoŭ i hetak dalej.
Zvanočki na karovach u Alpach viešajuć tamu, što tak lahčej adšukać skacinku, jakaja zajšła za haru.DEPOSITPHOTOS.COM, BY OSCITY
Prychilniki pahadnieńnia — šviejcarski biznes i ŭrad — rekamiendavali jaho ŭchvalić, matyvujučy nieabchodnaściu zachavańnia i ŭmacavańnia Šviejcaryjaj svaich zamiežnaekanamičnych pieravah. Da taho ž u damovie byli śpiecyjalnyja artykuły, što musili rehulavać vykanańnie ekałahičnych i sacyjalnych standartaŭ. I hetyja arhumienty znajšli padtrymku naroda: na karyść pahadnieńnia prahałasavali 52 pracenty vybarščykaŭ. Darečy, mienavita na takim refierendumie ŭ svoj čas było vyrašana pytańnie ab udziele Šviejcaryi ŭ Šenhienskaj damovie.
Usia ŭłada miascovym savietam
Histaryčna praktyčnaje prymianieńnie pramoj demakratyi ŭ Šviejcaryi pačałosia na miascovym uzroŭni. Naprykład, pravy na hałasavańnie pa kanstytucyjnych źmienach i novych zakonach spačatku atrymali žychary kantona Ciurych u 1869 hodzie. Potym hetaja novaja praktyka pačała raspaŭsiudžvacca na inšyja kantony, a ŭ 1874 i 1891 hadach hramadzianie Šviejcaryi prahałasavali za ŭviadzieńnie fakultatyŭnaha refierendumu i narodnaj zakanadaŭčaj inicyjatyvy na fiederalnym uzroŭni.
Kolkaść podpisaŭ dla sklikańnia refierendumu ŭ kantonach zaležyć ad kolkaści nasielnictva, ale składaje nie bolš za dva pracenty (u Biełarusi dla miascovaha refierendumu treba sabrać 10 % podpisaŭ ad ahulnaj kolkaści žycharoŭ, ale ŭ realnaści takoje prava jašče nikomu nie ŭdałosia ažyćciavić).
Nažy šviejcarskich sałdat stali papularnymi va ŭsim śviecie. DEPOSITPHOTOS.COM, BY STEVE_ALLEN
Schod na łuzie
Źjava, padobnaja da refierendumu, isnavała ŭ šviejcarskaj dziaržavie z časoŭ jaje zasnavańnia. U «pieršapačatkovych» kantonach (Švic, Ury, Untervaldenie) pytańni dziaržaŭnaj značnaści vyrašalisia narodnym schodam na łuzie — raz na hod, zvyčajna ŭviesnu. Samy daŭni schod, zapis pra jaki zachavaŭsia ŭ letapisach, adbyŭsia ŭ 1294 hodzie ŭ kantonie Švic. Na schody źbirałasia ŭsio mužčynskaje nasielnictva, starejšaje za 14 hadoŭ. Jany vyrašali ŭsie najvažniejšyja pytańni, a taksama abirali słužbovych asob. Udzielniki schodu hałasavali ŭźniaćciem ruk.
Cikava, što ŭ niekalkich kantonach (Hlarus, Apiencel-Ineraden) amal ničoha nie źmianiłasia z tych sivych časoŭ. Tak, štohod u pieršuju niadzielu maja ŭ centry Hlarusa sklikajecca tak zvanaje Łandshemajnde — zbor usich hramadzian na płoščy z metaj vyrašeńnia najvažniejšych pytańniaŭ šlacham uźniaćcia ruk. Naprykład, padčas schodu ŭ 2019 hodzie vyrašalisia takija raznastajnyja pytańni, jak abrańnie člena vyšejšaha kantanalnaha suda, uzrovień padatkovaj staŭki, časy pracy kramaŭ u vychodnyja i śviatočnyja dni i źnižeńnie padatku na prybytak dla pradpryjemstvaŭ kantona z 8 da 4,5 pracenta.
Padlik hałasoŭ ažyćciaŭlajecca «na voka», hramadzianie daviarajuć staršyni (kiraŭnik urada kantona).
Darečy, vybarčaje zakanadaŭstva zaŭsiody znachodziłasia ŭ padparadkavańni kantonaŭ, tamu mienavita miascovyja ŭłady sami vyznačali tych, kaho varta pazbavić prava hołasu. U niekatorych kantonach u śpis pazbaŭlenych traplali debašyry, pjanicy i ludzi, jakija nie płacili pa rachunkach u piciejnych ustanovach, najomnyja sałdaty, žabraki i vałacuhi, a taksama asoby, jakija falsifikavali vybary.
Šviejcarski horad Hlarus źjaŭlajecca pabracimam našaha Kobryna. Mienavita ŭ Hlarusie znachodzicca adziny punkt rekrutavańnia Papskaj šviejcarskaj hvardyi, jakaja ŭžo piać stahodździaŭ abaraniaje Vatykan. Navat u «palavoj», siniaj formie hvardziejcy hladziacca ekzatyčna. Uniforma była stvoranaja ŭ pačatku XX stahodździa na asnovie malunkaŭ časoŭ Adradžeńnia i z taho času nie mianiałasia. Jak i ŭzbrajeńnie — alebardy i špahi. U miesiac šviejcarski hvardziejec atrymlivaje 1360 jeŭra čystymi plus biaspłatnaje žytło i charčavańnie. U hvardyju biaruć niežanatych mužčyn rostu ad 174 sm i ŭzrostu ad 19 da 30 hadoŭ. DEPOSITPHOTOS.COM
I ŭsio ž vybarčaje machlarstva, padtasoŭki i ŭkidy zdarajucca i ŭ Šviejcaryi. Hučny vypadak falsifikacyi adbyŭsia ŭ pačatku 2020 hoda padčas miascovych vybaraŭ u kantonie Turhaŭ. Tam partyjnyja śpisy, padadzienyja na karyść adnoj partyi, byli zamienienyja na karyść inšaj. Ale takija vypadki vyklučeńnie, bo kožny vyjaŭleny fakt staranna rasśledujecca i karajecca.
Narod suprać chalavy
Z boku zakona ništo nie zaminaje šviejcarcam zładzić refierendum pra sałodkaje žyćcio i, uzhadniŭšy jaho, patrabavać hrošy ź nieba ad dziaržavy. Na ščaście, vialikaja hramadzianskaja adkaznaść adchilaje adkrytyja sproby chalavy. Ab hetym kažuć dziŭnyja fakty niazhody naroda z prapanovami, ź jakimi, zdajecca, nielha nie pahadzicca. Naprykład, adkaznyja šviejcarcy kateharyčna adchilili zakonaprajekty ab źnižeńni ŭzrostu vychadu na piensiju (1978 hod), mierach pa źnižeńni roźničnych cenaŭ na miedykamienty (2001), ustanaŭleńni minimalnaha apłačanaha adpačynku ŭ šeść tydniaŭ (2012) i zakanadaŭčuju inicyjatyvu ab pavieličeńni terminu apłačanaha adpačynku (1985).
Hałasavańnie pa pošcie
Bolš za 90 pracentaŭ šviejcarskich vybarščykaŭ ciapier hałasuje pa pošcie. Takaja mahčymaść źjaviłasia pry kancy 1970-ch hadoŭ z metaj pavieličeńnia jaŭki. Kab ludzi mahli aryjentavacca ŭ pytańniach, jakija vynosiacca na refierendum, urad vydaje śpiecyjalnyja pamiatki da kožnaha fiederalnaha hałasavańnia. U hetaj brašury na troch dziaržaŭnych movach utrymlivajucca tłumačeńni, arhumienty «za» i «suprać» i rekamiendacyi, kab luby vybarščyk moh zrazumieć inicyjatyvu abo pytańnie, pa jakim budzie hałasavać, navat kali dahetul ničoha pa temie nie čuŭ. SWISSINFO_CH
Najbolš jaskravy prykład hramadzianskaha supraćdziejańnia chalavie adbyŭsia ŭ 2016 hodzie, kali šviejcarcy pieravažnaj bolšaściu (78% suprać) admovilisia ad uviadzieńnia biezumoŭnaha bazavaha dachodu — kožnamu hramadzianinu prapanoŭvałasia kala 2,5 tysiačy dołaraŭ ZŠA štomiesiačnych vypłat, a dzieciam — čverć hetych hrošaj.
Chto zrazumieŭ žyćcio, toj bolej nie śpiašajecca
Pahroza refierendumu prymušaje palityčnyja siły šukać kampramis. Ale ŭ vyniku pryniaćcie nieabchodnych rašeńniaŭ moža zaciahnucca, a časam i naohuł błakujecca na dziesiacihodździ, pakolki baki nie mohuć damovicca. Heta moža tyčycca jak nieabchodnaha źmianieńnia sastarełych normaŭ, tak i, naprykład, budaŭnictva važnaha abjekta — darohi, tunela ci mosta.
Šviejcarcy trymajucca amal amarchajamaŭskaha padychodu: chto zrazumieŭ žyćcio, toj bolš nie śpiašajecca. Nie ź pieršaj, dyk z druhoj, treciaj ci čaćviortaj sproby, jak u vypadku z vybarčymi pravami dla žančyn, ale prymalnaje dla bolšaści rašeńnie budzie znojdziena.
Miuśli — vynachodstva šviejcarcaŭ. WIKIMEDIA COMMONS
Šviejcarskija ŭroki dla niešviejcarcaŭ
Kab vydatna skarystacca šviejcarskim dośviedam pramoj demakratyi, treba być Šviejcaryjaj: mieć adpaviednuju palityčnuju sistemu, historyju, tradycyi i kulturu. Tym nie mieniej i biez usiaho pieraličanaha možna zrabić karysnyja vysnovy.
Vuličny rynak u Biernie.DEPOSITPHOTOS.COM, BY PPVECTOR
Pieršaja vysnova: dyktat palityčnaj voli źnizu ŭvierch, a nie naadvarot spryjaje pośpiechu krainy. Šviejcaryja bahataja i mirnaja.
Pa-druhoje: nie treba nijakaha parohu jaŭki dla pryznańnia vynikaŭ hałasavańnia sapraŭdnymi. Niaŭdzieł u hałasavańni — heta ž taksama hramadzianskaja pazicyja.
I apošniaje: kab hramadzianie adčuvali siabie hramadzianami, udzielničać u palitycy pavinna być prosta. Luby čałaviek pavinien mieć prava nazirać za padlikam hałasoŭ, lubaja hrupa ludziej pavinna mieć lohkuju mahčymaść vynieści pytańnie na refierendum.
«Biełaruskija» miaściny Šviejcaryi
Pomnik Kaściušku ŭ horadzie Załaturn. WIKIMEDIA COMMONS
U Załaturnie Tadevuš Kaściuška pravioŭ svaje apošnija hady. U kastryčniku 2017 hoda tam źjaviŭsia pomnik hetamu hieroju mnohich narodaŭ, ustalavany dziakujučy namahańniam kiraŭnika Biełaruskaha abjadnańnia ŭ Šviejcaryi Alesia Sapiehi. Jość u Załaturnie i muziej Kaściuški — u domie, dzie jon žyŭ.
Šylda Mahdalenie Radzivił užo paviešanaja ŭ Burhijonie i čakaje ŭračystaha adkryćcia. FOTA PAŬŁA MACUKIEVIČA
Da 2017 hoda na starych mohiłkach la carkvy ŭ miastečku Burhijon kala Frybura znachodziłasia mahiła Maryi Mahdaleny Radzivił. Jana žyła ŭ Šviejcaryi z 1932 hoda da svajoj śmierci ŭ 1945m. Miesca jaje pachavańnia adznačana pamiatnaj šyldaj, vyrablenaj biełaruskim skulptaram Maksimam Pietrulom. Prach ža hetaj słavutaj miecenatki ciapier u Minsku, pry kaściole Śviatoha Rocha na Załatoj Horcy.
Vitražy Šahała ŭ Ciurychu. PINTEREST.COM
Adna z centralnych słavutaściaŭ Ciurycha — byłaja manastyrskaja carkva Fraŭmiunster — nabyła suśvietnuju viadomaść, kali ŭ joj u 1970 hodzie źjavilisia piać vitražnych voknaŭ raboty Marka Šahała. Jon pracavaŭ nad imi dva hady.
Robiert Hienin. Rabočyja. Kala 1912 hoda.WIKIMEDIA COMMONS
Mastak z Mahiloŭščyny Robiert Hienin mieŭ svoj dom u Askonie, siabravaŭ z bujnym bazielskim miecenatam Karłam im Obieršteham, jaki sabraŭ znakamituju kalekcyju mastackich tvoraŭ. U 2002 hodzie zbor Obieršteha byŭ pieradadzieny na zachoŭvańnie ŭ Bazielski mastacki muziej, u tym liku i najbujniejšaja kalekcyja tvoraŭ Robierta Hienina, jakaja ŭklučaje nie tolki žyvapis, ale i listy majstra.
Słuckija pajasy ŭ muziei Rapierśvila. FOTA PAŬŁA MACUKIEVIČA
U zbory Polskaha muzieja ŭ siaredniaviečnym zamku ŭ miastečku Rapierśvil na Ciurychskim voziery źmiaščajucca tysiačy mastackich tvoraŭ, knih i dakumientaŭ, jakija składajuć spadčynu polskaj emihracyi ŭ Šviejcaryju. Tut možna znajści i biełaruskija rečy. Naprykład, hierby haradoŭ VKŁ. Ale hałoŭny skarb, jaki zachoŭvajecca tam, — znakamityja słuckija pajasy. Zamak Rapierśvil viadomy i tym, što da 1927 hoda ŭ jaho viežy zachoŭvałasia urna z zabalzamavanym sercam Tadevuša Kaściuški.
Vulica imia Hanny Tumarkinaj. FOTA PAŬŁA MACUKIEVIČA
Adna z prylehłych da staroha korpusa Biernskaha ŭniviersiteta vulic nosić nazvu Tumarkinweg — u honar uradženki Biełarusi Hanny Tumarkinaj, pieršaj u Jeŭropie žančyny — prafiesara fiłasofii. Jana žyła ŭ Šviejcaryi z 1892 hoda. U pamiać pra fiłosafa va ŭniviersitecie arhanizavana navukovaja prahrama ANNA. U chole staroha korpusa Biernskaha ŭniviersiteta Hańnie Tumarkinaj pryśviečany vialiki infarmacyjny stend.
